Asr oshgan asarlar

Ikkinchi bob
I
Sultonmurod dars uchun mudarris mavlono Fasi- 
hiddinning hujrasiga kirib, hayratda qoldi. Yap-yangi 
ko‘k shohi to ‘n kiygan ustod yangi taqyaga sallani 
bejab o ‘ramoqda edi. Uning har vaqt muloyim, ochiq 
yuzi, oq ko‘rkam soqoli, butun savlatdor gavdasi 
uning shoshilayotganini, quvonchini bildirar edi. Sul- 
tonmurod uning biron oliy dargohga otlanganini faraz 
qildi. Mudarris sallani o ‘rab bo‘lib, to ‘nining silliq 
shohisini qo‘llari bilan asta silab-silab qo‘ydi-da, tabas- 
sum bilan Sultonmurodga murojaat etdi:
— Maxdum, bukun sizga ta’til. Alisher Navoiy 
janoblarini podshoh hazratlari muhrdorlik vazifasiga 
tayin etmishlar. Yoshlik zamonlarida janob Alisher bir 
necha vaqt menda ta’lim olmish edilar. Rutbai oliy- 
lari1 bilan tabrik etmoq vazifamizdir.
1 Yuqori mansablari.
31

---

Sultonmurod podshoh bilan Alisher Navoiy o‘rtasi- 
da eski do‘stlikni eshitgan bo‘lsa ham, Hirotga kelishi 
bilan bunday yuqori vazifaga ko‘tarilishini xayol qil- 
magan edi. Shoirlik qudratini uning qo‘lma-qo‘l yur- 
gan she’rlaridan bilgan, olimligi va insoniy fazilatlari 
haqida ayniqsa keyingi kunlarda hammaning og'zidan 
favqulodda qiziq, hayratbaxsh gaplar eshitgani bu 
shaxsning davlatda yuqori poyaga ko‘tarilish xabari 
uni samimiy quvontirdi, ham shu bilan baravar, tunov 
kun halvofurushning boloxonasida Alisheming Hirot­
ga qaytganiniilk eshitgan chog‘da ko‘nglida tug‘ilgan 
kuchli orzu — shoirni ko‘rish ishtiyoqi hozir uning 
butun borlig‘ini qoplab oldi.
— Taqsir, demak, sizni ham tabrik qilmoq mum- 
kin, — dedi Sultonmurod tavoze bilan, — chunki 
janob Alisher Navoiy bir vaqtlar sizning m a’rifat 
nuringizdan bahramand bo‘lgan.
Mavlono Fasihiddinning ko‘zlarida shodlik toshdi.
— Bu faqir shogirdingiz,— davom etdi Sulton- 
mu-rod,— ko‘ngilidagi bir muddaoni arz etmoq is- 
taydi.
— Qanday muddao? — jiddiy tikildi Fasihiddin.
— Muddao shulki, — javob berdi Sultonmurod, — 
ulug‘ shoirning huzurlariga janobingizning soyasi kabi 
ergashib borsam, na dersiz?
Mavlono Fasihiddin ko‘zlarini yerga tikib, m a’no- 
dor sukut etdi. Shogird, uni taraddudga solganidan, 
allanechuk ko‘ngli ranjidi.
Fasihiddin o ‘zining favqulodda iste’dodli shogirdi- 
ni sevar, uning g‘ayrati va bilimlarini maqtar edi. 
Lekin bu yosh yigitcha uchun har vaqt ortiqcha 
tashvish chekishga to ‘g‘ri kelar edi. Sultonmurodga 
bir ikki soat dars bermoq uchun u, ba’zan, o‘z uyida 
haftalab kitob ko‘rar edi. Bu nodir iste’dodning orzu- 
larini yerda qoldirishga ko‘ngli botinmas edi. Birdan 
ko‘zlarini yerdan uzib, kulib qaradi.
— Xurosonning barcha ulug‘ zotlari bilan muloqot 
qilmoqqa siz uchun fursat kelgan. Balli, bizga hamroh 
bo‘lingiz.
32

