Auditda tekshiruvida ichki auditorlar ishidan foydalanish

1-rasm. Auditorlik faoliyatini rivojlanish bosqichlari .⁴
Tasdiqlovchi audit tekshirish davomida auditor har bir xo’jalik muomalasini tekshiradi va tasdiqlaydi hamda parallel ravishda hisob registrlarini tuzadi. Hozirda esa bu hisob ishlarini qayta tiklash deyiladi.
Maqsadli sistemali audit mijozning ichki nazorat tizimining qay darajada ishlayotganligini tekshirishga asoslanadi. Agarda ichki nazorat tizimi oqilona tashkil qilingan hamda yaxshi ishlayotgan bo’lsa, tashqi auditorlar o’z ishlarini tanlab tekshirish hamda alohida obyektlarni nazoratdan o’tkazish bilan cheklanadi. Bu esa, albatta, auditorning ish vaqtini hamda audit jarayoniga qilinadigan xarajatlarni kamaytiradi. Ammo, auditor bunday tekshiruv o’tkazishda mijozning xo’jalik faoliyati tizimi samaradorligini har jihatdan baholashi hamda korxonada yuz beradigan o’g’irlik, firibgarlik holatlarini ham inobatga olishi lozim.
Tavakkalchilikka asoslangan audit tavakkalchilik baland bo’lgan joyda tekshirish vaqtini ko’proq ajratish hamda past tavakkalchilik bo’lgan joyda tekshirishga kam vaqt ajratishga asoslanadi. Bu tekshirish xarajatlarini kamaytirish yuzasidan kelib chiqadi.
Auditorlik tekshiruvi iqtisodiy nuqtayi nazardan ikki turga bo’linadi:
1.Ichki audit;
2.Tashqi audit.
Ichki audit – bu xo’jalik ichida uning faoliyatining samaradorligini tekshirish va aniqlashda mustaqil baho berishdir. Ichki audit uchun korxonaning o’zi yoki uning bir bo’limi – korxona ichidagi nazorat bo’limi javob beradi.
Ichki auditning maqsadi – korxona xizmatchilariga o’zlarining majburiyatlarini a‘lo darajada bajarishga yordam berishdir. Ichki audit korxonaga tekshirilayotgan obyektlar haqida aniq tahlil, baholash, tavsiya, maslahat va ma‘lumotlarni beradi.
Ichki auditning vazifalari quyidagilardan iborat: - korxonaning ishiga moliyaviy nazoratni olib borish;
- iqtisodiy ko’rsatkichlar bo’yicha ichki nazorat tizimi
ixtisoslashganligini tekshirish;
- boshqaruv xodimlarining ishlab chiqarish va sotish bo’yicha
tahlil qilish;
- korxonalarning likvidligi, rentabelligi va ish faoliyatini baholash;
- korxona ishini yaxshilash bo’yicha tavsiyalar ishlab chiqish.
Korxonada ichki auditorning bo’lishi shu korxona uchun foydalidir. Tekshirish o’tkazish usullari tashqi auditnikiga o’xshash bo’lib, tekshirish hajmi va obyekti jihatdan farq qiladi.
Ichki audit, avvalo, korxonada moddiy boyliklarning saqlanishi va foydalanilishi, hisob-kitobning to’g’riligi va boshqa obyektlarni tekshirishga qaratiladi. Ichki auditda, odatda, to’liq tekshirish o’tkaziladi. Ichki audit faoliyatining eng keng tarqalgan turi operatsion auditdir. Operatsion audit – bu auditorning resurslardan samarali foydalanish, samarali yutuqlarga erishish maqsadida korxonaning moliya-xo’jalik faoliyatini tekshirishdir. Uning maqsadi – xodimlarning o’z vazifalarini bajarish va korxona rentabelligini oshirishga yordam berishdir.
Ichki auditorlarga ham mustaqillik kerak. Ular axborot to’plashda korxona rahbari tazyiqidan xoli bo’lishi lozim. Ichki auditorlarning mustaqilligi yirik turdagi xo’jalik yurituvchi subyektlarda kuzatuv kengashiga bo’ysunishi bilan o’lchansa, kichik biznes subyektlarida esa ta‘sischilarga bo’ysunish darajasi bilan belgilanadi. Ichki audit quyidagi shakllarda tuzilishi mumkin:
- yillik hisobotni tasdiqlash uchun aksionerlarning umumiy yig’ilishida har yili saylanadigan, doimiy faoliyat ko’rsatadigan taftish komissiyasi shaklida. Uni tuzish zaruriyati korxona Nizomida ko’rsatiladi. Ko’p hollarda taftish komissiyasi tuzilmay qoladi.
- Korxona rahbari tomonidan bevosita tashkil etilgan maxsus ichki audit xizmati bo’limi shaklida;
- Auditorlik tashkiloti bilan shartnomaga muvofiq ichki auditni o’tkazish shaklida.
Agar korxonada ichki audit tashkil etilgan bo’lsa, tashqi auditor ichki audit hisobotlaridan foydalanishi mumkin, qachonki ichki auditor ishi samaradorli deb tashqi auditor tomonidan baholansa. Tashqi auditor ishining samaradorligi ichki auditor bilan hamkorlik qilsa, ancha ortadi. Chunki ichki auditor ishidan foydalanish tashqi auditorga hajm darajasida ancha yengillik yaratib beradi. Shuni ham alohida aytib o’tish lozimki, tashqi auditorlik tashkilotini tanlashda ham ichki auditor maslahat olinadi, yoki ichki auditorning shaxsan o’zi tomonidan ham taklif berilishi mumkin. Har yillik auditorlik tekshiruvi davomida ichki auditor tashqi auditor nazorati ostida alohida ishlarni bajarishi mumkin.
Tashqi audit – xo’jalik yurituvchi subyektning buxgalteriya hisobi va moliyaviy hisobotining haqqoniyligini obyektiv baholash maqsadida shartnoma asosida auditorlik kompaniyalari tomonidan o’tkaziladi. Tashqi auditning asosiy xususiyatlaridan biri – bu mijoz korxonaga nisbatan hech qanday manfaati bo’lmagan, ya‘ni uning mulkdori, ta‘sischisi, rahbari yoki boshqa lavozimida ishlamaydigan, mustaqil, xolis auditor tomonidan o’tkazilishidadir. Agarda auditor tekshirayotgan
korxonaning mulkdori, ta‘sischisi, rahbari yoki boshqa lavozimida ishlaydigan shaxs bo’lsa, u holda auditorlik faoliyati uchun berilgan litsenziya bekor qilinishi ham mumkin.
Tashqi audit korxonaning moliya-xo’jalik faoliyatini baholash hamda uning moliyaviy hisobotini tasdiqlash uchun o’tkaziladi. Bundan tashqari tashqi audit xo’jalik yurituvchi subyektning xarajatlarini minimallashtirish va foydani maksimallashtirish maqsadida ularning faoliyatini yaxshilash, hisob ishlarini tashkil qilish va qayta tashkil qilish, hisob ishlarini yuritish, soliqqa tortish bo’yicha takliflar beradi. Tashqi audit natijalari korxonaning buxgalteriya hisobi holati, ichki nazorat tizimi holati, yillik moliyaviy hisoboti ishonchliligini tasdiqlovchi xulosada bayon qilinadi. Bundan tashqari, tashqi audit natijalari loyihalar, sxemalar, biznes-rejalar, ma‘lumotnomalar ko’rinishida taqdim etilishi mumkin.