Asilbek Salohiddinov

Yüklə 1,49 Mb.

səhifə	13/22
tarix	07.01.2024
ölçüsü	1,49 Mb.
	#208621

1 ... 9 10 11 12 13 14 15 16 ... 22

1-Qism KITOB

Tarkibningdoimiylikqonuni

Har qanday toza modda olinish usuli va joyidan qat’i	Fransuz olimi Prust 1789	Misol uchun: O’zbekiston yoki
nazar doimiy tarkibga ega		Fransiyadan oling osh
bo‘ladi.		tuzining tarkibi bir hil
Karrali nisbatlar qonuni
Agar ikki element bir-biri
bilan bir necha kimyoviy birikma hosil qilsa, bu birikmalardagi bir element massasiga to‘g‘ri keluvchi boshqa element massalari o‘zaro kichik butun sonlar	Angilya kimyogari Dalton 1803	Misol uchun: CO va CO₂ da bir hil miqdorda C atomi bor, O atomlari esa 1:2 massa nisbatda
nisbatida bo’ladi.
Hajmiy nisbatlar qonuni
Reaksiyaga kirishayotgan gazlarning hajmlari bir xil	Fransuz olimi Gey-Lyussak 1808	Misol uchun:
sharoitda (harorat va bosimda)		H₂+Cl₂→2HCl
bir-biriga oddiy butun sonlar nisbatida bo’ladi.		1V : 1V : 2V
Ekvivalentlar qonuni
reaksiyaga kirishayotgan moddalar o’zlarining ekvivalentlariga proporsional miqdorda reaksiyaga kirishadi (keyingi mavzularga qarang)	Nemis kimyogari Rixter	𝑀_𝐴₌𝐸_𝐴 𝑀_𝐵𝐸_𝐵 o’zaro ta’sirlashayotgan A va B moddalarning massalari; EA va EB – o’zaro ta’sirlashayotgan A va B moddalarning ekvivalentlari
Avagadro qonuni
Oldingi mavzuga qarang	Italiya fizigi Avogadro 1811	𝑚₁ ₌𝑀₁ 𝑚₂ 𝑀₂

Misol-1: Sanoatda mis oksidiga (CuO) vodorod ta’sir ettirib l,28 g mis olindi. Shu reaksiyada necha mol mis oksidi ishtirok etgan?
Yechish. a) reaksiya tenglamasi yoziladi:
CuO + H₂ = Cu + H₂O
b) moddalar masssasining saqlanish qonuniga asosan qancha mol mis oksiddan necha kg Cu olish mumkinligini aniqlanadi:
CuO + H₂ = Cu + H₂O
1 mol 64 g
d) 1 mol CuO dan ---------- 0,064 g Cu olinsa, X mol CuO dan ----------1,28 g Cu olinadi.
X = 1,28 g/0,064 g = 20 mol yoki n = m/M = 1,28 g/0,064g = 20 mol.
Demak, 1,28 kg Cu olinishi uchun 20 mol CuO reaksiyada ishtirok etishi zarur bo’ladi.
Misol-2: Don saqlanadigan omborxonani zararkunanda hasharotlardan tozalash uchun oltingugurt oksidi (SO₂)dan foydalanish mumkin. SO₂ (sulfit angidrid), odatda, oltingugurtni yondirib olinadi. 8 mol oltingugurt yonganda
qancha massa yoki mol sulfit angidrid hosil bo’ladi?
Yechish: a) reaksiya tenglamasi yoziladi:
S + O₂ = SO₃
b) tenglama b o ‘yicha SO₂ massasi aniqlanadi. S + O₂ = SO₃
1 mol 64 g yoki 1 mol
8 mol X g
Bundan x=8∙64/1=512 gramm SO₂ n=m/M=512/64=8 mol
Demak, 8 mol oltingugurt yonganda 512 g yoki 8 mol sulfit angidrid (SO₃) hosil bo‘ladi.
Misol-3: 10,4 g massali xrom olish uchun zarur bo‘lgan Cr₂O₃ va alyuminiynning massalarini hisoblang.
Yechish: Ushbu masalani proporsiya tuzish va modda miqdorini topish orqali
ikki usulda yechish mumkin. Biz quyida bu ikki usulni ham keltirib, ularning qaysi biri qisqaroq ekanligi haqidagi xulosani o’zingiz chiqarishga havola qilamiz. Masalani yechish uchun reaksiya tenglamasini tuzamiz va uni tenglab olamiz. (bu zarur)
Cr₂O₃+2Al=Al₂O₃+2Cr.
Modda miqdori bo‘yicha hisoblash: Olinishi kerak bo‘lgan xromning modda miqdorini topamiz:
Moddaning miqdori uning massasini molyar massasiga nisbatiga teng.