---

Mudarris va shogird madrasadan chiqdilar.
Alisher yashagan uyda tantanali ruh hukm surardi. 
Mulozimlar hurmatli mudarris bilan tanilmagan 
shogirdni to ‘rdagi katta uyga taklif etdilar. Qip-qizil 
gilamlar yongan devorlari, shipi naqshdor, tokchalari 
ganchdan ajoyib gullar bilan ishlangan katta uyda bir 
talay odam o‘tirgan edi. Mavlono Fasihiddinni to ‘rga 
o‘tqazdilar. Sultonmurod eshik tagiga tiz cho‘kdi. Bu 
yerdagi odamlaming aksari Sultonmurodga tanish 
bo‘lgan va turli ilmlarda nom chiqargan olimlar ham 
Hirotning oldingi shoirlari edi. Bulardan tashqari, bir 
necha yuqori mansabdorlar qimmatbaho to ‘nlarga 
o‘ralib, ulug‘vorlik bilan o‘tirishar, darveshnamo, 
tashqi takalluflarga begona ba’zi shoirlaming qiliqlari- 
ga, atvorlariga g‘ijinganday ko‘rinardilar. Sulton­
murod majlisdagilarning gapidan Alisheming hali 
saroyda ekanini fahmladi. Gangir-gungur suhbatga 
quloq solib o‘tirdi. Oradan ko‘p vaqt o ‘tmay, kimdir 
shoiming kelganidan xabar berdi. Sultonmurod darhol 
o ‘zini ayvonga oldi. Shu vaqtda uydagilaming aksari, 
shu jum ladan mavlono Fasihiddin ham chiqdi. 
Hammaning ko‘zi unda-munda daraxtlar o‘sgan katta 
hovlida edi. Zar yoqa to ‘n kiygan, mag‘rur bir necha 
saroy odamlari orasida Sultonmurod shoimi, xuddi 
ilgari ko‘rgandek, darrov tanib oldi, ko‘zlari cheksiz 
quvonch bilan yonib ketdi. Shoiming boshida uchli 
ko‘k taqyaga silliq o ‘ralgan ko‘rkamgina salla. Egnida 
odmi shohi to ‘n, ustida yalang qo‘ng‘ir movut chak- 
mon... Navoiy o ‘ttizdan oshmagan bo‘lsa ham, yoshi 
ulug‘lardek ko‘rinardi. Qomati o ‘rtadan baland, 
ingichka, lekin gavdasi pishiq, barmoqlari uzun va 
nafis; qora va qisqa soqolli, xushbichim miyiqlari tekis 
va silliq; yonoqlari chiqiqroq, kenggina yuzida doimiy 
tafakkuming asl m a’nosi, m a’naviy qudrat va yengil, 
go‘zallashtiruvchi bir horg‘inlik jilvalanadi. Qabariq- 
roq qovoqlari ostidagi qiyg‘och ko‘zlarida go‘yo 
tafakkur va xayol bilan birga qandaydir iroda kuchi 
ifodalanadi.
Navoiy, lablarining uchida, ko‘zlarida jiddiy tabas- 
sum, odamlar bilan birin-ketin ko‘risha boshladi.
2-4733 
33

