Asilbek Salohiddinov

Olinishi

Reaksiyalar	Na’muna	A uchun misol	Misollar
1.Oksidlar metallarning bevosita kislorod bilan ta’sirlashuvi natijasida olinadi:	Metall + kislorod = oksid 2A^1+ O2 = 2A2O 2A^2+ O2 = 2AO 4A^3+ 3O2 = 2A2O3 A^4+ O2 = AO2 4A^5+ 5O2 = 2A2O5 2A^6+ 3O2 = 2AO3 ^4A^7^+^7O2 ^=^2A2^O7	A^1– bir valentli metallar A^2– ikki valentli metallar	2Mg + O2 = 2MgO; 4K + O2 = 2K2O
2. Gidroksidlarni parchalash yo‘li bilan olinadi	Gidroksid = asosli oksid + suv A(OH)2 = AO + H2O 2A(OH)3 = A2O3 + 3H2O	Ishqoriy metallardan boshqalar	Ca(OH)2 = CaO + H2O Fe(OH)2 = FeO + H2O Cu(OH)2 = CuO + H2O
3. Tuzlarni parchalash usuli bilan olinadi:	Tuz = asosli oksid + kislotali oksid 2ANO3 = 2ANO2 + O2 A(NO3)2 = AO + 2NO2		CaCO3 = CaO + CO2 Ca3(PO4)2 = 3CaO + P2O5 , ^Cu(NO3^)2 ^=^CuO^+^NO2 ^+O2 Na2CO3 = Na2O + CO2

	A(NO3)2 = A + 2NO2 +0,5O2		Mg(HCO3)2 = MgO + H2O + 2CO2 ^(CuOH)2^CO^=^2CuO +H2O + CO2
4. Metall sulfidlarini kuydirish usuli bilan olinadi:	Sulfid + kislorod = metal oksidi + SO2		2MnS + 3O2 = 2MnO + 2 ^SO2 2CuS + 3O2 = 2CuO + 2 SO2
Hossalari
1. Asosli oksidlar suv ta ’sirida tegishli asos (ishqor)larni hosil qiladi.	Asosli oksid + suv = asos A2O + 2H2O = 2A^1OH + H2 AO + 2H2O = ^A^2^(OH)2 ^+^H2	A^1– bir, A^2– ikki valentli Ishqoriy va ishqoriy-yer metallar	Na2O + H2O = 2NaOH MgO+H2O = Mg(OH)2 CaO+H2O = Ca(OH)2
2. Kislotali oksidlar bilan tuzlarni hosil qiladilar:	Asosli oksid + kislotali oksid = tuz AO + XO = AXO		CaO + P2O5 = Ca3(PO4)2 K2O + SO2 = K2SO3 Na2O + CO2 = Na2CO3 FeO+SiO3 = FeSiO4 CaO + SiO2 = CaSiO3
3. Kislotalar bilan ta ’sirlashib tuz va suv hosil qiladilar:	Asosli oksid + kislota = tuz + suv		FeO+2HCl = FeCl2+ H2O MgO + H2SO4 = MgSO4+ H2O CuO + 2HNO3 = Cu(NO3)2+ H2O CaO +2CH3COOH = Ca(CH3COO)2+H2O

Asosli oksidlarning barchasi qattiq moddalar bo‘lib, kristall va amorftuzilishga, o ‘ziga xos rangga ega: FeO (qoramtir) Ag₂O , CuO — qora, CaO, Na₂O , K₂O , MgO, MnO — oq rangli, CoO — ko‘kimtir yashil, NiO — yashil. Ishqoriy metallarning oksidlari suvda yaxshi eriydi, ishqoriy-yer metallari oksidlari qisman, boshqa asosli oksidlar suvda yomon eriydigan moddalar. Yuqori temperaturalarda suyuqlanuvchan, elektr tokini o'tkazmaydigan birikmalardir.

