Ayrı-seçkilik әleyhinә Avropa hüququ üzrә mәlumat kitabı

4

Müdafiə olunan əsaslar

4.1. Giriş

Ayrı-seçkiliyə  qarşı  Avropa  direktivləri  ‘qorunan  əsasların’  müəyyən

olunmuş və məhdud siyahısını verməklə, cins (Mallar və Xidmətlər üzrə

Gender Direktivi, Gender Bərabərliyi Direktivi), cinsi oriyentasiya, əlillik,

yaş və ya din və ya inanc (İşə götürərkən Bərabərlik Direktivi), irq və ya

etnik mənşə (İrqi Bərabərlik Direktivi) kimi kateqoriyaları əhatə etməklə,

müəyyən  ‘qorunan  əsaslar’  əsasında  fərqli  münasibəti  qadağan  edir.

Avropa  İnsan  Hüquqları  Konvensiyası  isə  bunun  əksinə  olaraq,  qeyri-

məhdud bir siyahı müəyyən edir ki, bu da direktivlərlə üst-üstə düşür, lakin

həm də onların əhatə dairəsini aşır. Konvensiyanın 14-cü Maddəsində dey-

ilir ki, ‘cins, irq, dərinin rəngi, dil, din, siyasi və digər baxışlar, milli və ya

sosial mənşə, milli azlıqlara mənsubiyyət, əmlak vəziyyəti, doğum və ya

digər hər hansı əlamətlərə görə’ heç bir ayrı-seçkilik  olmamalıdır. ‘Digər

hər hansı əlamətlər’ kateqoriyası Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsinə

(AİHM) imkan verdi ki, ayrı-seçkiliyə qarşı direktivlərin açıq şəkildə müdafiə

etdiyi, daha dəqiq desək əlillik, yaş və cinsi oriyentasiya kimi səbəbləri də

bu siyahıya daxil etsin.

1-ci  Fəsildə  qeyd  olunur  ki,  Əsas  hüquqlar  haqqında Avropa  İttifaqı  ()

Xartiyasının 21-ci Maddəsində də ayrı-seçkilik qadağası var. Həmin Xartiya

Avropa İttifaqının təsisatları üçün məcburi hüquqi qüvvəyə malikdir, lakin

həm də Üzv dövlətlər Avropa İttifaqı hüququnu təfsir və tərbiq edərkən on-

lara tətbiq olunur. Xartiyanın ayrı-seçkiliklə bağlı müddəasında ‘digər hər

101

---

hansı əlamətlər’ kimi açıq bir zəminin olmamasına baxmayaraq, həmin

müddəa həm AİHK-da, həm də ayrı-seçkiliklə bağlı direktivlərdə müəyyən

olunan əsaslardan ibarətdir.

4.2.  Cins

Cinsi ayrı-seçkilik özü-özünü nisbətən izah edir ki, bu bir fərdin ya qadın,

ya  da  kişi  olması  faktına  əsaslanan  ayrı  seçkilikdir.  Bu  Aİ-nın  sosial

siyasətinin ən inkişaf etmiş aspektidir və uzun müddət əsas hüquq hesab

olunub. Bu əsasla müdafiənin inkişaf etdirilməsi ikili məqsədə xidmət edirdi:

birincisi, bu iqtisadi məqsədə xidmət edirdi, o mənada ki, vahid bir bazarda

haqsız rəqabətin aradan qaldırılmasına kömək edirdi, və ikincisi, siyasi

səviyyədə  isə  bu,  İttifaqın  sosial  tərəqqisinə  və  həyat  və  iş  şəraitinin

yaxşılaşdırılmasına  yönəlik  bir  şərait  yaradırdı.  Nəticə  etibarilə,  cinsi

əsasda ayrı-seçkiliyə qarşı müdafiə Avropa İttifaqının əsas funksiyası olub

və  olaraq da qalmaqdadır. Bərabər rəftarın təmin edilməsinin sosial və

iqtisadi əhəmiyyətinin qəbul edilməsi Əsas Hüquqlar haqqında Xartiyada

da ona vacib yer verilməsi ilə daha da möhkəmləndirildi. Oxşar qaydada,

AİHK-da da cinsi əsasla ayrı-seçkiliyə qarşı müdafiə yaxşı inkişaf etdirilib.

Cinsi ayrı-seçkilik üzrə işlər adətən qadınların kişilərə nisbətən daha az

əlverişli  rəftara  məruz  qalması  ilə  bağlı  olsa  da,  heç  də  həmişə  belə

olmur.

Misal: Defrenne SABENAya qarşı işdə ərizəçi şikayət etmişdi ki, əmək

vəzifələrinin eyni olmasına baxmayaraq, ona öz kişi həmkarlarından

daha  az  əmək  haqqı  verilir.

167

Avropa  Ədalət  Məhkəməsi  (AƏM)

müəyyən  etdi  ki,  bu  açıq-aydın  cinsi  ayrı-seçkilikdir.  Bu  qərara

gələrkən AƏM İttifaqın həm iqtisadi və həm də sosial ölçülərinə diqqət

çəkdi və bildirdi ki, ayrı-seçkiliyə qarşı mübarizə Aİ-ni məqsədlərinə

doğru inkişaf etdirməyə kömək edir.

Yuxarıda  müzakirə  edilmiş  Bilka  işində AƏM  işəgötürənin  menecment

mülahizələrinə əsaslanan fərqli rəftar məsələsinə baxıb ki, işəgötürənin

həmin  rəftarı  adekvat  işçi  heyəti  təmin  etmək  üçün  tam-ştat  işi

102

Ayrı-seçkilik əleyhinə Avropa hüququ üzrə Məlumat kitabı

_____________________________________

167. AİM, Defrenne Sabenaya qarşı (Defrenne v. SABENA), İş 43/75 [1976] ECR 455, 8 aprel 1976.

---

həvəsləndirmək  məqsədi  ilə  yarım-ştat  işçilərin  peşəkar  pensiya

sxemindən kənarlaşdırılmasına haqq qazandırırdı. Bu işdə AƏM bu cür

tədbiri məruz qalınan fərqli rəftara mütənasib hesab edib-etmədiyini açıq

şəkildə bildirmədi. Bununla belə, bu aşağıdakı işdə daha aydın idi.

Misal: Hill və Stapleton işində hökumət dövlət qulluğunda iş bölgüsü

sxemini təqdim etmişdi ki həmin sxemə əsasən bir vəzifə müvəqqəti

olaraq iki fərd arasında bölüşdürülə bilərdi, yəni tam iş saatının 50%-

ni işləyib həmin tam iş üçün nəzərdə tutulan əmək haqqının 50%-ni

almaq  mümkün  idi.

168

Bu  vəzifələr  olduqda  işçilər  öz  tam-ştat

vəzifələrinə qayıda bilərdilər. Qaydalar tam-ştat üzrə işləyən şəxslərə

imkan verirdi ki, tam-ştat işdə ödəniş şkalası üzrə ildə bir dəfə artım

alsınlar. Lakin, vəzifəni bölüşən işçilərdə bu artım yarıya bölünürdü

və  iki  illik  bölüşdürülən  iş  bir  artıma  bərabər  idi.  Hazırkı  işdə  iki

şikayətçi öz vəzifələrinə tam-ştatlı işçilər kimi qayıtmış və artımın on-

lara tətbiq olunması vasitələrindən şikayət ediblər. AƏM müəyyən etdi

ki,  bu,  cinsi  əsaslarla  edilmiş  dolayı  ayrı-seçkilikdir,  çünki  iş

bölüşdürülməsində  iştirak  edənlərin  tam  əksəriyyəti  qadınlar  idi.

Hökumət fərqli rəftara haqq qazandırmağa çalışarkən bildirdi ki, bu

cür  rəftar  artımın  xidmətin  həqiqi  müddətinə  uyğun  olaraq  tətbiq

olunması prinsipinə əsaslanırdı. AƏM müəyyən etdi ki, bu, sadəcə

obyektiv  kriteriyalarla  dəstəklənməyən  bir  fikir  idi  (çünki,  başqa

şəxslərin də xidmət müddətinin iş saatlarının faktiki sayına uyğun

hesablandığını göstərən sübut yox idi). AƏM daha sonra qeyd etdi ki,

‘işəgötürən  iş  bölüşdürülməsi  sxemindən  irəli  gələn  ayrı-seçkiliyə

sadəcə bu cür ayrlı-seçkiliyin olmadığı halda xərclərin artacağı səbəbi

əsasında haqq qazandıra bilməz’.

Bununla  da,  belə  görünür  ki,  AƏM  cinsi  əsasla  ayrı-seçkiliyin  sadəcə

işəgötürənlərin  maliyyə  və  ya  idarəetmə  məsələləri  ilə  əlaqədar

əsaslandırmalarını qəbul etmir.

Misal: Ünal Tekeli  Türkiyəyə qarşı işdə ərizəçi şikayət edib ki, milli

qanunvericilik məcbur edirdi ki, qadın evləndikdən sonra ərinin adını

götürsün.

169

Qanunvericiliyin  qadına  ərinin  adından  əlavə  öz 

103

Müdafiə olunan əsaslar

_____________________________________

168. AƏM, Hill və Stapleton Gəlir Komissiyaları və Maliyyə Şöbəsinə qarşı (Hill and Stapleton v. The

Revenue Commissioners and Department of Finance), İş C-243/95 [1998] ECR I-3739, 17 iyun 1998.

169. AİHM, Ünal Tekeli Türkiyəyə qarşı (Ünal  Tekeli v. Turkey) (No. 29865/96), 16 noyabr 2004.

---

qızlıq adını da saxlamağa icazə verdiyinə baxmayaraq, Avropa İnsan

Hüquqları Məhkəməsi (AİHM) müəyyən etdi ki, bu cinsi əsasla ayrı-

seçkilikdir, çünki, qanunvericilik kişini familyasını dəyişməyə məcbur

etmir.

Misal: Zarb Adami Maltaya qarşı işdə ərizəçi şikayət etdi ki, andlılar

məhkəməsində  işləməyə  çağırılmaq  ayrı-seçkilik  yaradır,  çünki,

təcrübədə andlı iclasçıların siyahısı tərtib olunarkən  bir qayda olaraq

kişilərə daha çox üstünlük verilir.

170

Statistika göstərirdi ki, beş ildən

artıq müddət işləyən andlı iclasçıların 95%-indən çoxu kişilər idi və

AİHM müəyyən etdi ki, mülki vəzifələri ilə əlaqədar qadınlarla kişilər

müqayisəli vəziyyətdə olduğundan bu ayrı-seçkilik idi.

‘Cins’  konsepsiyası  həmçinin  elə  təfsir

olunmuşdur  ki,  buraya  ərizəçinin  cinsi  ilə

əlaqədar daha mücərrəd mənada, yəni gen-

der  mənsubiyyətinin  məhdud  müdafiəsinə

icazə  verən  ayrı-seçkiliyə  məruz  qaldığı

vəziyyətlər də daxildir.

Beləliklə  də,  gender  mənsubiyyətinin  daha

geniş qəbul edilən anlayışı yalnızca gender

mənsubiyyətini cərrahiyə yolu ilə dəyişənləri

(transseksualları) 

deyil, 

həmçinin 

öz

genderlərini  transvetizm  və  ya  başqa  cins

kimi  geyinmək  və  ya  sadəcə  əks  cinsin

nümayəndələri  ilə  assosiasiya  olunan

danışıq və ya kosmetik tərzi qəbul etmək kimi

digər  formalarda  ifadə  etməyi  seçənləri  də

ehtiva edir.