Avropa və amerika öLKƏLƏRİNİN Ən yeni tariXİ

İtaliyanın respublika elan edilməsi. İtaliya müharibədən sonrakı ilk illərdə (1945-1950-ci illər). İtaliyanın qarşısında duran əsas siyasi məsələ onun dövlət quruluşu məsələsi idi. Müəssislər məclisinə seçkilərə hazırlıqla əlaqədar olaraq siyasi partiyaların fəaliyyəti xeyli artdı. Xristian-demokratlar partiyasının (XDP) 1946-cı ilin aprelində olan I qurultayı ölkədə respublika quruluşunu bəyəndi. Bütün mütərəqqi qüvvələr İtaliyanın respublika elan edilməsini istəyirdilər. Katolik kilsəsinin yüksək iyerarxları, habelə xristian demokratların bir hissəsi seçiciləri başda kralın oğlu olmaqla monarxiyaya səs verməyə çağırdılar. 1946-cı ilin iyunun 2-də ölkədə referendum - ümumi rəy sorğusu keçirilərkən 10,7 milyon adam monarxiyaya, 12,7 milyon adam isə respublikaya səs verdi. Monarxiyaya səs verənlər əsasən kilsənin iradəsini yerinə yetirən cənubun əhalisi idi. İtaliya respublika oldu. Kral II Umberto ölkəni tərk etdi. 1946-cı ilin iyunun 13-də keçirilən parlament seçkilərində Xristian-demokratlar partiyası 8,1 milyon, sosialist partiyası 4,7 milyon, kommunist partiyası isə 4,3 milyon səs aldı. Nəticədə Xristian demokratların, sosialistlərin və kommunistlərin koalisiyalı hökuməti təşkil edildi. Respublikanın birinci hökumətinə Xristian-demokratların lideri Alçide de Qasperi başçılıq etdi.

İtaliyanın siyasi həyatının fərqləndirici cəhəti iki iri sol partiyanın – sosialistlərin və kommunistlərin antifaşist mü­barizə illərində yaranmış və hökumətin siyasətinə böyük təsir gös­tərən möhkəm ittifaqının olması idi.

1947-ci ilin fevral ayının 10-da İtaliya məğlub dövlət kimi qalib dövlətlərlə Paris sülh müqaviləsini imzaladı. Həmin müqaviləyə əsasən İtaliya öz müstəmləkələrindən məhrum edildi. Həmçinin İtaliyanın 9 min km² ərazisi Yuqoslaviya və Fransaya verildi. İtaliya müharibədə zərər çəkmiş SSRİ, Yu­qos­laviya, Albaniya, Efiopiya və Yunanıstana təzminat ödəməli idi. İtaliyanın hərbi donanması ləğv edilməli idi. O cəmi 300 min ordu saxlaya bilərdi. İtaliyadakı bütün hərbi fa­şist təşkilatları buraxılır və onların gələcəkdə fəaliyyəti qa­dağan edilirdi. Bağlanan sülhə görə İtaliya ərazisindən ingilis-amerikan qoşunları çıxarılmalı idi.

1947-ci ilin fevralında İtaliyanın daxili vəziyyəti ağır idi. Ona görə də Qasperi hökuməti ABŞ-a kömək üçün müraciət etdi. ABŞ hökuməti kömək edəcəyinə ancaq bir şərtlə razılıq verdi ki, kommunistlər hökumətin tərkibindən kənar edilsinlər. De Qasperi hökuməti bu işi görməyə məcbur oldu. Kommunistlər və onlarla ittifaqda olan sosialistlərin sol qrupunun nümayəndələri hökumətin tərkibindən çıxdılar. Sosialistlər partiyasının sağ qanadı isə hökumətin tərkibində qaldı. 1947-ci ilin mayın 13-də de Qasperi kommunistlərsiz hökumət təşkil etdi. Lakin parlamentdə və bələdiyyə seçkilərində əksəriyyət qazanmış kommunistlər və sosialistlər, həmçinin xristian-demokratların sol qanadı demokratik bir konstitusiyanın hazırlanmasına nail oldular. Həmin konstitusiya 1947-ci ilin dekabrın 22-də referendumla bəyənildi. 1948-ci ilin yanvarın 1-də isə qüvvəyə mindi. Konstitusiyaya görə İtaliya parlamentli respublika elan edildi. Parlamentə seçkilər 5 ildən bir keçirilirdi. Parlament iki palatadan ibarət idi. Aşağı palata olan deputatlar palatasına seçki yaşı 18 yaşdan müəyyən edilir, əhalinin sayına görə ümumi seçki üzrə seçilirdi. Yuxarı palata olan senata isə 25 yaşdan sonra seçilmək olardı. Senat üzvləri İtaliyada prefektlər adlanan vilayətlərdən seçilirdi. Deputatlar palatasında nisbətən çox yer alan partiya rəhbərlərindən biri hökumət təşkil edir, adətən, bu hökumət bir neçə partiyanın nümayənədəlrindən ibarət olur və parlament tərəfindən müdafiə olunana qədər hakimiyyətdə qalır. Proporsional seçki sisteminin həyata keçirilməsi ən böyük nailiyyət idi ki, onun sayəsində parlamentdə yerlər hər bir partiyanın real nüfuzuna uyğun olaraq bölüşdürülürdü. İtaliya prezidenti məhdud səlahiyyətlərə malik idi. O hər iki palatanın birgə iclasında 7 il müddətinə seçilirdi. İcraedici hakimiyyət Nazirlər kabinetinə məxsus idi. Ölkənin daxili və xarici siyasətinə rəhbərlik baş nazirin səlahiyyətində idi. Konstitusiyaya görə söz, mətbuat, vicdan azadlığı verilir, dini, irqi və siyasi cəhətdən ayrı-seçkilik qadağan edilirdi. Həmçinin Konstitusiyada əmək hüququ və ədalətli əmək haqqı, aqrar islahatın vacibliyi, müəssisələrin idarə edilməsində fəhlələrin iştirakı məsələsi də öz əksini tapdı. Katolisizm prinsiplərinə əsasən boşanma qadağan edilsə də, qadınlara kişilərlə bərabər hüquq verilirdi. Konstitusiyaya görə faşist təşkilatlarının fəaliyyəti qadağan edilirdi. Xüsusi mülkiyyətin toxunulmazlığı elan edilirdi. Andlı məhkəmə tətbiq edildi. Məhkəmə hakimiyyəti tamamilə müstəqil elan edildi. Konstitusiyada göstərilirdi ki, kral ailəsi İtaliyaya qayıda bilməz.

ABŞ-ın verdiyi kredit və borc hesabına xalqa iqtisadi çətinlikləri aradan qaldırmağa söz verən Xristian demokratlar partiyası 1948-ci ilin aprelində keçirilən parlament seçkilərində 12,7 milyon səs aldı. Kommunistlər, sosialistlər və digər sol qruplar isə birləşərək Xalq demokratik cəbhəsini təşkil etdilər və cəmi 8 milyon səs aldılar. Yenə də de Qasperi sosialistlərsiz və kommunistlərsiz hökumət təşkil etdi. İtaliya respublikasının qurulması prosesi başa çatdı.