Az rbaycan Respublikas t hsil Nazirliyinin

Rinovirus yoluxuсu xəstəliyi

Rinovirus yoluxucu xəstəliyi və ya yoluxucu zökəm (Сom-

mon  сold)  əsasən  burunun  selikli  qişasını  zədələyən  yuxarı 

tənəffüs yollarının kəskin virus xəstəliyidir. Başlıca əlaməti z ö-

kəmdir.

Qısa  tarixi  məlumat.  Zökəmin  əsas  növlərinin  yoluxucu 

olması  60  ildən  çoxdur  məlumdur.  Ancaq  bu  xəstəlik  1960-cı 

ildə  Turell  və  əməkdaşları  tərəfindən  törədicini  –  virusu  əldə 

etdikdən sonra öyrənilməyə başlandı.

Yayılması. Xəstəlik hər yerdə yayılmışdır. İsti ölkələrdə s o-

yuq və mülayim iqlimi olan ölkələrə nisbətən az qeyd edilir. R i-

noviruslar  bütün  kəskin  yuxarı  tənəffüs  yolları  yoluxucu  virus 

xəstəliklərinin 32%-ni təşkil edir.

Etiologiyası. Xəstəliyin etioloji amili rinoviruslardır, bu v i-

ruslar pikornoviruslar ailəsində ayrı nəsil təşkil edir. Buraya 90 

növ  antigen  quruluşlu  müxtəlif  viruslar  daxildir.  Onlar  RNT  – 

tərkibli virusdurlar. Ölçüsü 18-30 nm-dir. Bir qisim rinoviruslar 

insan embrionunun kiprikvari hüceyrələrində, digərləri insan və 

meymun böyrək hüceyrələrində inkişaf edirlər. Viruslar labora-

tor heyvanlar üçün patogen deyillər. Təcrübədə rinovirus yolu-

xucu xəstəliyini şimpanze meymunlarında öyrənmişlər.

Rinoviruslar xarici mühitə davamlıdır, aşağı hərarətdə yaxşı 

qalırlar (-70

0

C temperaturda bir neçə il), 50

0

C temperaturda 30 

dəqiqə yaşayır. Donma və əriməyə dözümlüdür, liofil qurumaya 

davamlıdır, zəif turş mühitdə tez məhv olurlar. Rinoviruslara qar-

şı həssaslıq yüksəkdir.

Epidemioloji xüsusiyyətləri. Rinovirus törədicilərinin mən-

bə yi  xəstə  və  törədicigəzdirən  insandır.  Damcı  yolu,  həmçinin 

məişət  əşyaları  (burun  dəsmalları)  ilə  yayıla  bilər.  İnkubasiya 

dövrünün  sonunda  (klinik  əlamətlərin  aşkar  olunmasından  bir 

gün əvvəl) yoluxmuş insan ətrafda kılar üçün daha təhlükəlidir.

Yoluxdurucu  dövr  5-7  gündür. Virus  ən  çox  zökəm  zamanı 

b u ru nun  selikli  qişasının  ifrazatında  aşkar  edilir. Yoluxucu  z ö-

kəmlə ən çox böyüklər xəstələnirlər. Törədicinin serovarlarının 

sayının  çox  olması  nəticəsində  bir  xəstə  3-4  dəfə  yoluxucu 

302

zökəmlə xəstələnə bilər. Uşaqlarda rinoviruslar bronxit və bron-

xopnevmoniya törədə bilərlər.

Xəstəlik  ilin  bütün  fəsillərində  qeyd  edilir,  ancaq  payız-qış 

ay larında, havanın temperaturu və rütubət kəskin dəyişdikdə o r-

qa nizmə təsiri nəticəsində əhəmiyyətli dərəcədə artır.

Patogenez və klinikası. İnkubasiya dövrü 2-3 gündür. Xəs-

tə  liyin spesifik əlaməti zökəmdır. Xəstəliyin 1-2-ci günündə b u-

run  ifrazatı  suyabənzər  və  ya  serozludur,  3-cü  gündə  epitelin 

desk va misiyası  başlanır  və  ifrazat  selikli-irinli  olur.  Xəstələrin 

təxminən 1/3-də boğazda ağrılar və quru öskürək qeyd edilir.

Xəstəlik  keçirdikdən  sonra  spesifik  əkscisimlər  bir  neçə  il 

saxlanılır, onların səviyyəsi get-gedə azalır.

  Profilaktika  və  mübarizə  tədbirləri.  Rinovirus  yoluxucu 

xəstəliyinə  qarşı  spesifik  profilaktika  işlənməmişdir.  Ümumi 

profilaktikası paraqrip yoluxucu xəstəliyində olduğu kimidir.

Laborator diaqnostikası. Xəstəliyin diaqnozu burun selikli 

qişasının  möhtəviyyatı  ilə  insan  diploid  hüceyrələrini  yolux-

durma vasitəsi ilə əldə edilən və neytrallaşdırma üsulu ilə aşkar 

edilən  virusa  əsasən  qoyulur.  Diaqnozu  spesifik  əkscisimlərin 

titrinin yüksəlməsini təyin edən KBR və neytrallaşdırma reaksi-

yası ilə də qoymaq olar. Ekspress diaqnostika üçün immunflüo-

ressensiya üsulundan istifadə edilə bilər.

 

Yuxarı tənəffüs yollarının sinsitial

 yoluxucu xəstəliyi 

Bu  xəstəlik  tənəffüs  yollarının  kəskin  xəstəliyidir  və  əsasən 

tənəffüs yollarının aşağı şöbələrini zədələyir. Əsasən 1 yaşlı u şaq-

lar arasında baş verir.

Qısa tarixi məlumat. 1956-cı ildə Morris və b. (ABŞ) şim-

panze  meymunlarından  virus  əldə  etdilər  (Chimpanzee  coryza 

agent – şimpanze zökəminin törədicisi). Sonra Chanock və Fin-

berg 1957-ci ildə aşağı tənəffüs yollarının kataral iltihabı zamanı 

2 uşaqdan bu virusu əldə etdilər. Ondan sonra bu xəstəliyin ö y-

rə nilməsinə başlandı.

303

Yayılması. Yuxarı tənəffüs yollarının sinsitial yoluxucu xəs-

tə liyi  (YTSYX)  bütün  dünyada  yayılmışdır  və  hesab  edilir  ki, 

insanda aşağı tənəffüs yollarının patologiyasında aparıcı amildir.

Etiologiyası. Etioloji amili RNT tərkibli YTY sinsitial viru-

sudur. Bu viruslar Pneumovirus cinsinə Paramixsoviruslar ailə-

sinə aiddir. Görünüşünə görə girdə, sapabənzər və pleomorfdur, 

diametri 50-500 nm-dir. Törədicinin tərkibində ümumi komple-

mentləri birləşdirən antigen var. Antigen quruluşuna görə sabit-

dir  və  bir  serovarianta  aiddir.  Nep-2,  Hela,  insan  və  meymun 

böyrəklərinin  ilkin  hüceyrə  kulturasında  inkişaf  edirlər.  İnsan 

embrionunun  ağciyər  fibroblast  hüceyrələrində  artması  on ların 

sitopatiyasına səbəb olur. Törədicinin bu xüsusiyyətinə görə ona 

yuxarı tənəffüs yolları sinsitial virusu adı verilmişdir. Bu virus-

lar laborator heyvanların əksər növü üçün patogen deyil. Lakin 

insan  üçün  patogendir  (könüllülər  üzərində  təcrübə  göstərir  ki, 

xəstəlik yoluxmadan 5 gün sonra başlanır).

Virus  fiziki-kimyəvi  təsirlərə  qarşı  həssasdır.  56

0

C-  də  bir 

neçə dəqiqəyə məhv olur. -70

0

C-də uzun müddət saxlanılır, turş 

mühitdə (pH 3,0) məhv olurlar. Formalin və ultrabənövşəyi şüa-

lar virusun yoluxuculuğunu bir neçə dəqiqəyə aşağı salır.

Patogenez və klinikası. İnkubasiya dövrü 2-6 gündür. Virus 

tənəffüs yolu ilə burunun, boğaz selikli qişasının epitel hücey rə-

lə rinə daxil olaraq iltihab törədir. Kiçik yaşlı uşaqlarda tənəffüs 

yolunun aşağı şöbələri zədələnir, onlarda, eləcə də bronx-ağ ci yə-

rin  parenximasının  zədələnməsi  ilə  YTSYX-nin  xroniki  gedişi 

qeyd  edilir.  Buna  törədicinin  adenoviruslarla  birgə  təsiri  səbəb 

olur.  Yüngül  zökəmdən  bronxit  və  bronxopnevmoniyanın  ağır 

hal ları  ilə  müxtəlif  klinik  əlamətlər  qeyd  edilir.  Yaşlı  əhalidə 

xəstəlik, adətən, yüngül keçir, yuxarı tənəffüs yollarının yüngül 

z ə dələnməsi baş verir.

Xəstəlikdən  sonra  yaranan  immunitetin  gərginliyi,  müddəti 

yaxşı öyrənilməmişdir. Belə ehtimal edilir ki, YTYSY xəstəliyi 

A sinfinə aid olan immunoqlobulin və hüceyrə immuniteti amil-

ləri  ilə  bağlı  sekretor  virusneytrallaşdırıcı  əkscisimlərlə  əlaqə-

dardır. Xəstəliyi keçirəndən sonra uzunmüddətli immunutet y a-

ra nır. Böyüklər nadir hallarda xəstələnirlər. 

304

Epidemioloji  xüsusiyyətləri.  YTYSYX  infeksiya  mənbəyi 

xəstəliyi manifest təzahür edən və ya silinmiş keçən xəstə və ya 

virusgəzdirəndir.  Xəstə  xəstəliyin  inkubasiya  dövründə,  klinik 

əlamətlərin  qeyd  edildiyi,  xəstəliyin  təzahüründən  3-6  gün  ə r-

zində yoluxdurucudur. Törədicilər hava-damcı yolu ilə yayılır.

Uşaqlar arasında xəstəlik epidemiya şəklində yayılır, epide-

miya 3-5 ay davam edir. Qapalı müəssisələrdə (uşaq bağçası və 

s.)  uşaqların  hamısı  yoluxa  bilər.  Xəstəlik  payız-qış-yaz  ayla-

rında qeyd edilir. Tropik iqlimli ölkələrdə xəstəlik yay aylarında 

da baş verir. 

Əsasən 5 yaşına qədər uşaqlar xəstələnirlər. Passiv immuni-

tetin olmasına baxmayaraq, 6 aylığa qədər uşaqlar üçün bu xəs-

təlik daha təhlükəlidir. YTYS virusunu “uşaq virusu” da adlandı-

rırlar.  ABŞ  və  İngiltərədə  1  yaşına  qədər  uşaqların  80-90%-də 

YTYS virusuna qarşı əkscisimlər aşkar edilmişdir. Yaşa dolduqca 

u şaqların bu virusa həssaslığı azalır, xəstəlik yüngül keçir. Yaşlı 

əhalidə  virusu  neytrallaşdıran  əkscisimlərin  yüksək  olmasına 

baxmayaraq, xəstəlik reinfeksiya şəklində gedir.

Profilaktika və mübarizə tədbirləri. Spesifik profilaktikası 

işlənməmişdir.  Ümumi  profilaktika  paraqriplərdə  olduğu  kimi 

aparılır.  Bəzi  hallarda  spesifik  qamma-qlobulindən  profilaktik 

məqsədlə istifadə edilir (xüsusilə zəifləmiş uşaqlarda).  

Laborator  diaqnostikası.  Xəstəliyin  diaqnozu YTYS  viru-

sunun əldə edilməsi (hüceyrə kulturasında) ona qarşı əksci sim-

lərin  artması,  yuxarı  tənəffüs  yollarının  epitel  hüceyrələrində 

onun antigeninin immun flüoressensiya reaksiyası ilə aşkar edil-

məsinə  əsaslanaraq  qoyulur. Törədicini  xəstəliyin  birinci  4  gü -

nün də Hep-2, Hela, FE4 hüceyrələrini burun, boğaz möhtə viy-

yatı  ilə  yoluxdurmaq  vasitəsilə  əldə  edirlər.  Virusun  artmasını 

birqatlı hüceyrələrdə sitopatik təsirlə müəyyən edirlər.

305

Reovirus yoluxucu xəstəliyi

Reovirus yoluxucu xəstəliyi (RYX) yenidoğulmuşların və kiçik 

yaşlı uşaqların xəstəliyidir, limfa vəzilərini zədələyir və yayılmağa 

meyil edir.

Yayılması. Seroloji müayinələrin nəticələri göstərir ki, RYX 

törədiciləri  hər  yerdə  dövr  edir.  Hətta  ucqar,  təcrid  olunmuş 

ərazilərdə  yaşayan  şəxslərdə  də  (Alyaska,  Sakit  okean  adala-

rında) əkscisimlər aşkar edilir. 

Etiologiyası. RYX törədiciləri RNT tərkibli viruslardır, Reo-

virus  cinsinə  və  Reoviridac  ailəsinə  aiddir.  Prototip  ştamları 

Lanq (növ 1), D-5(növ 2) və Abney (növ 3). Adından göründüyü 

ki mi, Reo – “respiratoru enterik orphanviruses” – insanın tənə f-

füs, mədə-bağırsaq yollarını zədələmək qabiliyyətinə m a lik dir. 

Onlar ən kiçik viruslar (60-70 nm ölçüsündə), iksaedrə bənzər 

quruluşda, iki kapsomer qatından ibarət olan ümumi k  om    lementi 

birləş dirən  antigenə  malikdirlər.  Reoviruslar  h ü cey  rə  kulturala-

rında  yaxşı  inkişaf  edərək  onlarda  sitopatik  dəyi şik lik  törədir. 

Reovi ruslara ən həssas meymun böyrəklərinin b  aş   lanğıc hücey-

rə ləri,  Detroyt-6  və  insanın  amnion  hücey rə lə ridir. Viruslar  bir 

neçə növ laborator heyvanları üçün patogendir. Heyvanların həs-

sas lığı yaşdan da asılıdır, belə ki, üçgünlük ağ siçan balalarında 

virus  onların  beyninə,  dəri  altına  qarın  boşluğuna  və  burun 

daxilinə yoluxdurduqda xəstəlik baş verir.   

Reoviruslar  temperatura  dözümlüdür:  56

0

C  temperaturda  iki 

saat, 4

0

C-də 2 ay və 24

0

C-də 45 gün sağ qalır. 20

0

C temperaturda 

10 aydan 2 ilə kimi saxlanılır. Yüksək dondurma və əritmə virusun 

yoluxuculuğuna  təsir  etmir.  Reoviruslar  ultrabənövşəyi  şüalan-

maya, mühitin pH-nın dəyişməsinə davamlıdır. Bununla be lə, 70

0 

etil spirti və 3%-li xlodamin onları 30 dəqiqə ərzində məhv edir. 

Epidemioloji  xüsusiyyətləri.  Reoviruslar  ev  və  vəhşi  hey-

vanlar arasında geniş yayılmışdır, onları quş və həşəratlardan da 

əldə ediblər. İnfeksiya mənbəyi xəstəliyin başlanmasından 7-10 

gün ərzində xəstə və sağlam virusgəzdirənlərdir. Yuxarı tənəffüs 

yollarının etiologiyası təsdiqlənmiş kəskin yoluxucu xəstə lik lə ri-

nin 11,6%-i reoviruslar tərəfindən törədilir. 

306

Xəstəlik  əsasən  payız-qış-yaz  fəsillərində  tək-tək  xəstə lən-

mələr  və  alovlanmalar  şəklində  qeyd  edilir.  Uşaq  müəs sisə lə-

rində törədici uzun müddət dövr edir. Bu da əvvəllər xəstə lən-

mə miş və yeni daxil olmuş uşaqların xəstələnməsinə səbəb olur. 

Virus əsasən damcı yolu ilə keçirilir, oral yol da istisna edilmir. 

 Reoviruslara bütün əhali həssasdır, ancaq kiçik yaşlı uşaqlar 

və yenidoğulmuşlar daha həssasdırlar. Yaş artdıqca bu xəstəliyə 

qarşı həssaslıq azalır, 25-30 yaşlı əhalidə virusların hər 3 növünə 

qarşı əkscisimlər aşkar edilir.

Patogenez və klinikası. Yoluxmanın ilk günlərində udlağın 

selikli qişasında viruslar artır, sonra limfatik vəzilərə daxil olur-

lar,  oradan  isə  qana  keçirlər.  Xəstəlik  respirator  (rinit,  faringit, 

kon yunktivit)  və  daxili  intoksikasiya  (aseptik  meningit  əlamət-

ləri, həra rət, bəzən herpangina və xırda ocaqlı ağciyər sətəlcəmi) 

əlamət ləri ilə təzahür edir. Yenido ğulmuşlar və kiçik yaşlı uşaq-

larda xəstəlik ağır keçir. Məktəb yaşlı uşaqlar və yaşlı əhali ara-

sında xəstəliyin inapparant forması qeyd edlir. 

İmmunitetin  gərginliyi  və  müddəti  öyrənilməmişdir.  Törədi-

ciyə qarşı əkscisimlər klinik təzahür edən və əlamətsiz keçən xəs-

tə lik zamanı əmələ gəlir.

Profilaktika və mübarizə tədbirləri. Spesifik profilaktikası 

öyrənilməmişdir.  Ümumi  profilaktika  paraqrip  yoluxucu  xəstə-

liyində olduğu kimidir.

Laborator diaqnostika. Labarator diaqnostika xəstəliyin ilk 

g ün  lərində meymun böyrəyi, insanın amnion hüceyrələrində tö  rə  -

dicinin  əldə  edilməsi  və  ona  qarşı  xəstəlik  keçirmişlərdə  əks ci-

simlərin müəyyən edilməsi vasitəsilə qoyulur.

Adenovirus yoluxucu xəstəliyi

Adenovirus yoluxucu xəstəliyi (AYX) kəskin temperaturla 

gedən virus etiologiyalı xəstəlikdir, selikli qişaların kataral ilti-

habı  ilə  təzahür  edir  (sinonimlər:  kəskin  temperaturlu  faringit, 

faringo-konyunktival  temperatur,  kəskin  follikulyar  konyunkti-

vit, epidemik kerotokonyunktivit, qeyri-bakterial kəskin faringit, 

adenovirus ishalı).

307

Qısa  tarixi  məlumat  və  yayılması.  Adenovirus  yoluxucu 

x əs  təliyin  öyrənilməsinə  1953-cü  ildən  başlanmışdır.  Bu  ildə 

Ro we  və  əməkdaşları  uşaqlardan  götürülən  badamcıq  və  onun 

p o lipləri ilə hüceyrə toxumasını yoluxduraraq ilk dəfə yeni virus 

əldə  etdilər.  O,  virusu  AD  (adenoit  degeneration)  adlandırdı. 

S on ra oxşar viruslar kəskin faringit, konyunktivit, atipik ağciyər 

sətəlcəmi  və  başqa  xəstəliklər  zamanı,  eləcə  də  sağlam  insan-

larda aşkar edildi. Ona görə də xəstəliyə müxtəlif adlar verildi. 

1956-cı ildən Enders, Bell, Dingle, Francis tərəfindən adenovi-

rus  termini  təklif  edildi,  xəstəliyə  isə  adenovirus  xəstəliyi  adı 

verildi.

Adenovirus  yoluxucu  xəstəliyi  bütün  dünyada  yayılmışdır. 

6-12  aylıq  uşaqların  50%-i  adenovirus  serovarlarının  biri  ilə 

y olux muş  olur.  Özbəkistanda  aparılan  müayinələr  nəticəsində 

yaş lı əhalinin 24-68%-də adenoviruslara qarşı əkscisimlər aşkar 

edilmişdir.  Əkscisimləri  olan  şəxslərin  miqdarı  yaşa  dolduqca 

artır  və  3  yaşında  yüksək  rəqəmlərə  çatır.  ÜST-ün  məlumatına 

əsa sən, adenovirus yoluxucu xəstəliyi Afrika ölkələrində, Şimali 

və  cənubi Amerikada, Avropa, Avstraliya  və  Yaponiyada  qeyd 

edilir.

Etiologiyası. Virusların taksonomiyasının Beynəlxalq Komi-

təsi adenovirusları Adenoviridae ailəsinə aid etmişdir. Bu ailəyə 

iki ailə: Mastadenovirus (məməlilərin adenovirus ları) və Avide-

noviruslar  (quş ların  adenovirusları)  daxildir.  Birincisinə  insan, 

meymun, iribuy nuzlu qaramal, at, qoyun, it və siçan adenovirus-

ları  aiddir. Adenovirusların  ümumi  komplementi  birləşdirən  və 

spesifik antigeni vardır. Onlar DNT- genomlu virus olaraq dia-

metri  73-87nm-ə  qədər,  iksaedrəbənzər,  162-252  kapsomerdən 

(70  nm)  ibarətdir.  Adenovi ruslar  hüceyrələrin  nüvəsində  artır 

(2-6% viruslar qidalı mühitdə, 94-98% isə hüceyrələrdə). Ade-

novirusların 100 serovarı məlumdur. Ən çox yayılan 3, 4, 7a, 14, 

21 variantlarıdır – onlar yuxarı tənəffüs yollarının yoluxucu xəs-

təliklərinin etioloji amilləridir. 1, 2, 5, 6 serovarlar “latent” ade-

novirus xəstəliklərini törədir və sağlam şəxslərdə aşkar edilir. 8 

s e ro var epidemik keratokonyunktiviti törədir. Hər serovar ümu-

mi antigenlə yanaşı, spesifik antigenə də malikdir.

308

Adenoviruslar fiziki-kimyəvi amillərə qarşı nisbətən davam-

lıdır. Onlar efir və xloroform təsirindən məhv olmurlar. -4

0

C t em -

peraturda 2 ay, otaq temperaturunda 2 həftə qalırlar. 5%-li fenol, 

formalin (1:1000) məhlulu, ultrabənövşəyi şüalar, 56

0

C tempera-

tur onları 30 dəqiqə ərzində məhv edir. 3-cü serovar su kəməri 

suyunda  80  gün,  4-cü  və  7-ci  serovar  110  gün  yaşayır,  onlar 

təcrübədə süni çirklənmiş su kəməri və göl suyunda da sağ qalır-

lar.

Epidemioloji xüsusiyyətləri. Adenovirus yoluxucu xəstəliyi 

tək-tək  və  epidemik  alovlanma  şəklində  baş  verir. Alovlanma, 

adətən,  məhdud  şəkildə  qeyd  edilir.  Ədəbiyyatda  300-500-ə 

qədər  şəxsin  xəstələndiyi  tək-tək  böyük  alovlanmalar  da  təsvir 

edilmişdir. Alovlanma zamanı əksərən adenovirus yoluxucu xəs-

tə liyi ilə ilk dəfə təmasda olan kiçik yaşlı uşaqlar xəs tələnirlər. 

Bu, onunla sübut edilir ki, AYX-nın alovlanması çox vaxt mək-

tə bəqədər uşaq müəssisələrində, məktəblərin ibtidai sinifl ərində 

və  yataqxanalarda  baş  verir. Adenoviruslu  xəstə liklərin  ocaqlı-

lığı da aşkar edilmişdir. Ailələrdə 2-dən 5-ə qədər şəxs xəstələnə 

bilər. Xəstəliyin əsas epidemioloji xüsu siy yətlərindən biri uzun 

inkubasiya dövrü ilə əlaqədar olaraq alovlanmanın ləng inkişafı 

və  uzun  sürməsidir.  Alovlanmanın  müddəti  12-45  gün  çəkir. 

