Asr oshgan asarlar

Uftod ast dar jahon bisyor,
Betamiz arjimandu oqil xor
Zayniddin sinovda ko‘p durust natija bergan tak- 
lifni, ya’ni Hirotning saxovatli a’yonlaridan2 yoki eski 
shahzodalardan biriga qasida yozib, murojaat qilishni 
taklif etdi. Bu fikr hammaga m a’qul tushsa ham, 
Aloiddinga yoqinqiramadi, chunki bu uning yolg‘iz 
o‘ziga xos ish bo‘lib, boshqalami sherik qilishga tobi 
yo‘q edi. Kim biladi, ehtimol, Mashhadiyning silliq 
nazmi, rangli uslubi valine’mat’ning ko‘nglini shunday 
asir qilarki, u aqcha bilan birga bir necha qo‘y va 
isqarlot4 chakhmon ham in’om qilib yuborar! Shu 
damgacha Mashhadiy hech bir boyondan, hech bir 
a’yondan bunday iltifotga noil bo‘lmagan esa-da, 
xomtamalik orqasida shunday mulohazani xotiridan 
kechirdi...
Aloiddinni yumshatish uchun Zayniddin ingichka 
qoshlarini m a’nodor chimirib, dedi:
— Agar qasida shoiri bo‘lsam edi, xoqon ibni 
xoqon Sulton Husayn Boyqaro hazratlariga bir bemisl 
qasida yozib, janobi oliydan shohona sarupolar olar 
edim, chunki ayni vaqti: ikki hafta muqaddam ul 
janobning muborak boshlariga humoyun qushi5 
qo‘ndi, ko'ngillari barqaror bo‘ldi. Shuaro6ga saxovat- 
ning yetti darvozasini ochishlariga aminmen.
— Sulton hazratlarining o ‘zlari ham otashnafas 
shoir em ishlar,— dedi Sultonm urod,— ash’or7ni 
go‘zal va ravon so‘ylarmishlar. M a’niyi xos8ning,
1 M a ’ n o s i: A qlli, o 'q im ish li o d a m la r xor-zor b o ‘lib, jo h illa m in g aziz b o 'lg an i 
d u n y o d a k o 'p k o 'rilg a n hodisadir.
: D avlatda y u q o ri m avqeli, e ’tiborli o dam lar.
’ H im oya q ilu v ch i, xayri eh so n li kishi.
‘ Q im m a tb a h o m ato. 
s P od sh o h lik q ushi.
4 Shoirlarga.
'
S h e ’rlar.
! A lohida, n o d ir, c h u q u r m a ’no.
12

---

nozik, rangin xayolning oshiqi bo'lgan tojdoming, 
albatta, shuaroga homiy bo‘lishlariga aslo shubha qil- 
maymen...
Aloiddin bu so‘zlarga e’tibor qilmaganday ko‘ri- 
nishga tirishsa ham, ichi yulindi. Zayniddinning so‘z- 
larini kinoya deb tushundi. Sultonmurodning so‘zlari- 
ga: «Yangi podshohning o‘zi katta shoir, nozik zavq 
egasi. Sen unga qasida yozib ovora bo‘lma!» degan 
m a’no berdi-da, boshini ichiga olib, sukut qildi.
Hali ham hurpayib o‘tirgan To‘g‘onbek, odati 
bo‘yicha, salmoqlanib:
— SoTi so‘g‘on yer, topilsa yo‘g‘on yer, deganday, 
endi podshohdan bir nim a yulmoqchimisizlar! 
Tangriga sig'ininglar... Tojdorlaming o ‘ziga yarasha 
tashvishi bor: navkar saqlash kerak, qo‘rg‘on tuzatish 
kerak. Podshohlar madrasadan ko'ra, safar to ‘g‘risida 
ko'proq o‘ylashi kerak, — dedi.
— Husayn Boyqaro hazratlari ham shoir, ham ilm- 
parvar emishlar. Yaxshi ishlarga bel bog‘lashlarini 
umid qilmoq m um kin,— dedi Zayniddin ishonch 
bilan.
— Sahroning bag‘ri yomg‘irga tashna bo‘lga- 
nidek,— dedi Sultonmurod qo‘llarini harakatga so- 
lib,— ko‘hna Xurosonning eli adolat va fazilat 
quyoshiga tashnadir. Shoyad umidlarimiz behuda 
bo‘lmas.
To‘g‘onbek dakkam-dukkam m o‘ylabini yo‘g‘on 
barmoqlari bilan chimtib, kinoyali kulib qo‘ydi.
Aloiddin Mashhadiy yarim yumuq ko‘zlarini, har 
vaqt ensasi qotganda qilganidek, butunlay yumib 
oldi.
Eshikda qari farrosh Hoji Solih paydo bo‘ldi. 
U darveshnamo, kamtarin, xayolchan kishi edi.
— He, a ’lam m olata’lamun', shundamisiz? — dedi 
Sultonmurodga va tabassum bilan davom etdi chol. — 
Chorsuv tomonga yo‘lim tushgan edi, halvofiirush 
do‘stingiz sizning va mulla Zayniddinning bormoq-
1 0 ‘q im asd an o q k o ‘p b ilim o rttirg an , k a tta olim m a ’n osida.
13

