Ayələrin Tərcüməs(n)i

TEMETTU HƏCCİNİN RƏVAYƏTLƏR BAXIMINDAN BİR DAHA ƏLƏ ALINIŞI

et-Dürr'ül-Mensur təfsirində, Buxari və Beyhaki kanalıyla İbn Ab-basa mutas(n)ı həccə qədər ümrə ilə faydalanma xüsusunun soruşulduğu, onun da bu cavabı verdiyi rəvayət edilər: Vida Həccində, mühacir, ən/en-qucaqla və Peyğəmbərimizin (s. a. a) bərabər/yoldaşları həcc üçün təhlildə ol/tapıldılar, (həcc tərəfindən başlayaraq telbiye demək) biz də təhlildə ol/tapıldıq. Məkkəyə çatdığımız zaman, Rəsulullah (s. a. a) belə buyurdu: "Həcc üçün etdiyiniz təhlilləri ümrəyə çevirin, ancaq, qurbanlıqları işarələyib onlara boyunbağı taxanlar xaric. Bunun üzərinə Kəbəni, Səfa və Merveni təvaf etttik. Qadınlarla əlaqəyə girdik, normal paltarlarımızı geydik. Rəsulullah buyurdu ki: "Qurbanlığı işarələyib boyunbağı taxan kimsə, qurbanlıq heyvan yerinə çatmadıqca ehramdan çıxa bilməz." Sonra terviyə gününün axşamı, həcc üçün ehrama girməmizi əmr etdi. İbadətlərimizi tamamlayınca gəlib Kəbəni və Səfa ilə Merveni təvaf etdik. Həccimiz tamam olmuş və qurban kəsməmizin zamanı gəlmişdi. Necə ki uca Allah belə buyurdu: "Asanına gələn bir qurbanı kəsməsi lazımdır." Tapa bilməyənə də, üç gün həccdə yeddi gün də məmləkətlərinizə döndüyünüzdə məbləğsiniz. Qurban olaraq bir qoyun kifayətdir.

Yenə eyni əsərdə, Hakimin tahriç etdiyi, Mücahid və Ata kanalıyla Cabirə söykəyib səhih olduğunu vurğuladığı bir rəvayətdə belə deyilir: İnsanlar arasında dedi-kodular yayılmağa başlamış, ehramdan çıxmamıza bir neçə gecə qalmışdı ki ehramdan çıxmağa bağlı bir əmr al/götürdük. Bunun üzərinə belə dedik: "Tenasül orqanlarımızdan sperma damlarkən Ərafatamı çıxacağıq?" Bu sözlərimiz Rəsulullaha çatdırıldı. Rəsulullah bir danışma etdi və belə buyurdu: "Ey insanlar, Alahamı öyrətməyə cəhd edirsiniz? Allaha and olsun ki mən içinizdə Allahı ən yaxşı biləninizim, Allahdan ən çox qorxanınızım. Əgər sonradan qarşılaşdığım şeyi əvvəldən bilsəydim bərabərimdə qurbanlıq gətirməzdim və başqalarının etdiyi kimi məndə/bəndə ehramdan çıxardım. kimin yanında qurban edəcəyi heyvan yoxsa, üç gün həccdə, yeddi gün də ailəsinin yanında olmaq üzrə cəmi on gün oruc tutsun. Kimin yanında qurban edəcəyi heyvan varsa onu boğazlasın." Bizlər yeddi adam topluca bir dəvə boğazladıq.

Ata deyər ki: İbn Abbas belə dedi: "O gün Rəsulullah (s. a. a), bir sürünü səhabələri arasında bölüşdürdü. Sad b. Əbu Vakkasın payına bir kişi keçi düşdü. Sad, bunu öz adına boğazladı."

et-Dürr'ül-Mensur təfsirində İbn Əbu Şeybe, Buxari və Müslim, İmran b. Husayndan belə rəvayət edərlər: Muta (həccə qədər ümrə ilə faydalanma) ayəs(n)i Allahın kitabında iştirak etmişdir. Rəsulullah vəfat edənə qədər onunla bu ayənin hökmü uyğun olaraq hərəkət etdik. Muta həcci (həcc əsnasında ümrə ilə faydalanmağa) bağlı ayənin ehtiva etdiyi hükmü qüvvədən qaldıran (nesheden) bir ayə də enmədi. Rəsulullah (s. a. a) vəfat edənə qədər bu tətbiqi qadağan etmə istiqamətinə də getmədi. Sonra bir adam qalxdı, öz fərdi fikirinə söykən/dözərək bir şeylər söylədi.

Eyni rəvayət dəyişik lafızlarla amma eyni mənas(n)ı gücləndirər xüsusiyyətdə, nəql edilmişdir.

Müslimin Səhihində, Əhmədin Müsnedində və Nəsəninin Sünenində Mutrafdan belə nəql edilər: İmran b. Husayn ölümcül xəstəliyə tutulduğunda, mənə xəbər göndərdi və məni sesletti. Mənə belə dedi: Sənə bəzi hədislər köçürdüm. Uca Allah məndən sonra səni bunlardan faydalandırar deyə açıqlamışdım sənə bunları. əgər yaşasam kimsəyə bunlardan mənim adıma danışma. Əgər ölsəm, bunları mənim adıma açıqla. Çünki artıq hər hansı bir təhlükə söz mövzusu deyil. Bunu belə bil ki: Rəsulullah həcci və ümrəni birlikdə əda etdi. Sonra bu tətbiqi dəyişdirməyə bağlı bir ayə enmədiyi kimi, Allahın elçisi də bunu qadağan etmədi. Amma sonra adamın biri, bu mövzuda fərdi fikirinə söykən/dözərək dilədiyini söylədi. [78]

Tirmizinin Səhihində və İbn Sürüşümün Zad'ul-Mead adlı əsərində iştirak edən bir rəvayətə görə, Abdullah b. Ömərə həcc mut'ası (həccə qədər ümrə ilə faydalanma) haqqındakı fikiri soruşular. "Belə etmək halaldır" deyər. Sualı yönəldən adam bu qarşılığı verər: "Amma sənin atan bunu qadağan etmişdir." İbn Ömər: "Sən tərəfindən Rəsulullahın (s. a. a) etdiyi bir şeyi atam qadağan etmiş olsa, atamın əmrinəmi uyğun gəlilər, yoxsa Resu-lullahın tətbiqinəmi?" deyər. Adam bu cavabı verər: "Əksinə, Resu-lullahın (s. a. a) əmrinə uyğun gəlilər." Bunun üzərinə İbn Ömər: "Rəsulullah (s. a. a) bunu etmişdir." deyər.

Səhihi Tirmizidə, Süneni Nəsəsidə, Süneni Beyhakidə, Malikin Muvattaında və Şafininin əl-Ümm adlı əsərində, Məhəmməd b. Abdullah kanalıyla belə rəvayət edilər: Məhəmməd b. Abdullah, Müaviyə b. Əbu Süfyanın həcc ziyarətində ol/tapıldığı il, Sad b. Əbu Vakkas və Dahhak b. Kays arasında keçən həccə qədər ümrə ilə faydalanmağa bağlı belə bir danışmağa şahid olar; Dahhak deyər ki: "Bunu, ancaq Allahın əmrini bilməyən biri edər." Bunun üzərinə Sad bu cavabı verər: "Qardaş(bacı) oğlum, nə pis danışdın." Dahhak deyər ki: "Lakin Ömər b. Hattab bunu qadağan etdi." Sad: "Rəsulullah (s. a. a) belə etdi və biz də onunla birlikdə bu tətbiqi reallaşdırdıq." deyər. [79]

et-Dürr'ül-Mensur təfsirində, Buxari, Müslim və Nəsəninin Əbu Musadan belə nəql etdikləri iştirak edər: Bathada ol/tapıldığı sırada Resu-lullahın (s. a. a) yanına gəldim. Mənə dedi ki: "Ehrama mədaxilinmi?" Bəli, dedim, Rəsulullahın (s. a. a) ehramıyla ehrama mədaxilim. "Bərabərində qurbanlıq gətirdinmi? dedi. "Xeyr." dedim. "Elə isə Kəbəni, Səfa ilə Merveni təvaf et/ət, sonra ehramdan çıx." dedi. Bunun üzərinə Kəbəni, Səfa ilə Merveni təvaf etdim. Ardından qohumum olan bir qadını, yanıma gətirtdim, başımı tarattım, sonra başımı yudu.

Mən Əbu Bəkir və Ömər zamanında insanlara fətva verərdim. Bir axtar/ara həccdə ol/tapılarkən bir adam yanıma gəldi və belə dedi: "Əmərilimimininin bu ibadətlə əlaqədar olaraq nə etdiyini bilirsənmi?" Bunun üzərinə belə dedim: "Ey insanlar kimə bir barədə fətva vermiş isək, işi çətinləşmişdir. Bu Əmərilimiminindir. Yanına gəlməkdədir. Siz lazımlı olan tətbiqləri ondan alın və ona yatıl. Əmərilimiminin gəlincə, ona dedim ki: "Bu ibadətlə əlaqədar olaraq ortaya atdığın yeni uyğun gəl-gulama nədir?" Belə dedi: "Allahın kitabını əsas al/götürməkdir. Çünki Allah, 'Həcci və ümrəni Allah üçün tamamlayın.' buyurur. Ayrıca Peyğəmbər əfəndimizin (s. a. a) sünnəsini də əsas al/götürməkdir. O, qurban kəsmədikcə, ehramdan çıxmaz idi."

et-Dürr'ül-Mensur təfsirində, Müslim, Əbu Nedra kanalıyla belə rəvayət edər: İbn Əbi Abbas, (muta haccı=hacca qədər ümrə ilə faydalanmağı) tövsiyə edərdi. Buna qarşı İbn Zübeyr, bu tətbiqi neh-yederdi. Bu hadisə Cabir b. Abdullaha köçürüldüyündə bu cavabı verdi: "Hədislər mənim vasitəmlə xalqın arasında yayılmışdır. Rəsulullah (s. a. a) zamanında həccə qədər ümrə ilə faydalanardıq. Ömər iş başına gəlincə belə dedi: Uca Allah, Elçisi üçün, hər şeydən dilədiklərini dilədiyi zaman halal edərdi. Quran, lazım olan yerlərdə endirilmişdir. (Vəzifəmiz Qurana uyğun gəlməkdir.) Həcci və ümrəni Allahın əmr etdiyi kimi tamamlayın. Həccinizi ümrənizdən ayırın (ikisini bir yerdə etməyin). Belə etməniz həm həccinizin, həm də ümrənizin tamam olması üçün daha uyğundur."

Əhmədin Müsnedində iştirak edən bir rəvayətdə Əbu Musa kanalıyla Ömərin belə dediyi ifadə edilər. "Bu, (yəni, Həcci temettu=hacca qədər ümrə ilə faydalanma) Rəsulullahın (s. a. a) sünnəsidir. Nə var ki, mən insanların misvak ağaclarının kölgəsində qadınlarla gerdeğe girib, onlarla birlikdə həcc ibadətlərinə davam etmələrindən qorxuram. "[80]

Sunu idinin Cem'ul-Cevami adlı əsərində, Səid b. Müseyyeb kanalıyla, Ömər b. Hattabın həcc aylarında mut'ayı (həccə qədər ümrə ilə faydalanma) qadağan etdiyi və belə dediyi rəvayət edilər: "Rəsulullahla (s. a. a) birlikdə bunu etdim. Amma indi onu qadağan edirəm; çünki hər biriniz uzaq diyarlardan yorğun-arğın olaraq həcc mövsümü səbəbindən ümrəni niyyət edərək Kəbəni ziyarət etməyə gəlirsiniz. Yorğunluğunuz, toz tüstü içində qalmanız və telbiyeleriniz yalnız ümrə üçün etibarlı olar. Qalxıb Kəbəni təvaf edər və ehramdan çıxarsınız. Normal paltarlarınızı geyər, xoş qoxular sürünərsiniz, bərabərinizdə gətirmişsinizsə əgər, bərabər/yoldaşlarınızla da yatarsınız. Sonra terviye günü həcc niyyətiylə telbiye edərsiniz. Nə yorğunluq, nə əldən düşmüşlük, nə də bir gündən başqa telbiyesi olan bir həcc ziyarəti ilə Minaya çıxarsınız. Halbuki həcc, ümrədən daha fəzilətlidir. (Ayrıca) bu tətbiqi qadağan etməzsək, insanlar, misvak ağaclarının kölgəsində bərabər/yoldaşlarıyla qucaqlaş gəz olarlar. Və bu Məscidi Haram ətrafında iqamət edən, cütçülük və heyvandarlıq nədir bilməyən və baharları, məmləkətlərinə hacıların axın etdiyi zaman olan insanların gözləri qarşısında edilməsi uyğun düşməz."

Beyhaki Sünenində, Müslimdən o da Əbu Nedra kanalıyla Cabirdən belə rəvayət edər: Dedim ki: "İbn Zübeyr, həccə qədər ümrədən faydalanmağı qadağan edir; amma İbn Abbas bunun edilməsini nəzərdə tutur. Buna nə dərsin/deyərsən?" Dedi ki: "Hədislər mənim əlimlə yayılmışdır. Biz Rəsulullah (s. a. a) zamanında həccə qədər ümrə ilə faydalandıq. (Te-mettu həcci etdik.) Əbu Bəkir zamanında da elə etdik. Ömər xəlifə olunca, xalqa/halqa bu danışmağı etdi: Şübhəsiz Rəsulullah (s. a. a) eyni rəsuldur və Quran da eyni Qurandır. Rəsulullah (s. a. a) zamanında iki muta halal idi. Mən bu ikisini də qadağan edirəm. Bunları edəni də cəzalandıraram. Biri qadınlarla müəyyən bir müddət üçün evlənməkdir [muta nikahı etməkdir]. Bir qadınla müəyyən bir müddət üçün evlənən bir adamı ələ keçərsəm, daşlayaraq öldürməkdən başqa bir variant bilmirəm. Digəri də temettu həccidir [həccə qədər ümrə ilə yararlanmadır].[81]

Süneni Nəsəsidə İbn Abbasın belə dediyi rəvayət edilər: "Ömərin belə dediyini eşitdim: 'Allaha and olsun ki mən Allahın kitabında iştirak etdiyi və Rəsulullahın da tətbiq etdiyi halda Mut'ayı qadağan etmiş ol/tapılıram.' Onun qəsdi həccə qədər ümrə ilə faydalanmaq idi. "[82]

et-Dürr'ül-Mensur təfsirində, Müslim b. Abdullah b. Şakik kanalıyla belə tahriç etdiyi ifadə edilər: "Osman həccə qədər ümrə ilə faydalanmağı qadağan edərdi. Əli isə edilə biləcəyini söyləyərdi. Bunun üzərinə Osman, Əliyə bir söz söylədi. Əli (ə.s) də ona bu qarşılığı verdi: Bilirsən ki; biz Rəsulullah (s. a. a) zamanında temettu edirdik. Osman, 'Lakin biz o zaman qorxu halındaydıq.' deyər."

et-Dürr'ül-Mensur təfsirində, İbn Əbu Şeybe və Müslim, Ebuzerdən belə rəvayət edərlər: "Həccdə temettu Hz. Məhəmmədin (s. a. a) as-həbinə xas bir tətbiq idi."

Yenə et-Dürr'ül-Mensur təfsirində, Müslim, Ebuzerdən bu sözləri köçürər: "İki muta (həccdə temettü və qadınlarla bir müddət üçün evlənmə) yalnız bizim (səhabələr) üçün etibarlıdır. "[83]

Mən deyərəm ki: Eyni mənas(n)ı ehtiva edən bu cür rəvayətlərin sayı olduqca qabarıqdır. Biz yalnız mövzumuzun əhatəsinə girənləri yığmaqla kifayətləndik. Məqsədimiz, həccə qədər ümrə ilə faydalanmanın yasaklanışına bağlı təfsir baxımından bir şərhdə ol/tapılmaqdır. Çünki bu qadağan etmə ətraflıca irdələnildiyi zaman bir baxımdan qadağanı qoyan adamın haqlı olması ya da özünü haqlı edəcək bir bəhanəsinin ol/tapılması ya da bunlardan heç birinin olmaması baxımından söz mövzusu ola bilər və üzərində araşdırma edilə bilər. Bu isə, bu kitabda güddüyümüz məqsədin xaricində qalan kəlamı bir araşdırmanın mövzusudur.

Bir başqa baxımdan, söz mövzusu rəvayətlərdə bu mövzuya bağlı vurğulanan dəlillərin kitab və sünnənin zahiri mənalarıyla elin idiləndirilməsi araşdırıla bilər. Bu qiymətləndirməyi, kitabımızın, əhatəs(n)i halında reallaşdıra bilərik.

Biz deyirik ki: Temettu həccini qadağan edərkən, bunu uca Allahın: "Həcci və ümrəni Allah üçün tamamlayın" sözünə söykəmək və Əbu Nedranın Cabir kanalıyla bildirdiyi bu rəvayətə (Allah, Elçisi üçün dilədiyi şeyi, dilədiyi zaman halal edərdi) Quran, enməsi lazım olan yerlərdə enmişdir. Allahın sizə əmr etdiyi kimi "Həcci və ümrəni tamamlayın." söykən/dözərək bu tətbiqin Rəsulullaha (s. a. a) xas olduğu şəklində izah etmək səhvdir. Çünki daha əvvəl etdiyimiz şərhlərdən bu gerçək açıqca ortaya çıxmışdır. "Həcci və ümrəni Allah üçün tamamlayın." deyə başlayan ayə, hər iki ibadətin fərz qılınmasından sonra, bunların tamamlanmalarının lazımlılığından kənar bir şeyə dəlalət etməz. Bunun dəlili də, "Əgər alıkonursanız...." ifadəsidir. Ayəs(n)i kərimənin "ta-mamlama"ya bağlı mesajının, bunları ayrı-ayrı yerinə yetirməyə, yəni həcci və ümrəni bir-birindən ayırmağa istiqamətli olduğunu söyləmək, bunları ayırmadan yerinə yetirməninsə vida həcci ilə məhdud olmaq üzrə sırf Rəsulullah (s. a. a) və ya O və onunla birlikdə olan möminlərə xas olduğunu isbat etmək geven tikanını əllə yolmaqdan daha çətindir.

Bununla birlikdə söz mövzusu rəvayətlərdə, temettunun Rəsulullah əfəndimizin (s. a. a) sünnəs(n)i olduğu vurğulanır. Necə ki Nəsəninin İbn Abbas kanalıyla köçürdüyü rəvayətdə, Ömər: "Allaha and olsun ki, sizə mut'ayı qadağan edirəm. Heç şübhəsiz Rəsulullah (s. a. a) bu tətbiqi reallaşdırmışdır." deyir.

Bu rəvayətlərdə, söz mövzusu qadağanın Allahın kitabına və ya Rəsulunun sünnəsinə söykənilərək izah edilməsinə gəlincə; ki bu yanaşmas(n)ı Əbu Musanın köçürdüyü rəvayətin bu hissəsindən qəbul edirik. "Allahın kitabını əsas al/götürməkdir. Çünki o, "Həcci və ümrəni Allah üçün tamamlayın." buyurur. Ayrıca Peyğəmbərimizin (s. a. a) sünnəsini əsas al/götürməkdir. O, qurban kəsmədikcə ehramdan çıxmaz idi. Bəli bu cür bir yanaşma, qadağanı haqlı çıxaracaq möhkəmlikdə deyil. Çünki Allahın kitabında iştirak edən ifadə bu cür bir yanaşmanın tam tərsini göstərməkdədir.

Rəsulullahın qurbanlıq heyvanları boğazlamadıqca ehramdan çıxmasını irəli sürərək, Rəsulullahın (s. a. a) sünnəsinin temettus(n)u tərk etmə olduğuna gəlincə, bu rəftar da bir neçə istiqamətdən səhvdir:

1) Bir dəfə, şəxsən özünün söylədiyi sözlərlə ziddiyyət təşkil etməkdədir. Az əvvəl keçən digər bəzi rəvayətlərdə bunu gördük.

2) Rəvayətlər, açıq və dəqiq bir şəkildə Rəsulullahın (s. a. a) bunu qapdığını ortaya qoyur. Əvvəl ümrə niyyətiylə ehrama girdiyini, sonra da həcc niyyətiylə ehrama girdiyini və insanlara bu şərhdə ol/tapıldığını ortaya qoyur: "Allahamı öyrətməyə cəhd edirsiniz, ey insanlar?" Bu mövzuyla əlaqədar olaraq ortaya atılan görüşlərin ən/en heyrət vericisi, şübhə yox ki, İbn Teymiyenin, "Rəsulullahın (s. a. a) o il reallaşdırdığı həcc, Həcci Qıran idi və muta (faydalanma) anlayışı Həcci Qıran üçün istifadə edilərdi." şəklindəki şərhidir.

3) Yalnız, qurban yerinə çatana qədər başı təraş etməmək, həcc üçün ehrama girmək sayılmaz. Söz mövzusu rəvayətlər bunu isbat edə bilməz. Ayrıca ayəs(n)i kərimə bərabərində qurban gətirib də ailəsi Məscidi Haramda olmayanlardan olsa, başını təraş etməməklə öhdəçilikli olan kimsənin, qətiliklə temettu həcci etməsi lazım olduğunu ifadə etməkdədir.

4) Fərz edək ki, Rəsulullah (s. a. a) temettu həcci etmədi; amma bütün səhabələrinə və orada ol/tapılanlara həcci temettuu əmr etdi. Belə bir şey Rəsulullahın sünnəs(n)i olaraq adlandırıla bilərmi? Bir tətbiqin sırf Rəsulullaha (s. a. a) xas olması, ümmətinə də başqa bir tətbiqi əmr etməsi və ardından Quranda da bu hökmün iştirak etmiş olması, bundan sonra Rəsulullaha xas olan tətbiqin insanlar arasında tətbiq olunan bir sünnət olması mümkün müdir?

Bəri tərəfdə, söz mövzusu qadağanı qoyarkən, həccə qədər ümrə ilə faydalanmanın, həcc ziyarətində olan kimsənin içində olduğu mühitlə uyğunlaşmayacağını, qadınlarla yatma, xoş qoxular sürmə və cazibədar, göz oxşayan paltarlar geymə kimi zövqlərin ibadət atmosferiylə uyğun gəlməyəcəyini səbəb olaraq təqdim etmənin də məqbul bir dayağı yoxdur. Necə ki Əbu Musa kanalıyla Ömərdən nəql edilən rəvayətdə belə deyilir: "İnsanların misvak ağaclarının kölgəsində gerdeğe girmələrindən, sonra da arvadlarını yanlarına al/götürüb həcc ibadətlərini davam etdirmələrindən qorxuram."

Digər bəzi rəvayətlərdə də, bənzəri narahatlıqlar dilə gətirilmişdir: "Re-sulullah (s. a. a) və səhabələrinin belə etdiyini bilirəm. Lakin mən, insanların misvak ağaclarının kölgəsində qadınlarla birlikdə olub ardından saçlarının yaşlığı ilə həccə davam etmələrindən qorxuram."

Belə bir dayağı, dəlil olaraq göstərmək doğru deyil. Çünki bu nassa qarşı içtihat etməkdir. Allah və Elçisi adı çəkilən hökmü açıq şəkildə dilə gətirmişdir. Şübhəsiz Allah və Elçisi söz mövzusu hökmün, Ömərin narahatlıqlandığı və meydana gəlməsini istəmədiyi vəziyyətə yol aça biləcəyini hər kəsdən daha yaxşı bilirdilər. Maraqlıdır ki, adı çəkilən temettu hökmünü qanuniləşdirən ayəs(n)i kərimənin davamında' Ömərin narahatlıqlandığı, olmasını istəmədiyi vəziyyətə diqqət çəkilir. Yü tərəfindən Allah, "Kim həccə qədər ümrə ilə faydalanmaq istəsə" buyurur. Görəsən, ayənin orijinalında keçən "temettu (=yararlanma)" anlayışı ilə, "əmtəə və nemətlərdən həzz alma, nikah və geyim kimi gözəlliklərdən zövq alma"dan başqa hansı məna nəzərdə tutula bilər? O isə, bunlardan narahatlıqlanır, bunların olmasını istəmir.(!)

Bundan daha maraqlı bir nöqtə də budur: et-Dürr'ül-Mensur təfsirində, Hakimin Cabirdən köçürdüyü rəvayətdə də vurğuladığı kimi bu ayəs(n)i kərimə endiyi və Rəsulullah temettu əmrini verdiyi zaman səhabələr etiraz mahiyyətində danışmağa başlamışlar idi, Rəsulullah Ömərin qadağanına səbəb olaraq təqdim etdiyi şeyi irəli sürərək temettu həccini əmr etdi. Rəvayətdə səhabələr bir-birlərinə yəni, indi vahidiyin cinsi orqanından sperma damlarkən, Ərafata çıxması yaraşıq al/götürərmi? dedilər. Bu sözlər Rəsulullaha (s. a. a) çatınca qalxıb bir danışma etdi, etirazlarını rədd edərək əvvəldən də fərz qılınan temettu həccini etmələrini ikinci bir dəfə əmr etdi.

Sunu idinin Səid b. Müseyyeb kanalıyla köçürdüyü: "Bu, Məscidi Ha-ram ətrafında iqamət edən, cütçülük və heyvandarlıq nədir bilməyən və baharları, məmləkətlərinə hacıların axın etdiyi zaman olan insanların gözləri qarşısında edilməsi uyğun düşməz." sözündə vurğulandığı kimi, temettü həcci səbəbindən Məkkə bazarlarının iş görə bilməz hala gələcəyini, ticari həyatın tünddəyə uğrayacağını irəli sürərək, bu cür bir qadağan qoymaq, əvvəlcə nassa qarşı içtihat etmək sayılar. Ayrıca, uca Allah bənzəri bir məsələ ilə əlaqədar olaraq sərgilənən bu cür yanaşmaları rədd edir: "Ey iman edənlər, müşriklər ancaq bir pislikdirlər; elə isə bu illərindən sonra artıq Məscidi Harama yaxınlaşmasınlar. əgər ehtiyac içində qalmaqdan qorxsanız, Allah diləsə sizi öz fəzlindən zəngin edər. Şübhəsiz Allah biləndir, hikmət sahibidir." (Tövbə, 28)

Həcci temettü hökmünün düşməndən qorxulduğu vəziyyətlərdə qüvvəyə girəcəyinə, qorxu söz mövzusu olmadığı vəziyyətlərdə temettü həccinin edilməyəcəyinə bağlı görüşə gəlincə, bu yanaşmas(n)ı et-Dürr'ül-Mensur təfsirində iştirak edən və Müslimin Abdullah b. Şakik kanalıyla köçürdüyü Osmanın Əliyə söylədiyi: "Lakin, biz o zaman qorxu halındaydıq." sözündən qəbul edirik. Bənzəri bir görüş də, yenə et-Dürr'ül-Mensur təfsirində, İbn Zübeyrə söykənilir: İbn Əbu Şeybe, İbn Cərir və İbn Munzir, İbn Zübeyrin bir danışmasında belə dediyini rəvayət edərlər: Ey insanlar, Allaha and olsun ki, "həccə qədər ümrədən faydalanma" sizin etdiyiniz kimi deyil. Həccə qədər ümrə ilə faydalanma belədir: Bir adam həcc niyyətiylə telbiye gətirərək ehrama girər, sonra bir düşmən qarşısına çıxar və ya xəstələnər yaxud bir yeri qırılar ya da hər hansı bir şey yola çıxmasına mane olar. Beləcə həcc zamanı keçər. Bu adam yenə də ibadətini ümrə şəklində davam etdirər və gələcək ilə qədər, ehramdan çıxaraq ümrə ilə faydalanar. Sonra həccini əda edər, qurbanını kəsər. İşdə həccə qədər ümrə ilə faydalanma budur.

Buna qarşı bizim söyləyəcəyimiz budur: Ayə mütləqdir. Qorxanı da, qorxmayanı da əhatə edər. Bilindiyi kimi "temettü həcci"nə bağlı hökmün qüvvəyə girdiyini "Bu, ailəsi Məscidi Haramda olmayanlar üçündür..." ayəs(n)i ifadə etməkdədir, "həccə qədər ümrə ilə faydalanmaq istəyənə...." ifadəsi deyil. Kənar yandan, ələ aldığımız rəvayətlərin bütünü, Rəsulullah əfəndimizin (s. a. a) temettü həccini etdiyini, biri ümrə, biri də həcc üçün olmaq üzrə iki dəfə ehrama girdiyini dilə gətirməkdədir.

et-Dürr'ül-Mensur təfsirində iştirak edən və Ebuzerə söykənilən iki rəvayətdə olduğu kimi, söz mövzusu qadağanın "Bu, Peyğəmbər əfəndimizin səhabələrinə xas bir tətbiq idi." şəklində səbəbləndirilməsinə gəlincə: Əgər bundan məqsəd, Osman və İbn Zübeyrin yanaşmas(n)ı isə, buna lazım olan cavabı verdik. yox əgər bununla "Bu hökm sırf Resululla-hın səhabələrinə özgüdür, onların xaricindəki Müsəlmanları əhatə etmir." şəklində bir görüş nəzərdə tutulursa, buna qarşı "Bu, ailəsi Məscidi Haramda olmayanlar üçündür." ifadəsinin mütləqliyini göstərərik.

Qaldı ki, Ömər, Osman, İbn Zübeyr, Əbu Musa və Müaviyə (bir ri-vayete görə Əbu Bəkir) kimi bəzi səhabələrin söz mövzusu tətbiqi inkar etmiş olmaları, tərk etmələri yuxarıda ki şərh et ziddiyyət təşkil etməkdədir.

Söz mövzusu qadağanı, "əmr sahibi olma statusu ilə səbəbləndirmək; onun bu qadağanı qoyması, ulu'l-emr olmasından qaynaqlanan bir səlahiyyət idi. Necə ki ulu Allah 'Ey iman edənlər, Allaha itaət edin; elçiyə itaət edin və sizdən olan əmr sahiblərinə də." (Nisa, 59) buyurur." demək də səhvli bir qiymətləndirmədiyər. Çünki, Quranın ehil olan kəslər üçün nəzərdə tutduğu "əmr sahibliyi" anlayışı adı çəkilən qadağanı əhatə edəcək genişlikdə deyil.

Belə ki: Uca Allahın Rəsuluna endirdiyi hökmlərə uyğun gəlmənin zəruriliyini vurğulayan bir çox ayə vardır. "Rəbbinizdən sizə endirilənə yatıl." (Ə'RAF, 3) ayəsini buna nümunə göstərə bilərik. Rəsulullahın ön-gördüyü, açıqladığı bir hökm də, şübhə yox ki, Uca Allahın təsdiqinə söykən/dözər. Bunu bu ayəs(n)i kərimələrdən qəbul etmək mümkündür: "Allahın və Rəsulunun haram etdiyini haram tanımayanlar." (Tövbə, 29) "Rəsul sizə nə versə artıq onu alın, sizi niyə/səbəb çəkindirsə ondan da çəkinin." (Həşr, 7) Bu ayəs(n)i kərimədə keçən "vermə"dən məqsəd, "əmr etmə"dir. Bunu, əleyhdar anlayış olaraq iştirak edən "çəkindirmə"dən qəbullu-yoruq. Bu halda, əmrlərə sarılmaq və qadağanlardan qaçınmaq surətiylə, Allaha və Rəsuluna itaət etmək bir zərurətdir.

Eyni zərurət hökm və mühakimə barəsində də etibarlıdır. Necə ki ulu Allah hökmlə əlaqədar buyurur: "Allahın endirdikləriylə hökm etməyənlər, zalımların da özləridir." (Maidə, 45) Bir ayədə: "fasiqlərin də özləridirlər." (Maidə, 47) Mühakimə barəsində isə belə buyurur: "Allah və Elçisi, bir işə hökm etdiyi zaman, mömin bir kişi və mömin bir qadın üçün işdə öz istəklərinə görə seçmə haqqı yoxdur. Kim Allaha və Rəsuluna üsyan etsə, artıq həqiqətən o açıq-aşkar bir pozğunluqla sapmışdır." (Əhzab, 36) Başqa bir ayədə isə belə buyurur: "Rəbbin, dilədiyini yaradar və seçər; seçki onlara aiddir." (Qəsəs, 68) Şübhəsiz, ayədə işarə edilən "seçmə" deyil məqsəd, mühakimə, qanunuma ya da bunları da əhatə edəcək xüsusiyyətdəki tətbiqdir. Qurani Kərim özünün qüvvədən qaldırılmayacağını ehtiva etdiyi hökmlərin qiyamətə qədər heç bir dəyişikliyə uğramadan baqi qalacaqlarını qəti ifadələrlə vurğulamışdır: "O, əziz, şərəfi yüksək, üstün bir kitabdır. Batil, ona qarşısından da ar idindən də gələ bilməz. Çünki, Quran, hikmət sahibi, çox təriflənən Allahdan endirilmədiyər." (Fussilət, 41-42) Bu ifadələr mütləqdir. Allah və Rəsulunun qoyduğu bir hökmü qüvvədən qaldırıcı davranışları da əhatə edər xüsusiyyətdədir. Buna görə Allah və Rəsulunun qanuniləşdirdiyi, Allahın və Rəsulunun qərar verdiyi bir hökmə uyğun gəlmək, ululemriyle, ümumi xalq laylarıyla birlikdə bütün ümmət üçün bir öhdəçilikdir.

Buradan hərəkətlə, bu qəti gerçəklə qarşı-qarşıya gəlirik: "Allaha itaət edin; elçiyə itaət edin və sizdən olan əmr sahiblərinə də" (Nisa, 59) ayəsində, əmr sahiblərinə verilən itaət edilmə haqqı, "hökm etmə"nin xaricində qalan sahələr üçün etibarlıdır. Həm "əmr sahibləri", həm də idarə olunanlar, Allahın və Rəsulunun qoyduğu hökmləri qoru-yup gözləməklə öhdəçiliklidir. Əslində idarə edənlər bu baxımdan daha ağır bir öhdəçilik altındadırlar. Bu səbəbdən, idarə edənə (ulu'l-emr) itaət zəruriliyi, onun Allahın hökmünü hər vaxt gözləməklə birlikdə cəmiyyətin faydasına olacağını nəzərdə tutduğu digər sahələrlə əlaqədar əmr və qadağan edərə əlaqəndir.

Hər insan, öz malından yemə içmə haqqına sahib olmaqla birlikdə, diləsə filan gün yer/yeyər ehtiva et, diləsə, filan gün yeməz içməz. Hər insanın öz malı ilə alış-veriş etməsi halal olmaqla birlikdə, diləsə filan gün alış-veriş etməyə bilər. Eyni şəkildə hər insan, özünə aid bir mülklə əlaqədar olaraq bir başqası ilə anlaşılmazlığa düşdüyü zaman, bunu mühakimə mərcilərinə intiqal etdirmə haqqına malikdir. Amma bu haqqını istifadə etmək ya da özünü müdafiə etməkdən imtina etmək ona qalmış bir şeydir. Bütün bunlarda, mənfəətinə uyğun olduğunu düşündüyü şəkildə davranar. Amma ümumi-keçər hökmlər olduğu kimi qalarlar. Amma bir insan, mənfəətlərinə uyğun düşür deyə içki içə bilməz, faiz al/götürüb verə bilməz, başqasına aid bir malı, onun mülkiyyətini heçə sayaraq qəsb edə bilməz. Çünki bu hərəkətlərin bütünü, uca Allahın qoyduğu hökmlərə alternativ rəftar içində olma mənasını ifadə edər. Bütün bunlar fərdi qənaət əhatəsinə girən xüsuslardır.

Eyni şəkildə, bir idarəçi də, insan həyatını maraqlandıran ümumi məsələlərdə, kilidlənin mənfəətinə uyğun siyasətlər izləyə bilər, ancaq ilahi hökmlərin orijinalıdasını pozmamağa, onları olduqları kimi qoruyub gözləməyə diqqət yetirməlidir. Söz gelimi, bəzən İslam yurdunun sərhədlərini müdafiə edər, bəzən buna ehtiyac duymaz. İctimai çıxarın hansı rəftarda konkretləşdiyini görsə, o növ bir rəftar geyinər. Məsələn uyğun hesab etsə, orduları tərxis edə bilər, bir başqa zaman səfərbərlik elan edər, müəyyən bir günü ümumi tətil olaraq elan edə bilər, hər kəs üçün dövlətə maliyyə köməkdə ol/tapılma zəruriliyi gətirə bilər. Bütün bunlar, rəhbərlikdə olan şəxsin, uzaqgörənliyinə, ictimai çıxarlara uyğun olduğunu düşünməsinə qalmışdır.

Qısacası, hər hansı bir Müsəlman, uca Allahın qoyduğu hökmləri qoruyub, gözləməklə birlikdə, fərdi mənfəətinə uyğun hesab etdiyi rəftarlar geyinmə haqqına sahib olduğu kimi, Rəsulullahın (s. a. a) xətti istiqamətində, onun ümmətinə idarəçi olmuş bir "ulu'l-emr" Müsəlmanların vəziyyətini göz qarşısında saxlayaraq, ümumi məsləhətə uyğun siyasətləri təyin edə bilər. İctimai çıxara istiqamətli bu siyasətləri əsas alan/sahə tətbiqlərdə ol/tapıla bilər.

Əgər, rəhbərliyin başında olan adamın "qanunuma" mövzusunda bir şeyin səhhət və budlanına hökm etmə, məsləhət zərurəti olduğunu, zamanın belə tələb etdiyini düşünərək, Allah tərəfindən qoyulmuş hökmlər üzərində öhdəçilik gətirmə, bir şeyin səhhət və budlanına hökm etmə kimi qənaətdə ol/tapılma səlahiyyəti olsaydı, heç bir hökm ayaqda qalmazdı. İslam şəriətinin qiyamətə qədər qalıcı olması da bir məna ifadə etməzdi. Bu baxımdan bir insanın çıxıb "Həyatın zövqlərindən faydalanmağa (temettü) bağlı hökm həcc mühiti ilə, həcc ziyarətində olan adamın içində olduğu ibadət etmə atmosferiylə uyğunlaşmır, buna görə bunu tərk etmək lazımdır." deməsi ilə: "İslamın köləliyi mübah görməsi müasir dünyanın gəldiyi səviyyələ, universal azadlığı nəzərdə tutan sivilizasiyala uyğun gəlmir, İslamın bu istiqamətini göz ardı etmək lazımdır." deməsi, və ya: "İslam şəriətinin bəzi günahlandırar/cinayətlər üçün nəzərdə tutduğu, şiddət xüsusiyyətli hədd cəzalarını, müasir inkişaf etmiş insanın həzm etməsi mümkün deyil. Dünyanın daxilində qüvvədə olan müasir qanunlarla bunları bağdaştıramayız. Buna görə söz mövzusu şiddət əsaslı cəzaları qüvvədən qaldırmaq lazımdır." deməsi arasında, mahiyyət və xüsusiyyət arasında nə fərq vardır?

Bu şərhimizi gücləndirici rəvayətlər də vardır. Necə ki et-Dür-r'ül-Mensur təfsirində, İshak b. Raeveyh Müsnedinde, ayrıca Əhməd, Həsəndən belə rəvayət edər: Ömər b. Hattab, həccə qədər ümrə ilə faydalanma tətbiqini qadağan etmək istədi. Ubey b. Ka'b buna qarşı çıxaraq: "Sənin belə bir qadağan qoymağa yetkin yoxdur. Bu hökm Allahın kitabında iştirak edər və biz, Rəsulullah əfəndimizlə (s. a. a) birlikdə bu tərzdə həcc ziyarətində ol/tapıldıq dedi." Bunun üzərinə Ömər qərarından imtina etdi.