Kislotali oksidlar

Suv bilan ta’sirlashib kislotalarni hosil qiluvchi oksidlarga kislotali oksidlar deyiladi. Ularni asosan metallmas oksidlari, shuningdek metallarning yuqori valentlik oksidlarini ham kirgizish mumkin. Metallarning kislotalik oksidlarida metallar V, VI, VII

valentlikni nomoyon qiladilar. Ularni “angidrid”lar (suvsizlantirilgan kislotalar, kislota hosil qiluvchilar) nomi bilan yuritiladi.

Olinishi
Reaksiyalar	Na’muna	Misollar
1. Metallmaslar-ning havo kislo-rodida yonishi natijasida:	Metalmas + O2 = Kislotali oksid	C + O2 = CO2; S + O2 =SO2 4P + 5O2 = 2P2O5
2. Kuchsiz (beqaror)	Kislota + tuz = yangi tuz + kislotali oksid va suv (yoki kislota)
kislotalar tuzlariga		^Na2^CO3^+2HCl^=^NaCl+^H2^O^+^CO2^↑
kuchli kislotalar ta’sir		^K2^SO3 ^+2HCl^=^2^KCl^+^H2^O^+^SO2^↑
ettirib bazi hollarda		^Na2^SiO3^+^H2^SO4 ^=^Na2^SO4^+H2^O^+^SiO2
qizdirish natijasida:
3. Birikmalarni oksidlash (yondirish) usuli bilan:		2NO + O2 = 2NO2 2CO + O2 = CO2 2SO2 + O2 = 2SO2 4NH3 +5O2 = 4NO+6H2O
		CuS + O2 = CuO + SO2
4. Kislotalar tarkibidan suvni	Kislota = kislotali	Н2SiO3 = H2O + SiO2 H2CO3 = H2O + CO2↑
ajratish (degidratlash) usuli bilan:	oksid + suv	H2C2O4 = H2O + CO + CO2 HClO4 + P2O5 = H3PO4 +Cl2O7
5. Metall oksidiga metallmaslarning ta ’siri natijasida:		HgO+2Cl2 = HgCl2 +Cl2O (gipoxlorit angidridi)
6. Metallar va
metallmaslarga kislota		^Cu^+^4HNO3 ^(kons)=Cu(NO3^)^+^2NO2^+^2H2^O
eritmalarini ta’sir		^Cu+^2H2^SO4 ^(kons)=CuSO4 ^+SO2 ^+^2H2^O
ettirish bilan		^2H2^SO4 ^+C=2H2^O^+^2SO2 ^+^CO2
hosil qilinadi:
Hossalari
		SO2 + H2O = H2SO3
1. Suv ta'sirida tegishli kislotalarni hosil qiladi:	Kislotali oksid + suv = kislota	P2O3 + H2O = 2HPO3 2NO2 + H2O = HNO2+ HNO3 Cl2O7 + H2O = 2HClO4 P2O5 + 3H2O = 2H3PO4
		CrO3 + H2O = H2CrO4
		Mn2O7 + H2O = 2HMnO4
2. Asos (ishqor)lar bilan reaksiyaga kirishib tuz va suv hosil qiladi:	Kislotali oksid + ishqor = tuz ( + suv)	CO2 + 2NaOH = Na2CO3 + H2O CO2 + NaOH = NaHCO3 SO3 +2KOH = K2SO4 + H2O SO3 + KOH = KHSO4 N2O5 + Ca(OH)2 = Ca(NO3)2 + H2O 2Cu(OH)2 + CO2 = (CuOH)2CO3 + H2O

