Asqarova shohsanamning analitik kimyo fanidan

III. ORGANIK REAGENT SELEKTIVLIGI
III.1.METALLARNI ANIQLASHDA ISHLATILADIGAN ORGANIK REAGENTLAR
K⁺ ionlarining reaksiyalari
Vino kislota H₂C₄H₄O₆ yoki uning natriyli nordon tuzi - natriy gidrotartarat NaHC₄H₄O₆ kaliy tuzlarining eritmalari bilan oq kristall cho’kma - kaliy gidrotartrat KHC₄H₄O₆ beradi.
Vino (boshqacha aytganda tartrat) kislota ancha kuchsiz organik kislotadir. Uning molekulasida oltita vodorod atomi bo’lsa ham, ulardan faqat ikkitasigina H⁺ ionlari holida ajraladi. Shuning uchun ham u ikki asosli kislotadir. U o’rta va nordon tuzlar hosil qila oladi. Vino kislotaning kaliyli va natriyli o’rta tuzlari (tartratlar) K₂C₄H₄O₆, NaC₄H₄O₆ hamda natriy gidrotartrat NaHC₄H₄O₆ suvda yaxshi eriydi. Aksincha, kaliy gidrotartrat KHC₄H₄O₆ suvda ancha kam eriydi, bundan K⁺ ionini topishda foydalaniladi:
KCl + NaHC₄H₄O₆ = KHC₄H₄O₆↓ + NaCl
Kaliyning boshqa tuzlari ham shunga o’xshash reaktsiyaga kirishadi, masalan:
K₂SO₄ + 2NaHC₄H₄O₆ = 2KHC₄H₄O₆↓ + Na₂SO₄
Albatta, shunday bo’lishi kerak edi, chunki reaksiyada faqat K⁺ va HC₄H_{4 } ionlarigina ishtirok etadi. Boshqa hamma ionlarni tenglamadan tushirib qoldirish mumkin. Bunda ko’rib chiqilayotgan reaksiyaning ionli tenglamasini hosil qilamiz.
K⁺ + HC₄H₄O^-₆ = KHC₄H₄O₆↓
Reaktsiyani o’rganish uchun konussimon probirkaga kaliy tuzi (KCl yoki KNO₃) eritmasidan 4 – 5 tomchi olib, NaHC₄H₄O₆ eritmasidan shuncha tomchi qo’shiladi. probirkadagi suyuqlik shisha tayoqcha bilan aralashtiriladi, agar shu ondayoq cho’kma tushmasa, shisha tayoqcha bilan probirka devori sekin ishqalanadi. Gap shundaki, reaksiya natijasida ko’pincha bir oz vaqtdan keyingina cho’kma ajratadigan o’ta to’yingan eritmalar hosil bo’ladi. Ishqalash, chayqatish va shunga o’xshash mexanikaviy ta’sirlar cho’kma hosil bo’lishini tezlashtiradi.
Cho’kma hosil qilingach, uning xossalarini o’rganiladi.
1. Eng avval uning kristall tuzilishga ega ekanligi aniqlanadi. Buning uchun probirka og’zini yopib to’nkariladi va uning tagiga hamda devorlariga yopishib qolgan KHC₄H₄O₆ kristallari ko’zdan kechiriladi. probirka shunday ushlanganda amorf (hamda juda mayda kristall tuzilishli) cho’kmalar uning devorlaridan ko’chib chiqadi.
2. Cho’kmaga kislota va ishqorlar ta’sir etish - etmasligi tekshirilib ko’riladi. Buning uchun, probirkadagi suyuqlikni chayqatib turib, loyqa suyuqlikdan tomchi plastinkasining uchta chuqurchasiga (yoki uchta probirkaga) bir tomchidan solinadi. Ulardan biriga bir tomchi kuchli kislota (HCl, HNO₃ yoki H₂SO₄), ikkinchisiga bir tomchi ishqor (NaOH yoki KOH) va uchinchisiga bir tomchi sirka kislota ta’sir ettiriladi. Oxirgisidan boshqa barcha hollarda cho’kma eriydi. Bunda bo’ladigan reaksiyalar quyidagi tenglamalar bilan ifodalanishi mumkin:
KHC₄H₄O₆↓ + H⁺ → H₂C₄H₄O₆ + K⁺
KHC₄H₄O₆↓ + OH^- → S₄N₄O₆^2- + H₂O + K⁺
3. Cho’kmaning qolgan qismiga ikki tomchi distillangan suv qo’shiladi va ‘robirkadagi suyuqlikni shisha tayoqcha bilan aralashtirib turib, suv hammomida isitiladi. Bunda ham cho’kma eriydi. Demak, KC₄H₄O₆ ning eruvchanligi temperatura ko’tarilishi bilan ortar ekan.
Shunday qilib, KHC₄H₄O₆ cho’kmasi oq kristall modda bo’lib, issiq suvda, kuchli kislotalarda va ishqorlarda eriydi, lekin kuchsiz kislota bo’lgan sirka kislotada erimaydi. Shuni ham aytish kerakki, KHC₄H₄O₆ ko’’ miqdordagi sovuq suvda ham eriydi, shuning uchun uning reaksiyasi uncha seziluvchan emas (suyultirish chegarasi 1:1000).