Epidemik alovlanmalar əsasən 3, 4, 7 serovarları tərəfindən törə-

dilir. Bəzən alovlanma “partlayış” xarakterlidir və tədricən sö nür. 

Belə hallarda eyni zamanda çoxlu uşaq xəstələnir.

Kontagiozluq indeksi bu xəstəlikdə 14-dən 80%-ə qədərdir. 

Adenoviruslara qarşı əkscisimlər 1 yaşa qədər uşaqlarda 16-40%, 

2-3 yaşında isə 55,8-72,3% qeyd edilir. Yaşlı əhali arasında ade-

noviruslara  qarşı  əkscisimlər,  demək  olar  ki,  müayinə  olunan 

şəxslərin hamısında aşkar edilir. Əksər şəxslərdə 4 və daha çox 

adenovirus serovarlarına qarşı əkscisimlər aşkar edilir. cinsin və 

peşənin bu xəstəliyin yayılmasında əhəmiyyəti yoxdur.

Xəstələnmənin  əsas  hissəsi  payız-qış  aylarında  qeydiyyata 

alınır.  Tək-tək  xəstələnmə  və  ocaqlı  alovlanma,  xüsusilə  uşaq 

müəssisələrində, yaz-yay aylarında baş verir.

Adenovirus xəstəlikləri xəstə (açıq, subklinik, gizli formalı) və 

virusgəz dirənlər vasitəsi ilə yayılır. Rekonvalessensiya dövründə 

309

qısamüddətli adenovirus gəzdiriciliyi, immun orqa nizm də – tran-

zitor  gəzdiriciliyi  və  badamcıqlardan  uzun müd dətli  gəzdiri ci lik 

aşkar edilmişdir. Gəz diricilik 9 aya qədər da vam edə bilər. Xəs-

təlik  əlaməti  olmadan  uşaq  və  böyüklərin  udlağından  adenovi-

rusların ifrazı və sağlam törədicigəzdirmə qeydə alınır. Sağlam 

törədicigəzdirmə ən çox 1, 2, 5, sero varlarla əlaqədardır. Xroniki 

t on   zillitlə  xəstə  uşaqlar  çox  vaxt  adenovirus  gəzdirirlər.  Bu  z a-

man daha çox qarışıq qrip-ade novirus, paraqrip-adenovirus xəs tə-

liyi qeyd edilir.

Xəstələrdən adenoviruslar xəstəliyin 7-12-ci günündən 25-ci 

gününə qədər ayırd edilir. Adenoviruslar meymun, inək, donuz, 

it, siçan və quşlardan da əldə edilmişdir. Onların insan patologi-

yasında əhəmiyyəti az öyrənilmişdir.

Xəstəlik əsasən damcı yolu ilə yayılır, çünki törədicilər əsa-

sən udlağın selikli qişasında yerləşirlər. Lakin adenoviruslar f e-

kal-oral yolla da yayıla bilər. Bu viruslar bağırsağın selikli qişa-

sında yaxşı inkişaf edirlər və nəcislə ətraf mühitə ifraz olunurlar. 

Damcı  ilə  asanlıqla  yayıldığına  görə  adenoviruslarla  görüş  ilk 

dəfə uşaq yaşlarında baş verir.

Su hövzələrində və kiçik gölməçələrdə çimdikdən sonra ade-

novirus  konyunktiviti  alovlanması  qeyd  edilir.  Bu  hallarda 

törədici  konyunk tivaya  su  vasitəsi  ilə  daxil  olur.  Belə  alovlan-

malara səbəb adenovirusların xarici mühitə davamlılığı və gözün 

selikli qişasının törədiciyə qarşı həssaslığıdır.

Xəstələrin nisbətən zəif kontakiozluğu adenovirusların təbi-

əti ilə bağlıdır. Yoluxmuş hüceyrədən virusun xaric edilməsi çə -

tin   dir, çünki virus hüceyrənin daxilində yerləşir. Bununla yanaşı, 

xüsusilə insanların sıx təması zamanı (yaslı, uşaq bağçaları, uşaq 

evləri,  ailəvi  yataqxanalar,  kazarmalar)  virusun  uzun müd dətli 

if razı nəticəsində yerli alovlanmalar baş verir.

Patogenez və klinikası. İnkubasiya dövrü 1 gündən 14 günə 

qədər davam edir. Adenovirus yoluxucu xəstəliyi klinik əla mət-

lərin  müx təlifliyi  ilə  səciyyəvidir.  Bu  xəstəliyin  daimi  əlaməti 

yuxarı  tənəffüs  yollarının  gözə  çarpan  iltihabıdır  (faringit).  O, 

larinqo-konyunktival  temperatur,  onun  38-39

0

C  qədər  yüksəl-

mə si, kataral və ya kataral-follikulyar konyunktivit əla mətləri ilə 

310

özünü göstərir. Bəzi uşaqlarda badamcıqlar üzərində adacıqlı və 

ya qaysağabənzər təbəqə, göyöskü rəyə bənzər öskü rək qeyd edi-

lir. Bəzən onlarda adenovirus təbiətli mezodinit qeyd edilir. Belə 

hallarda xəstəlik qarında ağrılı tutmalar, bəzən bağırsaq keçmə-

məzliyi əlamətləri və mülayim kataral əlamətlərlə mü  şa yiət olu-

nur. Adenovirusların bəzi növləri kiçik yaşlı uşaqlarda bağırsaq 

sindromu (hərarət, qusma, ishal) törədir.

İmmunitet. Adenovirusa qarşı immunitet humoral və hüceyrə 

tiplidir.  O,  adenovirusların  hüceyrəyə  daxil  olmasının  qarşısını 

alır  və  hüceyrə  daxilində  onun  çoxalmasını  ləngidir.  V i rus 

orqanizmə daxil olduqdan sonra ona qarşı komplementi birləş-

dirən və virusu neytrallaşdıran əkscisimlər əmələ gəlir. Sağalma 

dövründə əkscisimlərin titri 1:16-dan 1:256-ya çatır. Xəstəlikdən 

bir neçə ay sonra əkscisimlərin titri əhəmiyyətli dərəcədə aşağı 

düşür. Xəstəlik keçirdikdən sonra əmələ gələn immunitet tipos-

pesifikdir və davamlıdır.

Profilaktika və mübarizə tədbirləri. Adenovirusların spesifik 

profilaktikası  hazırlanmaqdadır.  Zəiflədilmiş  vaksin  ştamları 

alınmışdır. Polivalent vaksin 60-80% peyvənd olunanlarda ade-

novirusların 3, 4 və 7 serovarlarına qarşı əkscisimlərin səviy yə-

sini 4 dəfə artırır. Vaksin 2-3 dəfə 10-15 günlük fasilə ilə yeridi-

lir.

Profilaktikanın daha təsirli üsulu adenovirusların 3, 4, 7 növ-

ləri, qripin A2 və B, paraqripin 1, 2, 3 serovarlarından hazırlan-

mış polivaksinlə peyvənddir. Bu vaksin yüksək titrdə neytrallaş-

dırılan əkscisimlərin əmələ gəlməsi və rezistentliyin y  a  ran    ma sına 

səbəb olur.

Ümumi  profilaktika. Adenovirusların  yayılmasının  qarşısını 

almaq üçün xəstələri vaxtında aşkar etmək və təcrid etmək, törə-

dicini  xarici  mühitdə  məhv  etmək  və  orqanizmin  həssaslığını 

a zalt maq lazımdır. Bu məqsədlə uşaq müəssisələrində gündəlik 

qə bul  zamanı  valideynlərdən  uşağın  səhhəti  haqqında  məlumat 

almaq, temperaturunu ölçmək və əsnəyini yoxlamaq lazımdır.

Adenovirusların  epidemioloji  xüsusiyyətlərini  nəzərə  alaraq 

(fekal-oral yolla törədicinin keçirilmə imkanı, konyunktiva vasi-

təsi ilə su hövzələrində çimərkən yoluxma) uşaq müəs si sə lə rin də 

311

müvafiq epidemiya əleyhinə tədbirlər aparmaq lazımdır. Uşaqla-

rın müqavimətini artırmaq üçün onları vitaminlərlə təmin etmək 

lazımdır.

Xəstə yatan otağın gün ərzində bir neçə dəfə havası dəyiş di-

ril  məlidir. Xəstə ayrı qab-qacaqla, şəxsi əl dəsmalı, yataq ləva zi-

matı və başqa əşyalarla təmin edilməlidir. Xəstəyə qulluq edən-

lər tənzif burun örtüyündən istifadə etməlidir. Xəstə yatan ota ğın 

döşəməsi  hər  gün  sabunlu-sodalı  məhlulla  silinməlidir.  Uşaq 

müəssisəsində xəstə aşkar edilən qrupda cari dezinfeksiya aparı-

lır.

Müalicə-profilaktik müəssisələrdə xəstələr bokslarda (yarım-

bokslarda) və ya ayrıca otaqlarda yerləşdirilir. Bu müəssisələrdə 

havanı  zərərsizləşdirmək  üçün  bakterisid  lampalarından  (1m3 

otaqda 1 vatt güclü lampa, döşəmədən 2 m hündürlükdə) istifadə 

edi lir. Lampa 2 saat yandırıldıqdan sonra 15-30 dəqiqə fasilə v e-

rilməlidir.

Tibbi alətlərə termiki təsir göstərirlər – avtoklav və ya quru 

buxar şkafında zərərsizləşdirilir. Epidemioloqun göstərişinə görə 

üzgüçülük hovuzlarının, eləcə də quyuların suyu xlorlaşdırılır.

Epidemioloji nəzarət. İlk xəstələr aşkar ediləndə alovlanma-

nın səbəbini aydınlaşdırmaq üçün ekspress diaqnostikadan isti-

fadə  edilir  (ümumi  flüoressensiya).  Uşaq  müəssisələrində  axı-

rıncı xəstə təcrid ediləndən sonra 14 gün karantin qoyulur. Uşaq-

ların  havada  olma  müddəti  uzadılmalıdır.  Xəstəlik  haqqında 

GEM-ə  təcili  məlumat  vermək  lazımdır. Ağırlaşmalar  olduqda 

uşaqları  xəstəxanaya  göndərirlər.  Ev  şəraitində  xəstə  uşaq  ayrı 

otaqda, uşaq müəssisələri və internatlarda isə təcrid otaqlarında 

yerləşdirilir.  Alovlanma  müddətində  uşaq  müəssisələrində  küt-

ləvi  tədbirlərin  aparılması  və  qrupların  birləşdirilməsi  qadağan 

edilir.

Laborator diaqnostikası. Virusu əldə etmək üçün və spesifik 

əkscisimləri aşkar etmək üçün udlağın selikli qişasından və k on-

yun k tivadan yaxma götürülür. Virusu identifikasiya etmək üçün 

komplementin birləşmə və neytrallaşma reaksiyasından is ti fadə 

edilir. KB reaksiyası vasitəsilə bu qrupa məxsus əkscisimlər m ü-

əy  yən  edilir.  Spesifik  əkscisimləri  hemaqqlütinasiyanı  lən gidən 

312

və neytrallaşdırma reaksiyası vasitəsilə aşkar edirlər. Bu  runda və 

əsnəkdə virus antigenini aşkar etmək üçün immun flüoressensiya 

üsulundan  istifadə  edlir.  Adenovirus  xəstəliyinin  d  i  aq    nozunu 

təsdiq etmək üçün xəstəliyin əvvəlində və sağalma döv ründə g ö-

türülmüş  cüt  qan  zərdablarının  müayinəsindən  isti fadə  edilir. 

Əkscisimlərin 4 dəfə artması diaqnozu təsdiqləyir.

Azərbaycanda yuxarı tənəffüs yollarının kəskin yoluxucu v i-

rus  xəstəlikləri  B.F.Məcidov,  Z.Hacıyeva,  A.A.Kazımova,  F .E .

Sa dı xo va,  R.M.Novruzov  tərəfindən  ətraflı  öyrənilmişdir.  Res-

publika ərazisində, demək olar ki, bütün pandemiyalar və geniş 

yayılmış epidemiyalar qeyd edilmişdir.

1983-cü ildən 1987-ci ilə kimi respublikada qrip və KYTSX-

nin 3 dəfə epidemik kükrəyişi aşkar edilmişdir. Birinci 1984-cü 

ildə (törədici B qrip virusu), ikinci 1985-ci ildə və üçüncü 1986-

cı  ildə  aşkar  edildi  –  törədici  A  qrip  virusları  A(H1N1)  və 

A(H3N2) idi. Bu illərdə qripin ümumi respublika göstəricisi hər 

100000 nəfər əhaliyə 500 nəfərdən çox idi. 1988-ci il qripin epi-

demik yüksəliş ili sayılır. Belə ki, mart ayında müayinə olunanla-

rın 29%-də müsbət nəticə əldə edilmişdir. İmmun flüoressensiya 

üsulu  ilə  müayinənin  nəticəsi  göstərdi  ki,  bu  il  ümumi  yolux-

manın A qripi 21,4%, B qripi 13,1%, paraqrip 21,4%, RS virus-

ları  13,1%  və  adenoviruslar  13,1%-ni  təşkil  edir.  1989-cu  ildə 

əhalinin yoluxmasında A qripinin qeyri-aktual (dreyf edən) ştam-

ları iştirak edirdi.

R.M.Novruzovun (1989) məlumatına görə, A, B qrip virusla-

rına  qarşı  insanlarda  populyasiya  immuniteti  laborator  üsulla 

tədqiq edilmiş qripin səviyyəsi ilə uyğun gəlir, o da dreyf edən 

viru sun dövr etməsini göstərir. Ona görə də müəllif populyasiya 

immunitetini  aydınlaşdırmaq  üçün  qrip  viruslarının  epidemik 

aktual ştamları ilə yanaşı, dreyf edən variantlarından da istifadə 

edilməsini təklif edir.

313