N= ^m
M
bundan 10,4/52=0,2 mol Yoki Cr ning 1 moli ------ 52 gr
x moli 10,4 gr
x = 1∙10,4/52 = 0,2 mol

Reaksiya tenglamasidan ma’lumki, 2 mol xrom olish uchn 152gr Cr₂O₃ va 54 gr alyuminiy metali kerak. Endi (x)Cr₂O₃ va (y)Al ning massalarini topamiz:
Cr₂O₃+2Al=Al₂O₃+2Cr. 152 54 2
x y z 0,2
x=0,2∙152/2=15,2 gr Cr₂O₃ kerak y=0,2∙54/2=5,4 gr Al kerak ekan

640 gr piritning tozalik darajasi 75%, ushbu pirit namunasi yomdirildi, bunda reaksiya unumi 50% ni tashkil qilsa hosil bo’lgan gazni hajmini aniqlang.
Yechish: Namunadagi sof pirit massasini hisoblaymiz, bunda
100 gr namunada 75 gr sof pirit bor
640 gr namunada ------x gr x=640∙75/100=480 gr Piritni FeS₂ 120 gr ------1 mol yoki n=m/M
480 gr ------x mol n=480/120 bunda FeS₂ 4 mol
ekan
Reaksiya tenglamasini tuzamiz. 4FeS₂ + 11O₂ = 2Fe₂O₃ + 8SO₂
4 8 bundan 8 mol gaz chiqishini bildik. Lekin bu unum 100% da 4mol=x 50%da
Shartda gaz hajmini so’ragani uchun. 1 mol gaz n.sh da 22,4 litr
2 mol gaz n.sh da 44,8 litr kelar ekan.
Misol-5:. Reaksiya uchun 8 g oltingugurt va 20 g temir olib aralashma qizdirildi. Reaksiya oxirida aralashmada qaysi moddadan qancha qoladi?
Yechish. Dastlab reaksiya tenglamasini ifodalaymiz: Fe + S → FeS.
Reaksiya tenglamasiga asosan moddalar miqdorlarini hisoblaymiz: n(Fe)=8/56=0,14 mol; n(S)=28/32=0,875 mol.
Reaksiyadan ko‘rinib turibdiki temir kam olingan ekan. Demak, 8 g Fe to'liq sarflanib qancha massa FeS hosil bo‘lishini aniqlaymiz:
56 g Fe sarflansa----------88 g FeS hosil bo’ladi.
8 g Fe sarflansa-----------x g FeS hosil bo’ladi x=8-88/56=12,57 g Endi 8 g temir bilan qancha S reaksiyaga kirishishini topamiz:
56 g Fe bilan ---------- 32 g S sarflanadi.
8 g Fe bilan ----------x g S sarflanadi x=8-32/56=4,57g S sarflanadi.
Qolgan S miqdori esa 23,43 g (28−4,57) g ga teng.
Misol-6: Moddaning ekvivalenti qanday topiladi. Yechish:
→ Elementning ekvivalent massasi uning atomi molyar
massasining birikmasidagi valentligining nisbati(bo’linmasi)ga teng Al ning ekvivalenti 27/3=9: Ca ning ekvivalenti 40/2=20
→ Oksidlarning ekvivalentini topish uchun oksidning molyar massasi oksid hosil qilgan elementning valentligi bilan shu element atomlar soniga ko’paytmasiga bo’linadi
Al₂O₃ ning ekvivalenti ¹⁰²=17
3∗2
CaO ning ekvivalenti⁵⁶ =28
2∗1
→ Kislotalarning ekvivalentini topish uchun kislotaning molyar
massasi kislota molekulasidagi metallga almashina oladigan vodorod atomlari soniga bo’linadi.
HF ning ekvivalenti 20/1=20 H₂SO₄ ning ekvivalenti 98/2=49
→ Asoslarning ekvivalentini aniqlash uchun asosning molyar massasi asos hosil qilgan metallning valentligiga yoki gidroksil guruhi soniga bo’linadi.
Al(OH)₃ ning ekvivalenti 78/3 = 26 Ca(OH)2 ning ekvivalenti 74/2 = 34
→ Tuzlar ekvivalentini topish uchun tuzning molyar massasi metallning valentligi bilan metall atomlar soniga ko’paytmasiga bo’linadi
Al₂(SO₄)₃ ning ekvivalenti ³⁴² = 57
3∗2
CaCl₂ ning ekvivalenti ¹¹¹=55.5
1∗2

Misol-7: Sulfat kislota nordon va o’rta tuz hosil qildi, bunda uning ekvivalenti qanday?
Yechish:
Almashinish reaksiyalarida qatnashadigan kislota, asos yoki tuzlarning ekvivalenti shu reaksiyada qatnashadigan bir valentli ionlar soni asosida topiladi. Masalan, 1 mol H₂SO₄ 1 mol NaOH bilan ta’sirlashsa, kislota ekvitvalenti

^Э^⁹⁸^⁹⁸, g/mol 2 mol NaOH bilan ta’sirlashganda esa
1
bo‘ladi.
^Э^⁹⁸^⁴⁹, g/mol
2

Misol-8. Alyuminiy o‘z birikmalarida uch valentli, uning ekvivalenti qayday bo’ladi?

Yechish:
Э  ^A^r
B
 ²⁷ 9.
3

M
Mn⁷⁺ioni kislotali muhitda Mn²⁺gacha qaytariladi. Shu modda ekvivalentining molyar massasi qanday bo‘ladi?

Yechish:
^ЭKMnO₄^_b
 ¹⁵⁸ 31,6.
5

Misol-10: Tarkibida 10,4 g massali MeCl₂ bo‘lgan eritmaga tarkibida 7,1 g M₂SO₄ bo‘lgan eritma ta’sir ettirilganda 11,65 g massali MeSO₄ hosil bo‘lgan. Qaysi xloridga qanday sulfat ta’sir ettirilgan?
Yechish: Reaksiya tenglamasi:
MeCl₂+M₂SO₄MeSO₄+2MCl.
MeCl₂ ning molekulyar massasi: M_r=Me+71 va MeSO₄ ning molekulyar massasi: M_r=Me+96 dan va berilganlardan foydalanib proporsiya tuzsak:
^Me^ ⁷¹ ¹⁰^,⁴. Bundan Me=137.

Me 96 11,65

Tenglama bo’yicha proporsiya tuzsak:
¹⁰^,⁴ ²⁰⁸, x  142 g/mol.

7,1 x
M₂SO₄ ning molekulyar massasi: M_r=2M+96. Bundan M=23. Bu natriyga to‘g‘ri keladi. Demak, BaCl₂ ga Na₂SO₄ ta’sir qilingan va natijada BaSO₄ olingan ekan. Misol-11. 0,304 g magniy 0,0252 g vodorodni siqib chiqardi.
Magniyning ekvivalent massasini aniqlang
Yechish. Masalani proporsiya usulida yechamiz:
0,304 g magniy 0,0252 g vodorodni siqib chiqaradi,
X g/mol magniy 1 g/mol vodorodni siqib chiqaradi,
bundan x= 12,06 g/mol natijani olamiz. Demak, Mg ning ekvivalent massasi 12,06 g/mol ga teng ekan.
Misol-12: Xromning kislorodli birikmaiari 48, 31 , 58 va 23,53% kislorod saqlaydi. Har qaysi birikm ada xromning ekvivalent massasini aniqlang. Kislorodning ekvivalent massasi 8 g/mol ga teng.
Yechish. Birinchi birikmada:
48 g kislorodga ---------- 52 g xrom to‘g‘ri keladi,
8 g/mol kislorodga ----------x g xrom to‘g ‘ri keladi,
bundan x=8,67 g/mol natijani olamiz. Shunga analogik ravishda ikkinchi va uchinchi birikmalar uchun ham proporsiyalar tuziladi va quyidagilar olinadi:
X₂=68,42−8/31,58=17,38 g/mol; X₃=76,47−8/23,53=26,0 g/mol.
Misol-13. 1,8 g kislotadan 0,0403 g vodorod siqib chiqarildi.
Kislota ekvivalentini aniqlang.
Yechish. Kislota ekvivalentini quyidagi proporsiya yordamida topamiz; 0,0403 g vodorodni--------- 1,8 g kislotadan olish mumkin,
1,008 g vodorodni x g kislotadan olish mumkin,
bundan X = 45 g. Demak, kisota ekvivalenti 45 g/mol ga teng ekan.

Yüklə 1,49 Mb.

Dostları ilə paylaş: