Аҳоли сони ва такрор барпо бўлиши O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus
Demografiya fani va uni aholi geografiyasi
Yüklə 0,66 Mb.
|
|
1.3. Demografiya fani va uni aholi geografiyasi
tadqiqotlarida tutgan o‘rni. Demografiya–aholini, avlodlar almashuvi jarayonlari va uning qonuniyatlari o‘rganuvchi fan bo‘lib aholishunoslik fanlar tizimida asosiy o‘rinni egallaydi. “Demogafriya” – ikki yunon so‘zining qo‘shilishidan iborat bo‘lib, “demos” – halq, aholi, “grafiya” – tasvirlash, yozish, o‘rganish, ya’ni “halq haqida yozmoq”, yoki “aholini sharhlash” ma’nosini anglatadi. Biroq, demografiya fani faqat sharhlash bilan chegaralanib qolmay, bal‘ki uning o‘rganish doirasi bir muncha keng va chuqurdir. 14
davomida uning fiziologik va psixologik xususiyatlari, ma’lumotlilik, darajasi, oilaviy holati, kasbi-kori, malakasi ijtimoiy guruhi, yashash joyi, til bilish kabi imkoniyatlari o‘zgarib boradi. Ana shu alohida inson hayotida ro‘y bergan o‘zgarishlar yig‘indisi umuman aholi hayotida ijtimoiy-iqtisodiy va demografik o‘zsharishlarga olib keladi. Nikohga kirish natijasida, oilalar soni oshib boradi, yolg‘izlar, bo‘ydoqlar soni kamayadi. Nikohning bekor etilishi, ya’ni ajralish jarayoni esa aholi tarkibida tugalmas oilalarning va bevalar salmog‘ining ko‘payishiga sabab bo‘ladi. Inson dunyoga kelar ekan ma’lum davr yashaydi. Ana shu davr moboynida u ulg‘ayib boradi. Go‘daklik davridan bolalikka, o‘smirlik, yoshlik va o‘rta yoshlik, yetuklik, qariyalik davrlariga o‘tadi. Har bir o‘quv yili tugashi bilan aholi tarkibida ma’lumotlilar soni oshib boradi. Ana shu tarzda shaxs xayotidagi o‘zgarishlar aholi guruhidagi o‘zgarishlarga olib keladi. Insonlarning bir hududdan ikkinchi bir hududga ko‘chib o‘tishi – migratsiya, ushbu hududlar aholi soniga va tarkibiga ta’sir etadi. Aholi soni tug‘ilish va o‘lim hisobiga doimo o‘zgarib boradi. Tug‘ilish jarayoni aholi sonini ko‘payishiga olib kelsa, o‘lim uning kamayib ketishiga sabab bo‘ladi. Tug‘ilish va o‘lim jarayonlari asosida aholi tabiiy o‘sishi sodir bo‘ladi. Agar tug‘ilganlar o‘lganlar sonidan yuqori bo‘lsa, aholi ko‘payib boradi, aksincha, o‘lganlar soni tug‘ilganlar sonidan ko‘p bo‘lsa, aholi soni kamayib boradi. Ma’lumki, jamiatda har doim qandaydir sabablarga ko‘ra aholinig bir qismi xayotdan ko‘z yumadi, ya’ni vafot etadi. Yana bir qism aholi esa, dunyoga keladi. Jamiatdagi o‘lgan aholi o‘rni, yangi tug‘ilganlar hisobiga to‘lib boradi, avlodlar almashadi. Ana shu jarayon aholi takror barpo bo‘lishining asosini tashkil etadi. Biror bir hududda, ma’lum davrdagi aholi tarkibi, o‘tgan davrdagi aholi takror barpo bo‘lishining natijasi, keyingi davrdagi aholi takror barpo bo‘lishining zamini hisoblanadi. Demak, aholi takror barpo bo‘lishi jamiyat taraqqiyoti davomidagi doimiy, murakkab jarayondir. Aholining takror barpo bo‘lishi natijasida aholi soni va uning yosh-jinsiy tarkibi muntazam o‘zgarib turadi. Yangi tug‘ilgan bolalar jinsi aholi jinsiy tarkibiga ma’lum o‘zgarishlar olib keladi. O‘lganlar soni esa aholi yosh tarkibiga ta’sir etadi. Aholi yosh va jinsiy tarkibidagi o‘zgarishlar jamiatda ma’lum sosial muammolarni kelib chiqishiga sabab bo‘ladi. Aholining takror barpo bo‘lish jarayoni esa, o‘z navbatida qator, ijtimoiy-iqtisodiy omillar ta’sirida sodir bo‘ladi. Shu bois aholining takror barpo bo‘lish jarayoni jamiat taraqqiyotining har bir bosqichida o‘ziga xos xususiyatlarga, qonuniyatlarga egadir. Demografiyaning asosiy predmeti aholining takror bo‘lish qonuniyatlarining tahlili hisoblanadi. Aholini o‘rganar ekan, demografiya alohida fan sifatida, uning miqdoriy va sifatiy xususiyatlarining mukammal tahlil etadi. Aholining miqdoriy xususiyatlari ma’lum millat, hudud aholisi sonining o‘zgarib (ko‘payishi yoki kamayishi) borishida ifodalanadi. Aholining sifatiy xususiyatlari esa, ma’lum millat yoki hudud aholisining salomatlik va ma’lumotlilik darajasida, o‘rtacha umr ko‘rish muddati, bandligi kabi jihatlarda ifodalaniladi. 15
biriga chambarmas bog‘liq, xolda sodir bo‘ladi. Masalan, aholi salomatligini yuqori darajada bo‘lishi, aholi o‘rtasida o‘limning kamayishi, o‘rtacha umr ko‘rish muddatining uzayishiga olib keladi. Natijada aholi soni ko‘payib boradi. Shuningdek tug‘ilishning juda yuqori darajada bo‘lishi, ko‘p hollarda ona va bola organizmning zaiflashib borishiga va o‘lim hollari ko‘payishiga olib keladi. Jamiat taraqqiyotining eng dastlabki bosqichidan to hozirgi davrga qadar har bir hudud aholisi ham miqdor, ham sifat jihatdan muntazai o‘zgarib kelgandir. Demografiya aholining miqdoriy va sifatiy o‘zgarishlarini aholining takror barpo bo‘lishining asosiy omillari sifatida o‘rganadi. Aholining takror barpo bo‘lishi, keng ma’noda tabiiy o‘sish, o‘lim, migratsiya aholining hududlar bo‘ylab harakati, bir ijtimoiy guruhdan ikkinchi ijtimoiy guruhga o‘tishi, mu’lumot olishi, mehnat faoliyatining boshlanishi va h.q. natijasida aholi tarkibini yangilab turishini bildiradi. Demografiya asosiy e’tiborini tabiiy avlodlar almashuvi – ya’ni, tug‘ilish va o‘lim asosida aholining takror barpo bo‘lish jarayoniga qaratadi. Ushbu jarayonni jamiyat taraqqiyotining turli bosqichlaridagi qonuniyatlarini, turli millat, hudud va davlatlardagi xususiyatlari, omillarini o‘rganadi, muammolarini aniqlaydi va istiqbolini belgilab beradi. Bu vazifalarni bajarish uchun demografiya jamiyat taraqqiyoti bosqichlari, tarixiy shart-sharoitlarini atroflaricha o‘rganish lozim. Demak, demogarafiya, aholining takror barpo bo‘lishi qonuniyatlari Yüklə 0,66 Mb. Dostları ilə paylaş:
|