3. Asosli oksidlar bilan birikib tuzlami hosil qiladi:

Kislotali oksid + asosli oksid = tuz

Na2O + CO2 = Na2CO3 K2O + SiO2 = K2SiO3 ^CaO^+^CO2 ^=^CaCO3

Olinishi
Reaksiyalar	Na’muna	Misollar
1 . Ko'pchilik boshqa oksidlar qatori bu oksid-lar ham kislorod bilan ayni elementlarning o‘zaro bevosita ta’sirla-shuvi natijasida hosil bo‘ladi.	2A^2+ O2 = 2AO ^4A^3^+ 3O2 ^= 2A2^O3	4Al+3O2 = 2Al2O3; 2Zn + O2 = 2ZnO
2. Gidroksidlami termik parchalab olinadi:	^A(OH)2 ^=^AO^+^H2^O ^2A(OH)3 ^=^A2^O3 ^+^3H2^O	2Al(OH)3 = Al2O3+ 3H2O Be(OH)2 = BeO+H2O
3. Ayrim tuzlarni termik parchalab olinadi:		NH4)2Cr2O7 = N2+Cr2O3+4H2O BeCO3 = BeO + CO2
Hossalari
1. Amfoter oksidlarning asosiy xossalaridan biri ularning asosli oksidlar bilan qizdirilganda birikib tuzlar hosil qilishidir.	Amfoter oksid + asosli oksid = tuz	Al2O3+K2O = 2KAlO2 BeO+Na2O = Na2BeO2
2. Amfoter oksidlar (kislotali xossasi kuchliroq bo‘lganlari) ishqorlar bilan qizdirilganda reaksiyaga kirishadi:	Amfoter oksid + asos = tuz + suv	^ZnO^+2NaOH^=^Na2^ZnO2^+H2^OСr2О3+6КОН = 2К3СrO3+3Н2O
^3.^Amfoter^oksidlar^К2^СО3^, ^Na2^CO3 ^tuzlari^bilanqo‘shib qizdirilganda tuz va kislotali oksid hosil qiladilar:		Сr2O3 + К2СО3 = К3СrO3+3СО2 BeO + Na2CO3 = Na2BeO2+ CO2

Amfoter oksidlar

Ham kislota, ham asos xossasiga ega bo‘lgan oksidlar yoki boshqacha aytganda sharoitga qarab ham kislota, ham asos xossalarini namoyon qiladigan oksidlar amfoter oksidlar deyiladi. Amfoter oksidlar qattiq, amorf, ba’zan kristall tuzilishli, o ‘ziga xos rangli, yuqori temperaturaga chidamli moddalar bo‘lib, suvda erimaydi.

4. Kislotalar ta ’sirida ayrim amfoter oksidlar ^Al2^O3^,^SnO2 ^Cr2^O3 (kislotali xossalari kuchliroq) erimaydilar. ^Ayrimlari ZnO,^Fe2^O3^,PbO, SnO lar kislotalarda yaxshi eriydi, tuz va suv hosil bo’ladi:

Amfoter oksid + kislota = tuz + suv

ZnO+2HCl = ZnCl2+H2O Fe2O3+3H2SO4 = Fe2(SO4)3+3H2O SnO+2HCl = SnCl2+ H2O

Peroksidlar

Peroksidlar deb, tarkibida -O-O- gruppalari va boshqa kimyoviy elementlarni tutgan oksidlarga aytiladi. Masalan: Na₂O₂, H₂O₂, K₂O₂, BaO₂ shular qatoriga kiradilar.

Peroksidlar suv osti inshoatlarida kislorod regeneratsiyasida ishlatiladi. Masalan

Aralash oksidlar

^2Na2^O2 ^{+ 2CO}2 ^{= 2Na}2^CO3 ^{+ O}2 ^2BaO2 ^{+ 2CO}2 ^{= 2BaCO}3 ^{+ O}2
Aralash oksidlarga Rb₂O₃, Pb₃O₄, Mn₃O₄, Fe₃O₄ larni misol qilib keltiramiz. Hozirgi kunda ularni tuzsimon oksidlar deyiladi. Tuzsimon oksidlarning tuzilish formulalarini quyidagicha yozish mumkin:

Pb₂O₃ (PbO • PbO₂) Pb₃O₄ (PbO₂ • 2PbO)