---

liqlarini o‘tinib qoldilar. Yangi ash’or o‘qib beradilar- 
mi yoki o‘zga mulohaza...
Sultonmurod suyunib Zayniddinga qaradi.
— Boramiz, albatta, — dedi Zayniddin o‘midan 
qo‘zg‘alib, — shirin suhbat bilan dillaming g‘uborini 
sovuramiz.
— Ajab Hirot ekan! — dedi boshini qimirlatib 
To‘g‘onbek. — Halvofurushi ham shoir, kabobpazi 
ham shoir... Boringiz, g‘azalining toti bo‘lmas, balki 
halvosining totli bo‘lishida gumonim yo‘q...
— Halvofiirush mavlono Turobiy insoni komil 
odam, — dedi jahl bilan Zayniddin. — Istasangiz, siz- 
ni ham olib boramiz, o‘zingiz xolis baho berursiz.
To‘g‘onbek, rozi bo‘lgandek, jilmayib qo‘ydi. 
Aloiddin Mashhadiy ko‘zlarini sal ochib, yuzini ters 
o‘girdi.
Ular peshin namozini o ‘qib bo‘lib, madrasadan 
chiqishdi. Eski bo‘lsa ham, top-toza, uzun, keng 
olacha to‘n kiygan, boshlariga qordek oppoq salla 
o ‘ragan va madrasa ahliga munosib mutavoze’lik ham 
g‘urur bilan ketayotgan ikki mullabachchaning o‘rtasi- 
da qo‘sqi po‘stinli, katta bo‘rkli, chorpaxil To‘- 
g‘onbek, otda ko‘p yurganidan, oyoqlarini kerib bosib, 
lapanglab borar edi. Odati bo‘yicha, Zayniddin yo‘l- 
yo‘lakay bir-ikki yerga, ko‘z ochib yumguncha kirib 
chiqishi kerakligini aytib, ham rohlarini sudradi. 
To‘g‘onbek norozilanib po‘ng‘illadi. Sultonmurod 
m a’nodor kulib qo‘ydi. Zayniddin bilan yo‘lga chiqil- 
sa, manzilga horib-charchab borilar edi. Har ko‘cha- 
da, har muyushda uning turli tabaqaga mansub 
do‘stlari, tanishlari, hazilkashlari va hokazo uchrar; 
Zayniddin ulaming biridan Hirotda ro‘y berib, hali 
quloqqa chalinmagan, ko‘pincha, qiziq bir voqeani, 
sirli bir mojaroni bilib olar; ikkinchisi bilan bir nafas 
hazil-mutoyiba qilar, biron latifa aytib, atrofidagilami 
ko‘zlari yoshlanguncha kuldirar; uchinchisi bilan bi­
ron masala ustida bahslashar... Oyoqda turib shoiming 
yangi g‘azali yoki qasidasini, cholg‘uvchining yangi 
maqomini tinglar; Hirotning ko‘cha yigitlari bilan
14

---

ulaming tilida, ruhida bir nafas hangomalashar; 
mudragan semiz qassobning qomini, xasis baqqolning 
pachaq tarozusini, havoni yangratib qichqirgan non- 
voyning nonini bittadan bayt aytib, hajv etar... Shun- 
day qilib, shahaming qarama-qarshi tomonlariga, masa- 
lan, shimoldagi Darvozai Mulkdan janubdagi Darvo- 
zai Feruzobodga chiqib qolganini kishi sezmay qolardi.
Sultonmurod tixirlik qilib, sug‘urilib qochishni 
ko‘zlagan To‘g‘onbekning qo‘ltig‘iga kirib, do‘stining 
orqasidan shod va yengil odim otdi; qariyb bir haf- 
tadan buyon madrasadan chiqmay, nim qorong‘i, zax 
hujrada muttasil kitob mutolaa qilganidan, iliq-yorqin 
havoda kezishga mayli kuchli edi.
Hirotda bahor... Har ikki yog‘ida aksari bir qavatli, 
eski, yangi, ko‘rimli, ko‘rimsiz paxsa devorli uylar 
orasida boloxonali, rango-rang, guldor naqshlar bilan 
bezalgan imoratlar qatorlashgan toza kolchalarda, 
odamlar g‘uj qaynagan maydonlarda, zumurrad yashil- 
ga ko‘milgan bog‘larda, xiyobonlarda quyosh tosh- 
qini...
Zayniddin qiziq gaplar bilan hamrohlarini kuldirib 
borar, goho ulardan bir zumgina ayrilib, qayerlarga 
bosh suqib, qandaydir tanishlari bilan so‘zlashib, yana 
qaytar va hikoyasini davom ettirardi. Sultonmurod 
do‘stini tabassum bilan tinglab, Hirotning bahorda 
toza husn bilan yashnagan ajoyib manzaralariga 
suqlanib qarar, shodlikdan hislaming sho‘xligidan 
ko‘ksi to ‘lib-toshardi. U Hirotni sevardi. Butun atrofi 
muazzam kungurador qo‘rg‘on bilan o‘ralgan bu katta 
shaharda ulug‘ madrasalar, qo‘sha-qo‘sha adl, yuksak 
minoralarini tiniq zangori samoga uzatgan masjidlar, 
san’atning butun m o‘’jizalari bilan bezalgan boy 
saroylar ham bog‘chalar, chamanzorlar o ‘rtasidagi 
yengil, havoiy ko‘shklar, koshonalar, ulug‘ odamlar- 
ning, aziz-avíiyolaming hamisha ulug‘vor sukunatga 
ko‘milgan toza, chiroyli maqbara-mozorlari va hokazo 
ko‘p edi. Sultonmurod bunday yerlarga takror-takror 
kelib, fikrlariga berilib tanho tentirashdan zavqlanardi. 
U bu shahaming tarixiga qiziqib, uning eski binolari,
15

---

maydonlari, bozorlari, ko‘priklariga doir m a’lumot- 
larni eski qo‘lyozmalardan, vasiqalardan, afsonalardan 
to ‘plamoqqa boshlagandi. Vasiqalar, afsonalar bu sha- 
hami Iskandar Zulqamayn bino qilganini so‘ylar edi- 
lar... Bir yil-bir yarim yil ichida u go‘zal, tarixiy bino- 
lar haqida o ‘nlab, Hirot haqida esa yuzlab baytlar, 
ruboiylar to ‘play bildi. Hirotning ulug‘ligi, go‘zalligi, 
ahamiyati haqida hamma qalamlar hamfikr edi: