ARİstotel r I t o r I k a birinci kitab İkinci kitab Üçüncü kitab Bakı-2008

8. Məşvərətçi natiq müxtəlif idarə formalarını yaxşı bil­məlidir. Dörd idarə forması: demokratiya, oliqarxiya, aris­tokratiya, monarxiya. – Hər bir idarə formasının məq­sədi. – Məşvərətçi natiq idarə forma­larının hər birinin adət­lərini bilməlidir.
İnandırmaq və yaxşı məsləhətlər vermək iqtidarında olmaq üçün ən vacib və uyğun gələn vasitə bütün idarə for­malarını, onların hər birinin ənənə və qanunlarını başa düş­mək və onların hər biri üçün nəyin faydalı olduğunu müəy­yən etməkdir, ona görə ki, hamı faydalı olanı rəhbər tutur, faydalı olan isə odur ki, o, dövlət quruluşunu saxlasın. Ali hakimiyyətin iradəsinin ifadəsi də həlledici əhəmiyyətə malikdir, ali hakimiyyət növləri isə dövlət quruluşu növlə­rinə görə fərqlənirlər: neçə cür idarə forması varsa, bir o qədər də ali hakimiyyət növü var. İdarə formaları dörd­dür: demokratiya, oliqarxiya, aristok­ratiya və monar­xiya⁵⁰, bu­na görə də ali hakimiyyət və məhkəmə hakimiyyəti ya bütün dövlət üzvlərinə, ya da onların bir hissəsinə aiddir. Demokratiya elə bir idarə formasıdır ki, orada vəzifələr püşkatma yolu ilə tutulur, oliqarxiyada bu vətəndaşların əmlakına uyğun olaraq edilir, aristokratiyada isə bu vətən­daşların tərbiyəsinə (paideia) uyğun şəkildə həyata keçirilir. Tərbiyə dedikdə mən burada qanun tərəfindən müəyyən olunmuş təhsili nəzərdə tuturam, çünki, qanun çərçivəsin­dən kənara çıxmayan adamlar aristokratiyada hakimiyyətə malik­dirlər; vacibdir ki, onlar vətəndaşların ən yaxşıları olsun­lar, idarə forması öz adını da buradan götürmüşdür. Monarxiya adından göründüyü kimi elə bir idarə forma­sıdır ki, orada bir nəfər hamı üzərində hökmranlıq edir. Təkhakimiyyətlilik formaları arasında özünəməxsus qay­da ilə həyata keçirilən formalardan biri padşahlıqdır (basileia), o biri isə heç bir şeylə məhdudlaşdırılmayan ti­ranlıq.

Biz hər bir idarə formasının məqsədini nəzərdən qa­çır­­mamalıyıq, çünki, insanlar həmişə məqsədə aparan şeyi se­çirlər. Demokratiyanın məqsədi azadlıqdır, oliqar­xiya­­nın - var-dövlət, aristokratiyanın – tərbiyə və qanunçuluq, ti­ran­­lığın isə – müdafiə. Aydındır ki, əgər insanlar döv­lətin məq­sə­dini nəzərdə tutaraq qərarlar qəbul edirlərsə, onda hər bir idarə formasının adət və qanunlarını və bunların hər biri üçün faydalı olanı nəzərdən keçirmək lazımdır, həm də bütün bunları dövlət quruluşunun hər bir növünün məqsə­dinə aid olan bir şey kimi araşdırmaq lazımdır. Amma, təkcə sübutlarla dolu nitq vasitəsi ilə inandırmaq olmaz, bunu etik üsulla da etmək olar, axı biz natiqə ona görə inanırıq ki, o, bizə məlum xarakterli və ya dürüst, sağlam fikirli adam kimi görünür; bütün bunları nəzərə alaraq biz hər bir idarə formasına aid olan xarakterləri öyrənməliyik, ona görə ki, onlardan hər birinin mənəvi keyfiyyətləri onların özləri üçün daha çox inandırıcı görünür. Bu da elə həmin vasitələrlə həyata keçirilir, ona görə ki, mənəvi keyfiyyətlər niyyətlərlə əlaqədar olaraq üzə çıxır, niyyət isə məqsədlə əlaqədədir. Beləliklə, biz burada yeri gəldiyi qədər dedik ki, inan­dırma zamanı gələcəyi və indini nəzərdə tutaraq nəyə doğru can atmalıyıq və hər bir idarə forma­sının xarakter və qanunlarına, faydalı olana aid olan inan­dırma üsul­larını haradan əldə etməliyik və bu məsələlərin hansı üsullarla və necə həllini özümüz üçün asanlaş­dırmalıyıq. Bunlar daha dəqiq bizim “Politika”da⁵¹ şərh olunacaq.

9. Epideyktik nitqin obyektləri. – Gözəlliyin tərifi. – Məziyyətin tərifi; məziyyətin hissələri; ali məziyyətlər; müxtəlif məziyyətlərin tərifi. – Gözəl olan şeylərin sadalanması. – Tərif etmək və enkomiy.⁵² Bəxti­yarlığın (macarismõs) təriflənməsi və xoşbəxtliyin (eydamo­nismos) təriflənməsi. – Tərifin məsləhətə münasibəti. – Epideyktik nitq üçün ya­rarlı olan əlverişli şərait, müqayisə və mübaliğə; məşvərətçi nitq üçün misallar, məhkəmə nitqləri üçün entimemalar yararlıdır.

Bunun ardınca biz məziyyət və nöqsan, gözəl olan və eyibli olan haqqında danışacayıq, çünki bu anlayışlar tərifləyən və ya pisləyən adam üçün obyektdir. Bu barədə danışarkən, biz həm də aydınlaşdıracayıq ki, bizim barə­mizdə nəyin sayəsində məlum əxlaqi xarakterli insan anla­yışı yarana bilər və dediyimiz kimi inam yaratmağın di­gər üsulu nədən ibarətdir, çünki, eyni bir yol ilə biz özümü­zü və başqalarını əxlaqi cəhətdən (pros aretẽn) özlərinə qarşı inam yaradan adam edə bilərik.

Çox vaxt elə olur ki, biz ciddi və qeyri-ciddi şəkildə təkcə insanı və allahı deyil, həm də cansız əşyaları və qar­şımıza çıxan heyvanı da tərifləyirik, onda bu bəndə müna­sibətdə də əsas müddəaları eyni tərzdə nəzərdən keçir­məliyik, buna görə də bu məsələyə də lazım olan qədər toxunacağıq.