---

Mavlono Fasihiddin shoir bilan ko‘rishib, hayajon 
bilan samimiy tabriklagandan so‘ng barmog‘i bilan 
Sultonmurodga ishorat qildi. Sultonmurodning haya- 
jondan rangi bir oz oqardi. Qo‘lini ko‘ksiga qo‘yib, 
shoirga yaqin keldi. Bir oz enkayib, uning qo‘lini 
siqdi-da, bir qadam orqaga tashlandi.
— Kaminaning shogirdlaridan, — dedi iftixor bilan 
Fasihiddin. — Nodir iste’dod. Zamonamizning Abu 
Ali ibn Sinosi bo‘lishiga kaminada aslo shubha yo‘q.
— Hurmatli ustodim kamina shogirdlari haqida 
g‘oyat mubolag‘a etdilar, — qo‘llarini qovushtirgan 
holda kulgansimon dedi Sultonmurod. Navoiy do‘s- 
tona tabassum va iliqlik bilan Sultonmurodga muro- 
jaat etib, uning qayerlik ekani, qanday ilmlami o ‘tgani 
va hokazo haqida surishtirdi. Sultonmurod haqiqatni 
yashirmadi. 0 ‘zi chuqur egallagan ilmlami, bir qadar 
kamtarinlik bilan aytib berdi. Bu vaqtda atrofga 
to ‘plangan va Sultonmurodni taniydigan ba’zi mudar- 
rislar ham uning to ‘g‘risida biron nima deyishdi.
— Himmat va g‘ayratni aslo qo‘ldan bermang, — 
dedi Navoiy suyunib. — El, ulus sizdek zotlarga 
g‘oyat muhtojdir. Ilm daraxtini yaxshi parvarish etib, 
yurt tuprog‘iga chuqur tomir yoydirmog‘imiz va 
undan m o‘l hosil olmog‘imiz kerak. Mana endi oshi- 
no bo‘ldik. Umid qilamenki, bizni hamisha yo'qlab 
tumrsiz.
— Iltifotingiz uchun qalbimdan tashakkur eta- 
men, — dedi Sultonmurod titroq ovoz bilan. — 
Sizning m a’rifat daryongizdan bahramand bo‘lmoq 
qadar ulug‘ saodatni tasawur etmoq imkonsizdir...
Navoiy Sultonmurodni birga olib, uyga kirdi, 
yuqoriroqqa o‘tirishga taklif etsa ham, Sultonmurod 
uzr tilab, pastroqqa o ‘tirdi. Navoiyning qalbini 
tushunmagan ba’zi odamlarda hayrat sezilar edi. Ular, 
bu olacha to ‘nli, faqir, yosh mullabachchaga bu qadar 
diqqat va iltifotning nima keragi bor ekan, deb o ‘ylar 
edilar shekilli. Sultonmurod ba’zi ko‘zlarda shu 
m a’noni ochiq sezarkan, uning tasawurida, Navoiy­
ning siymosi benihoyat yuksaldi, unga bo‘lgan muhab-
34

---

bat uchun hech chegara yo‘q edi. M uhrdor shoir uy 
sohibi bo‘lganlikdanmi yoki kamtarlikdanmi, ham- 
madan pastda o ‘tirdi. U dastlab Hirotdagi turli 
madrasalaming ahvoli, talabalar va mudarrislaming 
tirikchiliklari, vaqf ishlari haqida gap ochdi. U kishi- 
laming so‘zlariga diqqat bilan quloq soldi. Keyin 
so'nggi yillarda Xurosonda vujudga kelgan katta-kichik 
ilmiy asarlar, devonlar to ‘g‘risida mufassal m a’lumot 
olishga tirishdi. Qandaydir nomsiz bir shoir tarafidan 
aytilgan bir ruboiy, bir bayt yoki bir muammo usti- 
da so‘z ketgan taqdirda ham, Navoiy jiddiy surishtir- 
di. Hammaning qulfi dili ochilgandek, majlis qizib 
ketdi.
Sultonmurod, go‘yo Navoiyni ikkinchi qayta ko‘- 
rish nasib bo‘lmasligiga ishonganday, undan ko‘zini 
uzmas edi. U Navoiyning siymosida kamtarlik bilan 
baravar kibrdan, manmanlikdan xoli bo‘lgan chin, 
ulug'vor bir g‘urur, qo‘llarining harakatida, so‘z- 
larkan, lablarining qimirlashida, tabassumida, ovozida 
qandaydir mayinlik, noziklik, ingichka ohang sezar 
edi.
Mulozimlar dasturxon yozdilar. Mehmonlarga har 
nav shirinliklar, pista, bodom, quruq mevalar juda 
m o‘l-mo‘l tortildi. Keyin chiroyli chinni kosalarda 
sho‘rva, laganlarda et va yumshoq nonlar keltirildi.
Ziyofatdan keyin majlisning keksasi fotiha o‘qib, 
uy sohibini duo qildi, majlis muhrdor bilan xo‘sh- 
lashdi.
II
Tokchada yongan shamning shu’lasi va qiya ochiq 
darichadan tushgan oy nuri gilamlaming gullari ustida 
jivillab, xayoliy, mayin manzaralar, o ‘yinlar yasar, 
o‘qtin-o‘qtin esgan shabada sham yolqinini lipillatar, 
pastgina kursi ustida ochiq turgan qalin, katta kitob- 
ning varaqlarini shildiratar va, tanburda shoir chalay- 
otgan kuyning sehriga berilganday, jimgina tinar edi... 
Musiqani she’rdan ayirmagan Navoiy go‘zal sadolar 
ilmini chuqur bilar va chuqur sevar edi. Shoir ko‘zlari
35

