«axborot-kommunikatsiya texnologiyalar va tizimlar»

M a’lum otlar jam lanm asi. 
Firmaning mahsulot yoki xizm atlar 
ishlab chiqarishiga qarab uning har bir xatti-harakati haqida tegishli 
m a’lumotlar yozuvi b o ‘ladi. Odatda tashqi atrofga tegishli firma 
xatti-harakatlari u ishlab chiqaradigan operatsiya sifatida alohida 
ajralib turadi.
M a’Iumotlarni qayta ishlash. 
Firma faoliyatini aks ettiruvchi 
m a’lumotlardan axborotlam i yaratish uchun quyidagi turdagi 
operatsiyalardan foydalaniladi:
• tasniflash yoki guruhlash. Boshlang'ich m a’lumotlar odatda 
bir yoki bir nechta ramzlardan tashkil topgan kodlar k o‘rinishiga ega 
b o ‘ladi. O byektlam ing ayrim belgilarini ifodalovchi bu kodlar 
yozuvlam i aynan o'xshatish (identifikatsiyalash) va guruhlash uchun 
foydalaniladi;
• yozuvlar izchilligini tartibga solishga yordam beruvchi sort- 
lash;
40

---

• arifmetik va mantiqiy operatsiyalami o‘z ichiga olgan 
hisoblashlar. Ma’lumotlar ustidan bajariladigan bu operatsiyalar 
yangi ma’lumotlami olish imkonini beradi;
• ma’lumotlar hajmini kamaytirish uchun xizmat qiluvchi va 
yakuniy yoki o'rta qiymatlar hisob-kitobi shaklida amalga 
oshiriluvchi yiriklashtirish yoki agregatlashtirish.
Ma’lumotlarni saqlash. 
Operatsiyaviy faoliyat darajasidagi 
ko‘pgina ma’lumotlami keyinchalik foydalanish uchun yoki bu erda, 
yoki boshqa darajada saqlash zarur. Ulami saqlash uchun av­
tomatlashtirilgan ma’lumotlar bazasi yaratiladi.
Hisobotlarni yaratish. 
Ma’lumotlami qayta ishlash axborot- 
kommunikatsiya texnologiyalarida firma rahbariyati va xodimlari, 
shuningdek tashqi sheriklar uchun hujjatlar va hisobotlar yaratish 
lozim. Bunda hujjatlar so‘rov bo'yicha yoki firma o'tkazgan 
operatsiya munosabati bilan ham, davriy jihat bo'yicha har bir oy, 
kvartal yoki yil oxirida ham yaratilishi mumkin.
Axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini boshqarishdan aso­
siy maqsad, qarorlami qabul qilish jarayonlariga aloqasi bo'lgan 
firma barcha xodimlarining axborot ehtiyojlarini qondirishdir. U 
boshqarishning istalgan darajasida foydali bo'lishi mumkin.
Boshqaruvning zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnolo­
giyalarini turli funktsional tizimostilar xodimlari yoki firma 
boshqaruv darajalarining mos axborot ehtiyojlarini qondirishga 
risoladagidek to'g'ri keladi. Ular yetkazib beradigan axborot 
firmaning o'tmishi, hozirgi va ehtimoldagi kelajagi haqida ma’­
lumotlami saqlaydi Bu axborot doimiy yoki maxsus boshqaruv 
hisobotlari turlariga ega.
Boshqaruv nazorati darajasida qarorlar qabul qilish uchun 
axborot agregatlashtirish ko'rinishida shunday taqdim etilishi 
kerakki, unda ma’lumotlar o'zgarishi tendensiyalari, yuzaga kelgan 
chetga chiqishlar sabablari va ehtimoliy qarorlar ko'rib chiqilsin. Bu 
bosqichda ma’lumotlami qayta ishlashning quyidagi vazifalari hal 
etiladi:
• boshqaruv obyekti rejalashtiriladigan ahvolini baholash;
• rejalashtiriladigan ahvoldan chetga chiqishlami baholash;
• chetga chiqishlar sabablarini aniqlash;
• bo'lajak qaror va xatti-harakatlaming tahlili.
41

---

Boshqaruvning axborot-kommunikatsiya texnologiyalari xilma- 
xil turdagi hisobotlami yaratishga yo'naltirilgandir.
Doimiy
hisobotlar belgilangan grafikka muvofiq yaratiladi, bu 
grafik ulami yaratish vaqti, masalan, kompaniya savdo-sotig‘ining 
oylik tahlilini belgilaydi.
Maxsus
hisobotlar boshqaruvchilar so‘rovlari bo‘yicha yoki 
kompaniyada biror-bir rejalashtirilmagan hodisa ro‘y berganda 
yaratiladi. Hisobotlaming u turi ham, bu turi ham yakunlovchi, 
qiyosiy va favqulodda hisobotlar shakliga ega bo‘lishi mumkin.
Qiyosiy
hisobotlar turli manbalardan olingan yoki turli 
belgilariga ko‘ra tasniflangan va qiyoslash maqsadlari uchun 
foydalaniladigan ma’lumotlami o‘z ichiga oladi.
Favqulodda
hisobotlar istisno tariqasidagi ma’lumotlami qam­
rab oladi.
Ofisni avtomatlashtirish (2.7-rasm) xodimlar kommunikatsiya- 
sining mavjud an’anaviy tizimini (majlislar, telefon qo‘ng‘iroklari 
va buyruqlar) almashtirmaydi, faqat uni to‘ldiradi.
Boshqaruvni qo‘llab-quwatlash uchun hisobotlardan foyda­
lanish chctga chiqishlar bo‘yicha boshqarish deb ataladigan narsani 
amalga oshirishda ayniqsa samaralidir.
Chetga chiqish bo‘yicha boshqaruv shuni ko‘zda tutadiki, 
menejer oladigan ma’lumotlar asosan mazmun jihatdan firma 
xo‘jalik faoliyati ahvolining o‘matilgan standartlardan (masalan, 
rejalashtirilgan ahvoldan) chetga chiqishini o‘zida aks ettirmog‘i 
lozim. Firmada chetga chiqishlar bo‘yicha boshqaruv tamoyillardan 
foydalanishda 
yaratilayotgan 
hisobotlarga 
quyidagi 
talablar 
qo'yiladi:
a) hisobot chctga chiqish ro‘y bergandagina yaratilishi mumkin;
b)hisobotdagi ma’lumotlar mazkur chetga chiqish ko‘rsatkichi 
uchun tanqidiy ahamiyatiga ko‘ra tartiblashtirilishi kerak;
v)barcha chetga chiqishlami iloji boricha birgalikda ko‘rsatish, 
chunki menejer ular o‘rtasidagi mavjud aloqani bilishi kerak;
g)hisobotda me’yordan miqdoriy chetga chiqishni ko‘rsatish 
lozim;
Dasturiy ta’minot yordamida ma’lumotlar bazasidagi narsalar 
tashkilotda qaror qabul qilishda ishtirok etuvchi mutaxassislarga 
tegishli davriy va maxsus xisobotlarda o‘zgaradi. Ko‘rsatilgan
42

---

axborotlami olish uchun foydalaniladigan ma’lumotlar bazasi ikki 
elementdan tashkil topishi lozim:
• firma olib boradigan operatsiyalami baholash asosida jam- 
lanadigan ma’lumotlar;
• boshqaruv (firma bo‘linmasi) obyektining rejalashtirilgan 
ahvolini belgilovchi rejalar, standartlar, byudjetlar va boshqa 
me’yoriy hujjatlar.
Avtomatlashtirish tarixan ishlab chiqarishda boshlangan va 
so‘ngra ofisga tarqalgan, boshida faqat mayda-chuyda kotibalik 
ishini avtomatlashtirish maqsadiga ega bo‘lgan. Kommunikatsiya 
vositalari rivojlangan sari ofis texnologiyalarini avtomatlashtirish 
mutaxassis va boshqaruvchilami qiziqtirib qoldi, ular bunda o‘z 
mehnati mahsuldorligini oshirish imkoniyatini ko‘rdilar.
Bu tizimlar birgalikda foydalanilib, boshqaruv mehnatini oqi- 
lona avtomatlashtirish va boshqaruvchilami axborot bilan ta’- 
minlashga intiladi.
Avtomatlashtirilgan ofis firma boshqaruvining barcha dara- 
jadagi menejerlari uchun faqat xodimlar ichki firma aloqasini 
qo‘llab-quvvatlashi uchungina emas, balki ularga tashqi muhit bilan 
yangi kommunikatsiya vositalarini taqdim etishi jihatidan ham 
diqqatni o‘ziga tortadi.
Ofisli avtomatlashtirilgan texnologiyalar boshqaruvchilar, mu- 
taxassislar, kotibalar va xodimlar tomonidan foydalaniladi, ular 
ayniqsa muammolami guruhiy hal etish uchun e’tiborga loyiq. Ular 
kotiblar va xodimlar mehnati unumdorligini oshirishga va oshib 
borayotgan ish hajmini tezkor ravishda bajarishga imkon beradi. 
Biroq bu afzalliklar muammolami hal etish uchun qurol sifatida 
ofisni avtomatlashtirib foydalanish imkoniyatiga qiyoslanganda 
ikkinchi darajalidir. Ancha takomillashgan kommunikatsiyalar 
tufayli menejer qabul qiladigan qarorlaming yaxshilanishi firma 
iqtisodiy va moliyaviy o‘sishini ta’minlaydi.
Hozirgi paytda ofisni avtomatlashtirish texnologiyalarini ta’- 
minlovchi kompyuter va nokompyuter texnik vositalar uchun bir 
nechta o‘nlab dasturiy mahsulotlar ma’lum: matnli protsessor, 
jadvalli protsessor, elektron pochta, elektron kalendar, audiopochta, 
k-ompyuterli, telekonferentsiyalar, videomatn, tasvirni saqlash,
43

---

shuningdek boshqaruv faoliyatining m axsus dasturlari: hujjatlam i 
yuritish, buyruqlarni ijro etish uchun nazorat v a boshqalar kiradi.
Tashqi muhit va 
axborot tizimlaridan 
olinadigan axborotlar