Gözəllik odur ki, özü-özlüyündə arzuolunan olaraq, həm də tərifəlayiq olsun və ya nemət olaraq ona görə xoş­dur ki, o, özü nemətdir.⁵³ Əgər gözəllik anlayışının məzmu­nu belədirsə, onda məziyyət zəruri olaraq gözəldir, çünki, nemət olmaqla yanaşı, həm də tərifəlayiqdir. Məziyyət ne­mət­ləri əldə etmək və onları saxlamaq imkanıdır və bunun­la yanaşı, bir çox vacib hallarda çoxlarına və ümumiy­yətlə bütün mümkün hallarda hamıya yaxşılıq etmək imkanı ki­mi görünür. Məziyyət bu his­sələrdən ibarətdir: ədalət, mərd­­lik, ağıl, əliaçıqlıq, alicə­nablıq, təmənnasızlıq, müla­yim­lik, dərrakəli olmaq və müdriklik.⁵⁴ Əgər məziyyət yax­şılıq etmək qabiliyyətidirsə, onda ən ali məziyyətlər zə­ru­ri olaraq başqaları üçün daha çox faydalı olanlardır. Bu­nun nəticəsində ədalətli və mərd olan insanlar daha böyük hör­mətə layiq olurlar, çünki mərdlik insanlara müharibə vaxtı, ədalətli olmaq isə dinc vaxtda fayda verir. Bunun ardınca nəcib, genişqəlbli xasiy­yətdə (eleutheniotẽs) insanlar gəlir, ona görə ki, belə adamlar puldan çox asanlıqla imtina edir və pula görə mübahisə etmirlər, halbuki, pul başqalarının can atdığı əsas predmetdir. Ədalət (dicaiosyne) elə məziy­yətdir ki, hamı onun gücünə öz malına sahibdir (həm də qanunun göstərdiyi yolla); Ədalətsizlik isə elə keyfiyyətdir ki, insanlar onun gücünə özlərini təhlükəyə atır və qanuna tabe olaraq, onu rəhbər tutaraq gözəl işlər görürlər. Qor­xaqlıq (deilia) isə əks olan keyfiyyətdir. Aza qane olmaq (sõphrosyne) elə məziyyətdir ki, insanlar onun gücünə öz fiziki tələbatlarını qanuna tabe edirlər: nəfsə yiyə dura bil­məmək isə buna əks olan keyfiyyətdir. Nəcib, geniş qəlbli xasiyyət özünü pul yardımını həvəslə etmək qabiliyyətində göstərir, xəsislik (aneleytheria) isə bunun əksi olan keyfiy­yətdir. Alicənablıq (megalopsychia) elə bir məziy­yətdir ki, böyük xeyirxahlıqlar etməyə təhrik edir, alçaqlıq (micro­psychia) isə buna əks keyfiyyətdir. Əliaçıqlıq (megalo­pre­peia) böyük məsrəflərə təhrik edən məziyyətdir, xırdaçılıq və xəsislik (micropsychia cai microprepeia) isə ona əks key­fiy­yətdir. Dərrakəli olmaq (phronẽsis) intellektual məziy­yətdir, onun gücünə insanlar yuxarıda sadalanan nemət və pisliklərin xoşbəxtlik üçün olan əhəmiyyəti haqqında sağ­lam şəkildə düşünmək qabiliyyətində olurlar.

Beləliklə, biz indiki hal üçün ümumiyyətlə məziyyət­lər və nöqsanlar haqqında, bu anlayışların tərkib hissələri haq­qında kifayət qədər danışdıq; buradan isə başqa bəndlərə dair nəticələr çıxarmaq artıq çətin deyil; aydın olur ki, məziyyətin yaratdığı bütün şeylər də, ona aid olan şeylər də mütləq gözəl olmalıdır; məziyyətin əlamətləri və işləri məhz belədir. Əgər əxlaqi cəhətdən yaxşı olan adamın məziy­yətləri və onlara uyğun hərəkətləri gözəl­dir­sə, onda bura­dan belə bir zəruri nəticə çıxır ki, mərdliyin özü və ya əlaməti kimi görünən, ya da mərdcəsinə edilən şeylərin ha­mısı gözəldir; eynilə belə, bütün ədalətli olan və ədalətli-mü­kəmməl olan da gözəldir; ədalət xarakteri da­şıyan əzablı vəziyyətlərə gəldikdə isə, onların barəsində bunu demək olmaz, çünki, ancaq bu məziyyətdə ədalətli olan hər şey gözəl deyil, məsələn, ədalətli olaraq cəza­landırılmaq haqsız yerə cəzalandırılmaqdan daha böyük ayıbdır, başqa məziy­yətlər haqqında da eyni şeyi demək olar. Həm də bütün elə şeylər də gözəldir ki, onların əvəzində prizlər verilsin, çünki, onların hörməti puldan daha çoxdur. Seçilməli olan hərə­kətlərdən elələri gözəldir ki, insan onların içindən özü üçün deyil, başqası üçün arzuolunanı etsin; kimin isə öz şəxsi marağına baxmadan vətənin xeyri üçün etdiyi qeydsiz-şərtsiz hərəkətlər də gözəldir; eynilə öz təbiətinə görə yaxşı olanlar da gözəldir, həm də məhz məlum bir insan üçün olmayıb yaxşı olanlar da gözəldir, çünki belə şeylər özü-özünə görə edilir. Canlı insandansa vəfat etmiş insana görə edilənlər daha gözəldir, çünki, canlı insana görə edilənlər bu işi görənin eqoistik marağı ilə bağlıdır. Başqalarının xati­rinə edilən hərəkətlər də gözəldir, çünki, belə hərəkətlər da­ha az eqoistik olur. Özünü deyil, başqalarını nəzərdə tutan xeyirxahlıq, eləcə də bizim xeyirxahlığımıza aid olan hər şey gözəldir, çünki bu ədalət ilə üst-üstə düşür. Həm də elə xeyirxahlıqlar gö­zəldir ki, onları edən insanın özünə aid olmasınlar. İnsan­ları utandıran şeyə əks olan da gözəldir, çünki, insanlar o halda utanırlar ki, o zaman ya utanmalı bir şey desinlər, ya etsinlər, ya da eləmək niyyətində olsun­lar. Alkeyin sözlərinə görə Safo öz şeirində bu mənada fikir söylə­Miş­dir: “Mən nə isə demək istəyirəm, amma həya məni qoy­mur”. “Əgər sən nə isə nəcib və ya gözəl bir şey arzu­lasaydın və əgər sənin dilin pis bir şey demək istəmə­səydi, onda həya sənin gözlərini tutmazdı və sən ədalətli olanı de­yərdin”.⁵⁵

İnsanların qorxunun təhriki olmadan gördüyü işlər də gözəldir, insanlar şöhrətlənmək üçün iş görəndə belə hərə­kət edirlər. Öz təbiətlərinə görə ən yaxşı olan adam­ların mə­ziy­yətləri və işləri də gözəldir, məsələn, kişi­lərin məziy­yət­ləri qadınların məziyyətlərindən yüksəkdir. Həm də elə mə­ziyyətlər gözəldir ki, onlar bizim özümüzdənsə başqa­larına daha çox fayda versin; məhz buna görə də bütün ədalətli olan şeylər və ədalətin özü də gözəldir. Düş­mən­lərdən qisas almaq da, onlarla barışmamaq da gözəl­dir⁵⁶, ona görə ki, əvəz çıxmaq ədalətlidir, ədalətli olan isə gö­zəldir, həm də mərd insana öz üzərində qələbə qazan­mağa imkan vermə­mək xasdır. Həm qələbə, həm də şöhrət gözəl şeylər sırasına daxildir, ona görə ki, hər ikisi hətta heç bir maddi mənfəət ilə bağlı olmasalar da, arzuolunan­dırlar və hər ikisi gör­kəm­li məziyyətlərin əlamətidir. Bütün xatirə şeyləri gözəldir və çox xatırlanan şey bir o qədər də gö­zəldir. Bizdən sonra da yaşayacaq, şərəf və şöhrətlə bağlı, fövqəladə xarakterli hər şey gözəldir. Təkcə bir insan­da olan şey də gözəldir, çünki, belə şeylər daha çox diqqəti cəlb edir. Eləcə də, gəlir gətirməyən mülkiyyət də gözəldir, çünki, bu, azad insanın ləyaqətinə daha çox uyğundur. Ayrı-ayrı xalqlarda gözəl sayılan şeylər də, onlarda şərəfli bir şeyin əlaməti hesab edilənlər də gö­zəldir: məsələn: Lakedemoniyada uzun saça malik olmaq azad vətəndaş olmağın əlaməti olduğuna görə gözəl sayılır və belə saçı olan insan üçün qulların gördüyü hər hansı bir işi görmək heç də asan deyil.⁵⁷ Alçaq bir sənətlə məşğul olmamaq da gözəldir, belə ki, azad insana başqalarından asılı olaraq yaşamaq xas deyil.

Bununla yanaşı, məlum keyfiyyətlərə yaxın keyfiy­yətləri həm təqdir, həm də tənqid edən zaman onları bir-birinin eyni kimi qəbul etməliyik, məsələn, ehtiyatlı insanı – soyuq və məkrli, sadəlövh insanı – xeyirxah, küt his­siyyatlı insanı sakit insan kimi qəbul etməliyik və hər bir xüsu­siy­yəti daha yaxşı tərəfə yozmalıyıq, məsələn, qə­zəbli və ipə-sapa yatmayan insanı sadə və hiyləsiz, öz bil­diyini edən insani ali və ləyaqətli insan kimi və ümu­miyyətlə hər hansı bir keyfiyyətə ifrat səviyyəsində malik olan insanları mə­ziyyətlərə sahib olan insan kimi qəbul etməliyik, məsə­lən, dəlicəsinə qoçaq olanı mərd insan kimi, israfçı insanı səxa­vətli kimi qəbul etməliyik, onsuz da kütlədə belə təəs­sürat yaranacaq. Bununla yanaşı, burada səbəbdən pa­ralogizm⁵⁸ qurmaq olar: əslində əgər insan zəruri olmayan yerdə özünü təhlükəyə atırsa, onda tam ehtimal var ki, o, vəzifəsinin tə­ləb etdiyi yerdə bunu daha böyük canfə­şanlıqla edəcək. Əgər insan qarşısına çıxan hər kəsə qarşı əliaçıqdırsa, onda o, öz dostlarına qarşı da belə olacaq, çünki, hamıya qarşı xeyirxahlıq etmək məziyyətin ifrat həddidir. Bu zaman diqqət vermək lazımdır ki, tərif kimlərin arasında söylənilir, çünki, Sokratın təbiri ilə de­sək, afinalıları elə afinalılar arasında tərifləmək asandır.⁵⁹ Tərif edən adam bilməlidir ki, hansı xüsusiyyət sözügedən insan qrupları arasında, mə­sələn, skiflərin və ya lako­nilı­ların, ya da filosofların ara­sında qiymətləndirilir. Ümu­miy­yətlə, şan-şöhrət anlayışını gözəl anlayışı ilə yanaşı qoymaq lazımdır, ona görə ki, bu anlayışlar bir-birinə yaxındır. Münasib və ləyaqətli olanı tərifləmək lazımdır, məsələn, əcdadlarımızın ad-sanına və bizim daha əvvəl gördüyümüz işlərə layiq olanları, çünki, insanın öz şan-şöhrətini artırmağı xoşbəxtlikdir və gözəldir. Bizim gözlə­diyimizdən daha yaxşı və gözəl baş verənlər də gözəldir, məsələn, xoşbəxt olan zaman mülayim olan insa­nın, bəd­bəxtliyə düçar olanda alicənab olması və ya birinin yük­səldikcə yaxşı və sadə olması. İfikratın sözləri də bu qə­bildəndir: “Mən haradan gəlirəm və haraya gəlmi­şəm?”, eləcə də Olimpiya oyunlarında qalib gələnin sözləri: “Vaxt vardı ki, mən əyriçiyin ağacı çiynimdə…”.⁶⁰ Simonidin şeiri də bu qəbildəndir: “Tiranların qızı, arvadı və bacısı olmaq­la…”.⁶¹ İnsan gördüyü işlərə görə tərifləndiyi üçün və mənəvi cəhətdən yaxşı insana əvvəlcədən qəbul olunmuş niyyətə əsasən iş görmək xas olduğu üçün, onda biz göstər­məyə çalışmalıyıq ki, təriflədiyimiz insan əvvəlcədən qəbul etdiyi niyyətə uyğun hərəkət edir. Tez-tez belə hərəkət edən insan kimi görünmək də yaxşıdır; buna görə də təsadüfləri və bilərəkdən olmayan səhvləri bizim niyyətimizə daxil olan bir şey kimi qələmə verməliyik və əgər bunlara bənzər çoxlu halları misal gətirə bilsək, onda onlar məziyyət və niyyətli hərəkət əlaməti kimi görünərlər.

Tərif hər hansı bir insanın böyük məziyyətlərini izhar etmək üçün vasitədir; bu səbəbdən də göstərmək lazımdır ki, təriflənən insanın fəaliyyəti məziyyət xarakteri daşıyır. Enkomi isə işlərin özünə aiddir (xarici xarakterin başqa cəhətləri, məsələn, nəcib mənşə və tərbiyə səbəb rolunu oynayır, belə ki, yaxşı əcdadlardan yaxşı nəslin törəməsi və belə tərbiyə görmüş insanın məhz bu cür olması təbiidir) Elə buna görə də biz enkomilərdə nə isə etmiş insanları mədh edirik, fəaliyyət isə məlum əxlaqi xarakterin əlamə­tidir; axı biz belə fəaliyyət göstərməmiş adamı da tərifləyə bilərdik, əlbəttə ki, onun belə fəaliyyət göstərə biləcəyinə əmin olsaydıq. Macarismos “bəxtiyar­lığın tərifi” və eyda­monismos “xoşbəxtliyin tərifi” adlanan şeylər öz aralarında oxşardırlar, amma tərif və enkomi cəhətdən oxşar de­yil­dir­lər: necə ki, xoşbəxtlik anlayışı özündə məziyyət anla­yışını daşıyır, eləcə də macarismos və eydamonismos da tə­rifi və ya enkomini əhatə etməlidir.

Tərif və məsləhət öz görkəmlərinə görə bənzərdirlər, ona görə ki, məsləhət verən zaman nəsihət olan şey ifadə üsulu dəyişən zaman tərifə çevrilir: madam ki, biz hərəkət etməli olduğumuzu və necə olmalı olduğumuzu bilirik, onda bunu məsləhət kimi vermək üçün bizə ifadələr və onla­rın yerlərini dəyişdirmək lazımdır, məsələn, “biz tale­yin verdiyi ilə deyil, özümüzün əldə etdiyi ilə fəxr etmə­liyik”. Bu müddəanın tərif xarakterli ifadəsi belədir: “O, ona tale tərəfindən bağışlananla deyil, özünün əldə etdiyi ilə fəxr edir”. Ona görə də, sən tərifləmək istəyəndə bax gör ki, sən nə məsləhət verə bilərsən, məsləhət vermək istəyəndə isə gör nəyi tərifləyə bilərsən. O ki, qaldı ifadə üsuluna, o, bu­ra­da zəruri olaraq əks olacaq, çünki, yerdəyişmə birinci hal­da qadağan xarakterli, ikinci halda isə qadağan xarak­teri olmayan ifadələrə aiddir. Bir sıra əlverişli şəraitləri də nəzərə almaq lazımdır, məsələn, bilməliyik ki, tərifləmək istədiyimiz insan tək hərəkət edib, ya bu işdə birinci olub və ya bəzi insanlar ona kömək göstəriblər, çünki, bunların ha­mısı gözəldir. Hərəkətin edildiyi vaxtı göstərməklə də (məhz nəzərə çarpdırmaqla) faydalanmaq olar, yəni filan şey qey­ri-əlverişli vaxta və şəraitə baxmayaraq həyata keçirildi. Eyni bir işin öhdəsindən tez-tez gələn adam da təriflənir: bu həm çətindir, həm də ona sübutdur ki, təriflənən müvəf­fəqiyyətə görə təsadüfə deyil, özünə borcludur. Həm də elə insanlar da tərifə layiqdir ki, onların şərəfinə müəyyən həvəsləndirmə və alqışlama üsulları icad olunsun və həyata keçirilsin, məsələn, şərəfinə nəğmə bəstələnib, tərənnüm edilən ilk insan olan Hippolax kimi, şərəfinə Aqorada⁶² heykəllər qoyulan ilk insanlar olan Harmodi və Aristogiton kimi. Əks xarakterli hallara münasibətdə də eynilə belə mülahizələrin əhəmiyyəti var. Əgər insanın özünə görə da­nış­mağa söz tapmırsansa, onu başqaları ilə müqayisə et, məhkəmədə danışmağa adət etməmiş İsokrat da belə edir­di. İnsanı məşhur adamlarla müqayisə etmək lazımdır, çünki, əgər həmin insan hörmətə layiq adam­lardan yaxşı­dırsa, o, bundan ancaq qazanacaq. Mübaliğə ədalətli ola­raq təriflərdə istifadə olunur, ona görə ki, tərif üstünlük anlayışı ilə bağlıdır, üstünlük isə gözəl olan şeylərin sırasına daxildir, buna görə də əgər insanı məşhur adamlarla müqa­yisə eləmək olmazsa, onda onu ümu­miy­yətlə başqa adam­larla müqayisə etmək lazımdır, çünki, üstünlük məziyyət əlamətidir. Hər üç növdən olan nitqlər üçün eyni olan üsullardan biri olan mübaliğə ən çox epideyktik nitqlərə uyğundur, çünki, burada natiq danıl­maz fakt kimi qəbul olunmuş hərəkətlərlə üzləşməli olur, ona bu hərəkətləri əzə­mət və gözəlliklə ancaq bürümək qalır. Misallara gəl­dikdə isə, onlar məşvərətçi nitqlərə daha çox uyğun­durlar, çünki biz gələcək haqqında müha­kimələri keçmişdə olan­ların əsa­sında ehtimallar quraraq söyləyirik. Entime­malar isə məh­kəmə nitqləri üçün ən çox yararlı olandır. Çünki, keçmiş öz qeyri-aydınlığı nəticəsin­də səbəb və sübutların göstərilmə­sini tələb edir.

Bütün tərif və tənqidlərin əsasını təşkil edən müd­dəalar təqribən bunlardan ibarətdir; tərif və ya tənqid edər­­kən məhz bu mülahizələri nəzərdə tutmaq lazımdır, enkomi və tənqid üçün mövzu da buradan götürülür: axı madam ki, nitqin tərif növü məlumdur, onda əks müd­dəaların olması da şübhəsizdir, belə ki, tənqid yuxarıda göstərilən müddəa­ların əksi olan müddəalar əsasında söylənilir.

10. Məhkəmə nitqləri. – Ədalətsiz əməllərin səbəbləri; bu əməllərə səbəb olan əhvali-ruhiyyə; bu əməllərə məruz qalan adamlar. – Ədalətsiz hərəkət etmək nə deməkdir? – Pis əməllərin motivləri, nöqsan və özünü ələ ala bilməmək. – İradi və qeyri-iradi əməllər. – İnsanın bütün fəaliy­yətinin motivləri. Təsadüfilik, təbiilik, məcburiyyət, vərdiş etmək anla­yışları. – Düşünülmüş şəkildə, əsəbiləşdirmənin təsiri altında və həvəsin təsiri altında baş verənlər.
Bundan sonra ittiham və müdafiəyə aid əqli nəticə­lərin çıxarılacağı müddəaların miqdarı və təbiəti haqqında danışmaq lazımdır. Burada üç bəndə diqqət vermək la­zım­dır: insanları ədalətsizlik hərəkət etməyə təhrik edən sə­bəb­lərin təbiəti necədir və miqdarı nə qədərdir; insanlar hansı əhvali-ruhiyyənin təsiri altında ədalətsiz hərəkət edir­lər; biz necə insanlara qarşı ədalətsiz edirik və həmin insanlar hansı vəziyyətdədirlər. İndi isə ədalətsizlik anla­yışını müəyyən edək və göstərilmiş bəndlərin hər birini ardıcıllıqla araş­dıraq.

Deyək ki, ədalətsiz hərəkət etmək qanuna zidd ola­raq başqa şəxsə qəsdən ziyan vurmaq deməkdir. Amma, qanu­nun iki növü var – xüsusi və ümumi. Mən yazılmış qanunu xüsusi adlandırıram, insanlar dövlətdə onun əsa­sında ya­şayırlar; ümumi qanun isə elə bir şeydir ki, ya­zılmasa da bü­tün insanlar tərəfindən qəbul edilir. İnsanlar şüurlu olaraq və məcburiyyətsiz etdikləri şeyi könüllü şəkildə edirlər. İnsanların könüllü etdiklərinin heç də hamısı billə­rəkdən edilmir, amma, insanların bilərəkdən etdikləri hər şey onların tərəfindən könüllü şəkildə edilir, çünki, insan bilərəkdən etdiyi haqqında heç vaxt bixəbər olmur. Bizim təsiri altında ziyan vurduğumuz və ədalət­sizlik etdi­yimiz motivlər – nöqsan və özünü ələ ala bilmə­məkdir: biz bir neçə nöqsana malik olanda məhz nöqsanın obyek­tinə qarşı ədalətsiz oluruq, məsələn, necə ki, mən­fəət­pərəst pula qarşı, öz nəfsinə yiyə dura bilməyən cis­mani ləzzətlərə qarşı, nazla bəslənmişlər tənbəlliyə səbəb olan bütün şeylərə qarşı, qorxaq təhlükəyə qarşı (çünki, qorxaqlar qorxunun təsiri altında öz yoldaşlarını təhlükəli dəqiqələrdə tərk edirlər). Şöhrətpərəst isə şan-şöhrətə qarşı ədalətsiz olur. Özündən tez çıxan adam qəzəbin təsiri altında ədalətsiz hərəkət edir; qələbəni ehtirasla sevən insan qələbə naminə, kinli adam qisasın təsiri altında, nadan adam nəyin ədalətli, nəyin ədalətsiz olduğunu bilmədiyi üçün, abırsız adam yaxşı ada nifrət etdiyi üçün ədalətsiz hərəkət edir. Qalan insanlar da öz nöqsanlarına uyğun olaraq ədalətsizlik edir­lər. Bütün bunlar ona görə aydındır ki, biz bu barədə qis­mən məziyyətlər, haqqında danışanda demişdik, qismən də ehtiraslar haqqında danışanda deyəcəyik. Ancaq onu demək qalıb ki, insanlar nəyin naminə, hansı əhvali-ru­hiyyənin təsiri altında və kimə qarşı ədalətsiz olurlar. Belə­liklə, əvvəlcədən belə bir məsələni araşdıraq: ədalətsizlik etməyə hazırlaşan insanlar nəyə doğru can atırlar və nədən qaçınırlar, ona görə ki, ittihamçı aydınlaşdırmalıdır: - insan­­ları yaxın adamlarına qarşı ədalətsizlik etməyə məc­bur edən motivlərdən məhz hansıları onun rəqibində var və onlar nə qədər vacibdir; müdafiə olunanlar sözügedən hal­da hansı motivlərin olmadığını aşkara çıxarmalıdır?

Bütün insanlar bəzi şeyləri iradi, bəzi şeyləri isə qeyri-iradi edirlər, qeyri-iradi etdiklərindən bəzisini təsa­düfdən, digərini isə zərurətdən edirlər; zərurətdən etdik­lərinin birini məcburiyyət qarşısında, digərini isə təbii tələ­bata görə edirlər. Beləliklə, insanların qeyri-iradi etdikləri hər şey ya təsadüfən, ya təbiətin tələbi gücünə, ya da məc­buriyyət qarşısında baş verir. İnsanların iradi şəkildə və özlərindən asılı olan hərəkətlərin bəzisi vərdiş əsasında, digəri meylə görə (həm də şüurlu meylə görə), başqası isə şüursuz meyl əsasında baş verir. İstəmək nemətə can atmaq­dır, çünki, hər kəs ancaq o halda arzulara qapılır ki, arzu­ladığı obyek­ti nemət hesab etsin. Şüursuz olan meyl­lərə isə qəzəb və ehtiras aiddir. Beləliklə, insanların bütün elədiklərini yeddi səbəb üzündən edirlər: təsadüfən, təbii tələblərə uyğun olaraq, məcburiyyət qarşısında, vərdiş əsasında, düşün­cələrin, qəzəb və ehtirasın təsiri altında.⁶³ İnsanın yaşı, vəziyyəti və sair kimi motivləri təsnif etməyin faydası yoxdur, çünki, əgər gənclərə qəzəbli və ehtiraslı olmaq xasdırsa, onda onlar ədalətsiz hərəkətləri öz cavanlıqlarına görə deyil, qəzəb və ehtirasın təsiri altında edirlər. İnsanlar nə varlı olduqlarına görə nə də yoxsulluq üzündən ədalət­sizlik etmirlər. Əlbəttə, elə olur ki, yox­sullar ehtiyac üzündən pul, varlılar isə vəsaitlərin artıqlığı üzündən zəruri olmayan zövqi-səfa arzulayırlar, amma, bu adamlar nə varlı olduqlarına görə, nə də yoxsul olduq­larına görə mə­lum hərəkəti etməyəcəklər, onlar bunu ehti­rasın təsiri altın­da edəcəklər. Həm ədalətli insanlar, həm də ədalətsiz insan­lar, həm də hərəkətləri mənəvi keyfiy­yətləri (hexeis) ilə izah olunan insanlar yuxarıda göstə­rilmiş elə həmin motivlərin - ağlın və ya ehtirasın mülahi­zələrinin təsiri altında hərəkət edirlər; həm də bəziləri xeyirxah adətləri və ehtirasları, başqaları isə əks xarakterli adət və ehtirasları rəhbər tuturlar. Əlbəttə, bəzi mənəvi keyfiyyətlər ilə müəyyən nəticələr bağlı olur, digərləri ilə isə başqa cür, belə ki, aza qane olan adamda məhz bu keyfiyyətlər nəticəsində zövqi-səfa haqqında düzgün rəy və istək olacaq, öz nəfsinə yiyə dura bilməyən adamda isə eyni şeyə qarşı olan rəy tama­milə əks olacaq. Bunun nəti­cəsində belə təsnifatları bir kənara qoymaq və belə mənəvi xüsusiyyətlərin adətən hansı nəticələrlə bağlı olduğunu nəzərdən keçirmək lazımdır, ona görə ki, əgər insan ağ və ya qaradırsa, böyük və ya kiçik­dirsə, buradan heç bir nə­ticə çıxarmaq olmaz, əksinə, əgər insan gənc və ya qo­cadırsa, ədalətli və ya ədalət­siz­dirsə, bu artıq fərqdir. Eyni şeyi insanların xasiyyətləri arasındakı fərqi yaradan bütün şeylər haqqında demək olar, məsələn, insan özünü varlı ya kasıb, xoşbəxt ya bədbəxt hesab edir­mi. Amma, biz bunun barəsində sonra danışacağıq⁶⁴, indi isə daha əvvəl qeyd etdiyimiz məsələlərə toxunaq. Elə şey təsadüf adlanır ki, səbəbi müəyyən olunmasın, müəyyən bir məqsəd naminə və həmişə, əksər hallarda, müəyyən olunmuş qaydada baş verməsin. Bütün bunlar təsadüfilik (tychẽs) anlayışının tərifindən aydındır. Biz elə şeyi təbii (physei) adlandırırıq ki, onun səbəbi məlum qaydaya tabe olaraq onun özündədir, ona görə də bu şey eyni tərzdə ya həmişə, ya da əksər hallarda baş verir. Qeyri-təbii şeylərə gəldikdə isə belə şeylərin hər hansı təbiət qanunları ilə uyğun şəkildə, ya da hər hansı bir başqa səbəb üzündən baş verib-verməməsini aydınlaşdırmağa heç bir ehtiyac yoxdur; elə görünə bilər ki, belə şeylərin səbəbi təsadüfdir.

Elə şeyi məcburiyyət adlandırırıq ki, biz onu özü­müz, amma öz arzumuza və ağlımıza zidd olaraq edirik. Vərdiş (ethei) elə şeyə deyilir ki, insanlar onu tez-tez etdik­lərinə görə edirlər. Düşüncə (dia logismon) əsasında elə şey baş verir ki, həmin şey bizə sadalanmış nemətlərdən⁶⁵ ən xeyirlisi kimi görünür və ya həmin şey gətirəcəyi faydaya görə ediləndə məqsəd, ya da məqsədə aparan vasitə kimi görünür, ona görə ki, bəzən özlərini saxlaya bilməyən insan­lar da faydalı şeylər edirlər, amma fayda üçün deyil, ləzzət almaq üçün. Əsəbiləşdirilmənin (dia thymon) və özündən tez çıxmanın (dia orgẽn) təsiri altında qisas ilə bağlı işlər görülür. Qisas ilə cəza arasında fərq var: cəza cəzalanan şəxsə görə həyata keçirilir, qisas isə qisasçının özünə görə, yəni onun qəzəbini söndürmək üçün. Qəzəbin nə olduğunu ehtiraslar haqqında traktatda⁶⁶ aydınlaşdı­racayıq. İstəyin təsiri altında bizə xoş gələn hər şeyi edirik; xoş olan şeylərin sırasına alışdığımız, mehr saldığımız şeylər də daxildir, ona görə ki, vərdiş etdiklərinə görə öz təbiətlərinə görə xoş olmayan çox şeyi həvəslə edirlər.

Beləliklə, bütün deyilənlərin nəticəsində bizə məlum olur ki, insanların özü-özünə etdikləri hər şey nemətdir və ya nemət kimi görünür və ya xoşdur, ya da xoşagələn kimi görünür. Amma, insanlar öz-özünə etdikləri hər şeyi kö­nüllü etdiklərinə və məcburiyyət nəticəsində isə öz-özünə heç nə etmədiklərinə görə insanların könüllü etdikləri hər şeyi əsil nemətlərin sırasına və ya nemət kimi görünənlərin sırasına, həqiqətən də xoş olan, ya da xoş görünən şeylərə aid etmək olar. Mən nemətlərin sırasına həqiqi və ya belə görünən şərdən qurtulmağı da, böyük şərin daha kiçik şərlə əvəz olunmasını da əlavə edirəm, çünki, belə şeylər müəyyən mənada arzuolunandır, mən, həm də xoşa­gəlməz, ya da belə görünən şeylərdən xilas olunmağı, ya da çox xoşagəlməz şeyin az xoşagəlməz şeylə əvəz edilmə­yini də xoş olan şeylərə aid edirəm. Beləliklə, faydalı və xoş şeyləri nəzərdən keçirmək lazımdır, bilmək lazımdır ki, onlar nə qədərdir və necədir. Faydalı olan şeylər haq­qında biz daha əvvəl məşvərətçi xarakterli nitqlərdən da­nışan zaman söz açmışdıq; indi isə xoş olan şeylər haq­qında danışaq. Bunun üçün hər bir məlum predmetə münasibətdə nə çox qeyri-müəyyən, nə də həddindən çox xırdaçı olmayan tərifləri kifayət hesab etmək olar.
11. Məmnuniyyətin tərifi. Xoşluğun müxtəlif kateqoriyaları.
Məmnuniyyətə (hẽdone) ruhun bir hərəkəti və onun ruhun təbii durumuna sürətli və hissolunan şəkildə yerləşməsi kimi tərif verək⁶⁷, narazılığı isə buna əks olan bir şey kimi müəyyənləşdirək. Əgər bütün buna oxşarlar məmnuniyyətdirsə, onda aydındır ki, yuxarıda göstərdi­yimiz ruhi vəziyyətin yaratdığı hər şey xoşdur, onu məhv edən, ya da əks xarakterli ruhi vəziyyət yaradan hər şey isə xoş deyil. Buradan belə bir nəticə çıxır ki, öz təbii vəziyyətinə qayıtmaq və xüsusilə təbiətinə uyğun baş verən bir şeyi özünə qaytarmaq əksər hallarda xoşdur. Vərdişlər də xoşdur, ona görə ki, vərdişlərimiz bir növ təbii əhəmiyyətə malik olur, vərdiş bir qədər təbiətə yaxın oldu­ğuna görə “tez-tez” anlayışı “həmişə” anlayışına yaxındır, təbiət “həmişə” anlayışına, vərdiş isə “tez-tez” anlayışına aid­­dir. Zorakılıqsız edilən şeylər xoşdur, ona görə ki, zo­rakılıq təbiətə ziddir; məhz bu əsasda bütün zəruri olan­lar əzabdır və çox haqlı olaraq deyiblər ki:
Hər cür zərurət öz təbiətinə görə əziyyətdir.⁶⁸
Əgər insanlar vərdiş etməyiblərsə, qayğılar, himayə və səylər xoşagəlməzdir və bütün bu şeylər zəruri, məcburi şeylər sırasına daxildir; amma son halda vərdiş onları xoşagəlimli edir. Yuxarıda göstərilənlərə öz xarakterinə görə əks olanlar xoşdur; buna görə də xoş olan şeylərin sayına yüngülxasiyyətlilik, fəaliyyətsizlik, qayğısızlıq, zara­fat və yuxu daxildir, məhz ona görə ki, bu şeylərdən heç birinin zərurət ilə əlaqəsi yoxdur. İstəyin obyekti olan hər şey də xoşdur, ona görə ki, istəklər məmnuniyyətə can atmaq­dır. İstəklərdən bəziləri ağılsızdır, başqaları isə ağıllı; ağılsız istəklərin sırasına elələrini daxil edirəm ki, insanlar onları istəyin predmeti haqqında olan bu və başqa rəy­lərdən asılı olmayaraq istəyirlər; buraya təbii adlan­dırılan, yəni bizim bədənimizin tələb etdiyi istəklər daxildir, mə­sələn, qida istəyi, aclıq, susuzluq və hər bir ayrıca qida nö­vünə həvəs; bura həm də zövq, şəhvət predmetləri ilə bağlı istəklər, eləcə də lamisə, qoxu bilmə, görmə və eşitmə pred­metləri ilə bağlı istəklər də daxildir.

Ağıllı istəklər elələridir ki, inandırmanın təsiri altın­da yaranırlar. Ona görə ki, biz haqqında eşitdiyimiz və xoşa­gələn olduğuna əmin olduğumuz bir çox şeyləri görməyə və almağa can atırıq. Ləzzət hissi məlum təəs­süratın sınaqdan keçirilməsində olduğu üçün, təsəvvür etmək isə müəyyən mənada hissin zəif forması olduğu üçün nəyi isə xatırlayan, ya da nəyə isə ümid bəsləyən insanda həmişə xatırladığı, ya da ümid bəslədiyi şey haqqında müəyyən təsəvvür vardır: əgər bu belədirsə, onda aydındır ki, nəyi isə xatırlayan, ya da nəyə isə ümid bəsləyən insanlarda məmnunluq yaranır, ona görə ki, bu halda onlar məlum qəbildən olan hissləri keçirirlər. Beləliklə, bütün xoş olanlar mütləq ya əsil məm­nunluğun hiss olunmasında, ya keçmiş məmnunluğun xa­tır­lanmasında, ya gələcəkdə olacaq məmnunluğa bəslə­nən ümiddə cəmlənir, ona görə ki, insanlar indini hiss edir, olub-keçmişi xatırlayır və gələcəyə ümid bəsləyirlər. İnsan­ların xatırladıqlarından xoş olanı təkcə baş verdiyi zaman xoş olanı deyil, həm də nə isə xoşagəlməz şey də ola bilər. Əlbəttə ki, əgər ondan sonra baş verənlər bizim üçün kifayət qədər xoş olubsa. Məhz buna görə də deyiblər:

Ölümdən can qurtarmış adam üçün

Öz fəlakətini xatırlamaq xoşdur.⁶⁹

Və:

Sərgərdan kimi çox gəzib dolanan

və çox şeyə qatlaşan adam üçün

Hətta ötüb keçən əzab-əziyyətlərdə də

sevinc var.⁷⁰
Buna səbəb odur ki, şərin olmamağının özü də artıq xoşdur. Bizim gözlədiyimiz şeylərdən bizə ən çox xoş olanı odur ki, onun olması ya güclü məmnunluq, ya fayda (həm də dərd ilə bağlı olmayan fayda) ilə bağlı olsun. Ümu­miy­yətlə, olmasının bizə sevinc gətirdiyi hər şey adətən həm biz bu şeyi xatırlayan zaman, ya da onun olacağına ümid bəsləyən zaman bizə ləzzət verir; buna görə də qəzəb haqqında Homerin dediyi kimi qəzəblənmək də xoşdur:
O, baldan da şirin olub insanın sinəsinə axır.⁷¹
Buna görə də biz o adama qəzəblənirik ki, ondan qisas ala bilmirik, bizdən daha güclü olan insanlara isə biz ya heç qəzəblənmirik, ya da az dərəcədə qəzəblənirik.

İstəklərin çox hissəsi ilə müəyyən məmnunluq hissi bağlıdır: biz onu ya istəyimizin necə təmin edildiyini yada salanda, ya da onun gələcəkdə təmin olunacağına ümid edən zaman keçiririk: məsələn, qızdırma içində susuz­luq­dan əzab çəkən xəstələr keçmişdə susuzluqlarını necə yatır­dıqlarını xatırlayaraq və bunu gələcəkdə edəcəklərinə ümid edərək məmnunluq hiss edirlər.

Eynilə belə, sevgililər öz məhəbbətlərinin predmeti ilə şifahi söhbət edərək, ya da yazışaraq və ya hər hansı başqa bir qaydada onunla məşğul olaraq həzz alırlar, ona görə ki, sonradan onlar bütün bu halların xatirələri ilə yaşayaraq, sanki doğrudan da onların yanında sevimli insanın oldu­ğunu hiss edirlər. Bütün insanlar üçün məhəbbət onunla başlanır ki, onlar təkcə sevdikləri insanın onların yanında olmasından həzz almır, həm də onun yoxluğu zamanı, onu xatırlayaraq, onun yoxluğuna görə dilxor olanda belə həzz alırlar. Həm qəm-qüssədə, həm də göz yaşlarında da müəyyən qəbildən olan həzz var: qüssə sevilən insanın yoxluğu nəticəsində yaranır, amma, onu xatırlayanda, onun nə etdiyini və necə olduğunu yada salaraq bir növ onu seyr eləyəndə insan həzz alır, buna görə də şair doğru deyib:
O, elə dedi ki, hamı ağlamaq istədi.⁷²
Qisas da xoşagələn şeydir, ona görə ki, bir şeyə nail olmaq xoş olduğu halda, ona nail olmamaq çox ağırdır. Qisas almaq imkanları olmayan insanlar qəzəblənərək hədsiz dərəcədə qəmlənirlər və əksinə, qisas alacaqlarına ümidləri olanda məmnun olurlar. Qələbə qazanmaq da xoşdur və bu təkcə qələbəni sevən insanlar üçün deyil, həm də ümumiyyətlə hamı üçündür, ona görə ki, bu halda şəxsi üstünlük haqqında fikir yaranır ki, bunu hamı az və ya çox dərəcədə arzulayır. Əgər qələbə xoşdursa, onda buradan zəruri olaraq nəticə çıxır ki, güləş və yarış da daxil olmaqla oyunlar da xoşdur, ona görə ki, bu oyunlarda tez-tez qələbə qazanmaq olur; buraya aşıq-aşıq, top, zər atma və dama oyunları da daxildir. Eyni şeyi ciddi əyləncələr haqqında demək olar: onlardan bəziləri vərdiş halını alaraq xoş olurlar, digərləri isə dərhal məm­nunluq verirlər, məsələn itləri qısqırtmaq və ümu­miyyətlə hər cür ov, ona görə ki, mübarizə olan yerdə qələbə də var; bu əsasda məhkə­mə­lərdə çəkişmək və mübahisə etmək işi elə adam­lara məmnunluq verir ki, onlar vaxtlarını belə keçirməyə vərdiş ediblər və bu işə qabiliyyətləri var.

Hörmət və yaxşı mənada şöhrət ən xoşagələn şeylərin sırasına daxildir; hər kəsə elə gəlir ki, o, yaxşı adamın olma­­lı olduğu kimidir, əgər o, onu tərifləyən və ona ehti­ram göstərən adamları doğrucul hesab edirsə, bundan əmin­lik daha da artır. Belə halda bizə yaxın adamlar bizim üçün bizə uzaq olan adamlardan və az tanış olan adam­lardan daha çox, bizim vətəndaşlar bizə yad olan­lardan çox, bizim müasirlərimiz bizim varislərdən çox, dərrakəlilər dərrakəsizlərdən çox və çoxları az olanlardan çox əhə­miy­yət kəsb edir, ona görə ki, bizim sadaladığımız insanları onların əksi olan insanlardan daha doğrucu hesab etməyə əsas var. Əgər insan hər hansı bir kateqoriyadan olan varlıqlara (məsələn, uşaqlara və ya heyvanlara) say­maz­yana yanaşırsa, onda onlar tərəfindən göstərilən ehti­rama və onların arasında yaxşı ad-sana, heç olmazsa şöhrətin özünün xatirinə görə də heç bir əhəmiyyət ver­məyəcək, əgər, o, bu şeylərə qiymət versə də, bunu nə isə başqa şeyin xatirinə edir.

Dost da xoş olan şeylər sırasına aiddir, ona görə ki, bir tərəfdən sevmək xoşdur: şərabdan həzz almayan heç kim onu sevmir; digər tərəfdən isə sevilmək də xoşdur – bu zaman insan elə fikirləşir ki, o yaxşıdır və bunu bütün hiss etməyə qabil olan insanlar arzulayırlar, sevilmək isə insa­nın özü-özünə qiymətli olması deməkdir. Təəccüb obyekti olmaq isə artıq ona görə xoşdur ki, hörmət onunla bağlıdır. Yaltaqcasına tərifin obyekti olmaq da xoşdur, elə yaltağın özü də, ona görə ki, o, pərəstişkar və dost kimi görünür. Eyni bir şeyi tez-tez eləmək də xoşdur, bizim dediyimiz kimi bütün vərdişlər xoşdur. Dəyişikliklərə mə­ruz qalmaq xoşdur, ona görə ki, dəyişikliklər şeylərin təbiə­ti ilə hə­ma­həngdir, daimi yeknəsəqlik mövcud əhval-ruhiyyəni həd­siz­liyə qədər böyütdüyünə görə belə deyirlər: “hər şeydə dəyi­şikliklər xoşdur”.⁷³ Bunun nəticəsində müəyyən vaxt fasi­lələrindən bir görünən şeylər xoşdur, fərqi yoxdur ki, onlar insan və ya cansız əşya olsun – ona görə ki, bu indiki zamanla müqayisədə bəzi dəyişikliklər yaradır; bundan başqa bizim məlum zaman fasiləsindən sonra gördüyümüz şeylər bizə nadir bir şey kimi görünür. Öyrənmək və valeh olmaq da əksər hallarda xoşdur, ona görə ki, valehliyin özündə artıq öyrənmək istəyi var, buna görə də valehlik predmeti tezliklə istək predmetinə çevrilir, öyrənmək isə təbiətin qanununa əməl etmək deməkdir. Xoş olan şey­lərin sırasına xeyirxahlıq etmək və onu qəbul etmək də da­xildir, ona görə ki, xeyirxahlıq görmək istə­diyin şeyi almaq deməkdir, xeyirxahlıq etmək isə həmin şeyə şəxsən malik olmaq, özü də başqalarından çox yüksək dərəcədə malik olmaq deməkdir. İnsanlar bunların hər ikisinə can atırlar. Xeyirxahlıq etmək xoş olduğuna görə yaxın adama yardım göstərmək, ümumiyyətlə, yarımçıq qalan şeyləri tamam­la­maq xoşdur. Öyrənmək və valeh olmaq xoşdursa, onda bu­na oxşar hər şey də zəruri olaraq xoş olacaq, məsələn, təq­lid məhz: rəssamlıq, heykəltə­raş­lıq, poeziya və ümu­miy­yətlə hər cür yaxşı təqlid, hətta təq­lid obyekti öz-özlüyündə maraqlı deyilsə də; bu halda biz təqlid obyektinin özündən deyil, əqli nəticə fikrindən məm­nun olacayıq ki, bu, yəni təqlid, ona, yəni təqlid obyektinə bərabərdir, ona görə də burada nə isə dərk olunur. Qəfil dəyişikliklər də xoşdur, təhlükələrdən çətin­liklə yaxa qurtarmaq da həmçinin xoşdur. – ona görə ki, bütün belə şeylər təəccüb doğurur.

Təbiətlə uzlaşan hər şey xoş olduğuna görə, bütün doğma olanlar təbiətcə bir-birinə uyğun olduğuna görə, onda bütün doğma və ona uyğun olanların əksəriyyəti xoşdur, məsələn, insan insana, at-ata, gənc gəncə xoş olur, buradan da belə məsəl meydana çıxıb ki, “yaşıd yaşıdı güldürür”, “hərə öz tayını axtarır”⁷⁴, “heyvan heyvanı ta­nıyır” və “qarğa həmişə qarğa ilə gəzir” – və sair çoxlu məsəllər də var. Oxşar və doğma olan bütün şeylər bir-ğiri üçün xoş olduğu üçün və hər bir insan bunu özünə qarşı münasibətdə daha çox hiss etdiyi üçün, onda bütün insan­lar zəruri olaraq daha və ya az özlərini sevən olurlar, ona görə ki, bunların hamısı əsasən öz-özünə qarşı müna­sibətdə mövcuddur. Madam ki, bütün insanlar özlərini sevəndir, onda hər bir insan üçün zəruri olaraq ancaq ona məxsus olan şeylər xoş olur, məsələn, öz işləri və sözləri; buna görə də insanlar əksər hallarda yaltaqları və pərəstişkarları sevirlər, şöhrətpərəst və öz uzaqlarını sevən olurlar: axı, uşaqlar bizim yaratdığısız əsərlərdir. Yarım­çıq işi tamam­lamaq da xoşdur, ona görə ki, bu halda həmin iş artıq bizim şəxsi işimiz olur. Hakimiyyət çox xoş olduğu üçün, müdrik görünmək xoşdur, belə ki, hakimiy­yətin əsası bi­likdədir, müdriklik isə çoxlu gözəl şeyləri bilməkdir. Bundan başqa, insanlar əksərən şöhrətpərəst olduqlarına görə buradan belə bir nəticə çıxır ki, yaxın adamları məzəmmət etmək də, ağalıq etmək də xoşdur. İnsan üçün onun rəyinə görə mahir olduğu bir şeylə məşğul olmaq da xoşdur, şair belə deyib:

Və həmin işə o bağlanır

Günün çox hissəsini ona sərf etməklə

Həmin işdə o özü-özünü ötüb keçir.⁷⁵
Həm zarafatlar, müxtəlif dincəlmələr və gülüş eynilə xoş olduğuna görə, onda gülüş doğuran hər şey – həm adamlar, həm sözlər, həm də işlər xoş olacaq. Gülməli olanlar haqqında məsələyə biz ayrıca “Poetika”da bax­mışıq.⁷⁶ Beləliklə, bizim xoş olan haqqında demək istədik­lərimiz bunlardır. Xoşagəlməz şeylərə gəldikdə isə, bu anla­yış dediklərimizin əksi olan müddəalardan aydın olacaq.