---

yarim yumuq holda zavq bilan chertar, qillar hayot- 
ning, ko'ngilning pinhon ohangini sadolarning 
fusunkor tili bilan sayratar edi...
Shoir yengil bir so‘lish olib, tanbumi tokchaga 
tirab qo'ydi. Barmogidan noxunni chiqardi. Daricha 
yoniga o‘tirdi. Hovlida shabada bilan o‘ynashgan 
daraxtlaming yengil kuyidan boshqa savdo yo‘q. Shoir 
o ‘yga toldi. Mana, u yana Hirotda, o ‘z uyida. Balki 
endi butun umr bu suyukli shaharda muqim bo‘lib 
qolar... Kim biladi, taqdimi xohishi, jilvasi yana qan- 
day kutilmagan o‘yinlar ko‘rsatar ekan!
Bu yerda endi har bir narsa unga yaqin, mehri- 
bondek ko‘rinardi. Ilgari bunday tuyulmas edi. Balki 
marhum ota va onaning ruhi, mehri bu narsalarda 
aksini qoldirgandir. Bir vaqt G ‘iyosiddin Kichkina1 
xuddi shu yerda, shu daricha ostida o‘tirib, uni erka- 
latmasmidi? To‘rt yashar vaqtida (shoir g‘ira-shira 
bazo‘r xotirlaydi), Mirzo Qosim Anvoriy2ning baytla- 
rini biyron tili bilan o‘qib berarkan, ota qanday 
quvonardi! Yaxshi odam edi u. Sodda, to ‘g‘ri so‘z, 
insofli, rahmdil odam... Marhuma ona-chi! U o‘z 
o‘rtoqlarining onalarini mehr va shafqatda hech vaqt 
o‘z onasi bilan tenglashtirmas edi. Sodda, bolalari 
uchun kuyunchak, qo‘ni-qo‘shnilar, aqrabolar bilan 
hamisha xushmuomala ayol. Besh-olti yoshda mak- 
tabidan ozod bo‘lib yugurib kelarkan, u darrov 
bag‘riga bosar, sut, patir non va shirinliklar berardi. 
Maktabda muhtaram qari domla o‘rgatgan saboqlarni 
yoddan o‘qib berarkan, suyunar, o‘g‘lining kattakon 
mullo bo‘lishini orzu qilardi.
Shohruh Mirzo vafotidan keyin, Xurosonda ro‘y 
bergan siyosiy tartibsizliklar zamonida, bir ko‘p oilalar 
bilan birga jonlarini hovuchlab Iroqqa qochishlari, 
yo‘ldagi mashaqqatlar, tomoshalar, xursandchiliklar, 
Sharafiddin Yazdiy3 bilan uchrashuv, ayniqsa safar- 
dan qaytishda kechasi otda mudroq bosib, yerga
1 N avoiyning otasi.
■
’ U z a m o n n in g k atta sh o irlaridan.
'M a s h h u r tarix ch i. N av o iy olti yoshida bu kishi bilan u c h rash g an .
36

---

yiqilib tushishi, ertalab uyg‘onib qarasa, bepoyon, 
kimsasiz taqir sahroda yolg‘iz yotganligi, atrofda 
qong'ib, o‘t chimtib yurgan yuvosh otni tutib bazo‘r 
minib olish, yo‘l topolmaslik, qizg‘in cho‘lda tash- 
nalik, nihoyat, karvon qo‘ngan yerga yetib kelganda, 
g‘amdan o ‘layozgan ota-onaning xursandchiligi va 
hokazo xotiralar bir-biriga ulanib, ko‘z oldidan 
o'taverdi. Husayn Boyqaro bilan birga maktabda 
o‘qirkan, sakkiz-to'qqiz yoshida Farididdin Attorning 
«Mantiqut-tayr»'ini mutolaa qilar, uning sirli, otashin 
fikrlariga berilib ketib, nihoyat, bora-bora o‘yin-kulgi- 
ni, uyquni, taomni ham unutgani, bechora ota-ona bu 
ahvoldan qo‘rqib, noiloj, shu kitobni man etib, 
qo‘lidan tortib olib yashirganlari, kitobni boshdan- 
oyoq yod olgani uchun baribir takrorlay bergani... — 
shuning singari ajoyib, shirin, achchiq xotiralarni 
eslarkan, ko‘ksini qandaydir hislar to ‘lqinidan bo‘shat- 
moq uchun xo‘rsinib qo‘ydi. Keyin ilk she’r 
mashqlari, ilk ijodning azobi va shirin hayajonlarini 
qaytadan yashatganday bo‘ldi. Ilm, san’atni sevgan 
otaning shoir o ‘g‘il bilan quvonishi, yirik shoirlar bir 
og‘izdan maqtab, tashviq etishlari, o‘ylab-o‘ylab, «Na- 
voiy» va «Foniy» taxalluslarini topishi, keksa mavlono 
Lutfiy bilan uchrashuv va uning kutilmagan darajada 
baho berishi — bulami unutmoq mumkinmi?! Ishq 
bilan, hayajon bilan yurakka, miyaga naqshlangan 
voqealar, onlar...
G ‘ariblik, musofirlik yillari... Mashhaddagi yetti- 
sakkiz yillik hayot — xarob ba’qalar2, sovuq, tor 
madrasa hujralarida kunduzlari quyoshga chiqib havo 
olmay, tunlari mijja qoqmay, muttasil kitob ko‘rish... 
Kitoblar orqali asrlar bilan, ming yillar bilan, qadim 
faylasuflari, olimlari, shoirlari bilan suhbatlashish. 
Ustodlari, sheriklari, uchrashuvdagi ulug‘ odamlar 
suhbatlaridan bahramand bo‘lgani yuzlarcha donish- 
mandlar — to so‘nggi ustodi samarqandlik Xo‘ja 
Fazlullo Abullaysga qadar hammasini esladi. Barcha-
1 «Q u sh lar tili».
! K a m b ag 'a l talab alar, m usofirlar yashaydigan hujralar.
37

---

sidan mamnun edi. Fikran yana ular bilan gaplash- 
moqqa boshladi.
Tashqarida oyoq tovushi eshitildi. Shoir boshini 
birdan ko‘tardi. Eshik «g‘irch» etib ochildi-da, ruxsat 
so‘rab, ukasi Darveshali kirdi. Bu, o‘qimishli, tavozeli 
odam bo‘lsa ham, bir ko‘p jihatlari akasiga o‘xshamas- 
di. Havoyi hayotga berilgan, beparvo, uquvsizroq edi. 
Navoiy uning nim mast suzilgan ko‘zlariga qaradi, 
kinoya bilan jilmaydi.
— So‘zlang, inim, yurtda qanday xabarlar bor?
— Shu kunlarda shi’iy va sunniy1 g‘avg‘osidan 
o‘zga muhim hodisani bilmaymen, — deb javob berdi 
Darveshali asta o‘tirib. — Har yerda sunniylar norozi- 
lik bildirmoqdalar: «Podshoh shi’iy, masjidlarda 
imomlar shi’iy... Bunga bardosh etib bo‘ladimi!» — 
deydilar.
— Taassuiki, — dedi Navoiy g‘ijinib, boshini 
tebratib, — bu m a’nosiz g‘avg‘o podshohning farmoni 
bilan ro‘y berdi. Ulus orasiga tafriqa2 solmoqdan o‘zga 
ish yo‘qmi, ajabo? Davlatning moliyasi ne holda, 
qo'shin ne ahvolda, madrasalarda tolibi imlar, olim va 
fozillaming tirikchiliklari qanday, har nav amaldorlar 
poytaxtda, tumanlarda, viloyatlarda xalqqa ne turda 
muomala qilurlar; dehqonning ro‘zg‘ori nechik, kosib- 
ning kori nechik — mana bu vazifalami aql va idrok 
ko‘zi bilan ko‘rib, tadbir va salohiyat bilan hal qilmoq 
kerak edi. Inim, har qanday mazhab janjallaridan 
yuqori turmoq lozim. Yagona husni mutloq mavjud- 
dir. Quyoshning nurida, dengizlaming jo ‘shqinida, 
tog‘larning muazzam jussasida va yaproqlarning 
titrashida uning jamoli jilvasini ko‘ramiz. Ko‘ngilni 
uning ishqi, yodi bilan to ‘ldirmoq kerak.
Darveshali shoir fikrining ildizlariga yetmoqqa 
tirishib: quyi solgan boshini asta chayqagan holda 
sukut etdi. U o‘zi og‘asiga va uning fikrlariga chuqur 
ehtirom bilan qarar edi.
1 Islo m d in id a ikki oqim . 
; A jralish (m u h .).
38

---

— Bu diniy nizolar ulg‘ayib ketmasa edi... — dedi 
nihoyat Darveshali.
— Xayr, biz bu dag‘dag‘alami o ‘rtadan ko‘tarishga 
harakat qilurmiz, — dedi Navoiy q at’iy ohang bilan.— 
Garchi bu mazhablaming birini o ‘zgasidan afzal 
ko‘rmasak ham, ulusning birligini e’tiborga olurmiz. 
Inim, dunyoda kitob o‘qimoqdan, tafakkurdan, she’r 
aytmoqdan o ‘zga zavqbaxsh mashg‘ulot yo‘qdir. 
Tabiatim ko‘proq bu tomonga moyil edi. Sokin bir 
maskanda yashab, bu zavq daryosida suzmoqchi 
edim.
Lekin menga, ma’lumingiz, davlatda vazifa berdi- 
lar... Yolg‘iz el va ulus manfaatini nazarga olib, man- 
sabni qabul etdim. Bu muborak yurtda qilinadigan ish- 
lar benihoyat ko‘pdir. Bu ishlaming har biriga elimiz 
asrlardan beri tashnadir. Masalan, bir kutubxona 
yaratmoq xayolim bor... Siz endi dorug‘ayi kutubxo- 
nai humoyun'dirsiz, sizga taalluqli bo‘lganidan, aytib 
o‘tmoq istaymen.
— Har bir niyatingiz uchun qui kabi xizmat qilur- 
men, — dedi Darveshali qo‘lini ko‘ksiga qo‘yib.
— Biz shunday kutubxona bino qilaylikki, — shavq 
bilan davom etdi Navoiy, — butun el qoshida manzur 
va m o‘’tabar bo‘lsin. Jamiki ulum va funundaki, azmi- 
nai qadimdan2 to shu damgacha odamzodning fikr 
gavhari ijod etmishdir va kitob suratiga chekilmish- 
dir — barchasi bizning kutubxona xazinasini ziynat- 
lasin. Faqirning xolis niyati shulki, bu yerda Xuro- 
sonning va o ‘zga mamlakati islomning barcha ulamo, 
fuzalo, shuarosi kitoblardan istifoda qilg‘ay. Bu yerda 
falsafaning Suqrot, Aflotun va Arastulari, hikmat va 
riyoziyotning Fisog‘urslari3, ilmi tibning Abu Ali ibn 
Sinolari, ilmi hay’atning“ Ulug‘beklari, she’rning 
Firdavsiy va Nizomiy Ganjaviylari — har qaysilari o ‘z 
sohalarida osoyishta mashg‘ulotda bo‘lg‘aylar. Ilm-
1 P o d sh o h k u tu bxonasining boshlig'i.
1 Eski z am o n lard an .
' Q a d im y u n o n olim lari.
4 A stro n o m iy a.
39

---

ning ravnaqiga harakat qilg‘aylar, fikming yangi-yangi 
xazinalarini ixtiro etgaylar. Alar kashf etgan haqiqat 
quyoshlari yurtimiz samosini nurga to ‘ldirsa, maq- 
sadimizga yetgan bo‘lurmiz. Darveshali, ko‘nglingiz 
har chog‘ el muhabbati bilan labo-lab to ‘lsin, har ishga 
bel bog‘lar ekansiz, elning manfaat va zaruriyatini 
o'zingiz uchun bir mezon, deb biling...
— Albatta, shunday bo‘lmoq kerak, — dedi Darve­
shali, siyrakroq soqolini qashib qo‘yib, — elga xizmat 
qilgan kishining e’tibori, qadri qiymati oshar...
Navoiy ukasiga ma’nodor tikildi.
— Yaxshilik bilan nom qoldirmoqning o ‘zi ulug‘ 
mukofotdir, — dedi u keskin ravishda. — Hikmatingiz 
samosini hargiz bulut qoplamasin, inim.
Darveshali uyalganday, ko‘zlarini yashirishga 
tirishdi. Keyin gapni kutubxonaga burdi. Birinchi 
galda bir imorati oliy qurmoq kerakligi haqida 
so‘zladi. Navoiy tokchadagi shamga qaradi, o‘midan 
qo‘zg‘alarkan, Darveshali: «Men... men...», deb dik 
etib turdi-da, shamdonni olib o‘rtaga qo‘ydi va 
miqroz1 bilan sham uchini avaylab kesdi. Shoir bir 
taxta shaldirama qog‘oz olib ochiq qalin kitob ustiga 
qo‘ydi. Qalamni chiroyli, m o‘’jaz mis siyohdonga 
botirdi-da, qog‘oz ustida juda ehtiyot bilan asta yurita 
boshladi. Bir ozdan keyin Darveshali oldinga surildi, 
ko‘zlarini katta ochib, qog‘ozga, akasining dam 
to‘xtab, dam yengil harakat qilgan nozik qo‘llariga 
qarab turdi. Qog‘oz g‘alati chiziqlar bilan to ‘la bosh­
ladi. Nihoyat, Navoiy qalamni qo‘ydi, qaddini rostla- 
di, ukasiga tabassum bilan boqdi.
— M ana bu ashkoPga diqqat eting, — dedi u 
qog‘ozni Darveshali tomon surib, — biz m e’moriy 
san’atda sohibi vuquf emasmiz. Bu sohaning ustodi 
komili, albatta, o‘z so‘zini aytar, lekin biz o‘ylagan 
imorat, taxminan shu shaklda bo'lishi kerak.
1 Q aychi (m u h .).
1
Shakllar.
J M a ’lu m o t, b ilim sohibi.
4 B inoning p lan i.
40

---

Qog‘ozdagi shakl binoning tarhi4 edi. Darveshali 
qiziqib tomosha qilarkan, bu muazzam bino butun 
tafsiloti bilan shoirning ko‘z oldida gavdalangandek, 
Navoiy uning ichki tuzilishi, tashqi ko‘rinishi, naqsh- 
lari, bo‘yoqlariga qadar tushuntirdi. Darveshalining 
har bir savoliga, go‘yo shu qabildagi binoni biron 
joyda ko‘rib maqbul topgan kabi, to ‘la javob berar edi. 
Keyin Darveshali bilan kitoblar yig‘ish to ‘g‘risida 
so‘zlashdi. Qiymatli kitoblarning nusxalarini ko‘paytir- 
moq uchun Hirotdagi eng yaxshi kotiblar va muqova 
ustalari haqida surishtirdi.
Hirot xo‘rozlari kechaning sukutini ikkinchi dapqir 
buzganda, Darveshali uyqu bosgan ko‘zlarini uqalab, 
o‘z xonasiga chiqdi. Shoir o‘zini hali tetik va yengil 
sezar edi. Kechaning mayin sukunatiga sho‘ng‘ib, bir 
nafas xayol surdi, bir parcha toza qog‘ozni olib, 
qalamni ushlagan holda o‘yladi. So‘zlar fikming oltin 
ipiga terilib, qofiyalar bir-birini imlab, inoq qo‘l 
berisha boshladilar. Qalam qog‘ozning silliq betida 
yurib ketdi: