Az rbaycan Respublikas t hsil Nazirliyinin

Fleksner şigelyozu

Fleksner şigelyozu kəskin diareyalı bağırsaq xəstəliyidir. T ö-

rədicisi  S.flexneri  -  dir,  ilk  dəfə  onu  Fleksner  1900-cü  ildə 

dizenteriyalı  xəstədən  əldə  etmişdir.  Müasir  təsnifata  görə  S. 

flex neri - nin 8 serovarı və 10 yarımserovarı vardır. 6-cı serovar 

keçmiş  Nyukasl  yarımnövünə  uyğundur.  Fleksner  şigelyozu 

Zonne  şigelyozundan  fərqli  olaraq,  sanitar-gigiyenik  (sosial) 

tədbir lərlə idarə olunur. Bu tədbirlər nəticəsində Fleksner dizen-

teriyası  ilə  xəstələnmə  səviyyəsini  endirmək  mümkündür.  Bu 

tədbirlər həm çinin Zonne dizenteriyasının da azalmasına imkan 

verir. Su təchizatı pis olan və natəmiz ərazilərdə Fleksner dizen-

teriyasının səviyyəsinin azalması qeyd edilmir.

Fleksner dizenteriyası ən çox ilin isti mövsümündə yüksəlir, 

xəstəlik yazın əvvəllərində Şimal ərazilərində Şimaldan cənuba, 

cənub ərazilərində isə cənubdan şimala doğru artır.

Fleksner dizenteriyası üçün törədicinin epidemik variantının 

yaranması  səciyyəvidir.  Passiv  hemaqqlütinasiya  reaksiyası 

(PHAR)  vasitəsilə  epidemiyanın  fəsli  yüksəlişini  bakterioloji 

ü su la  nisbətən  daha  dəqiq  aydınlaşdırmaq  olar.  Belə  ki,  may 

a yın da 2/3 hissəsi təzələnmiş böyüklərin mütəşəkkil kol lek tiv lə-

rin də xəstəliyin fəsli yük səlişi təxminən 2 ay sonra, yəni iyulda 

384

baş verir. İyunda mil çək lərin populyasiyasının artması qeyd edi-

lir  və  bu  zaman  törədicinin  nəcisdən  qidaya  daşınması  üçün 

əlverişli şərait yaranır. Fəsli yük səlişdən əvvəlki dövrdə PHAR 

vasitəsilə  antigenlər  daha  çox  (37,7%)  stabil  kollektivdə,  az 

miqdarda (8,6%) isə yenigəlmişlərdə aşkar edilir. Xəstəliyin fəs-

li yüksəlişi yenigələnlərin prosesə cəlb edilməsi nəticəsində baş 

verir.  Yenigəlmişlər  arasında  antigen  ifraz  edənlərin  sayı  5,6 

d ə fə artır. May, iyul, oktyabrda (fəsli yüksəlişdən əvvəlki və s on-

rakı  dövrlərdə)  daimi  şəxslər  və  yenigələnlər  arasında  antigen 

ifrazının  miqdarında  fərq  nəzərə  çarpmır.  İyul,  sentyabr  (fəs li 

yüksəliş) aylarında gəlmələrdə orta antigen ifrazı daha yüksəkdir.

Fleksner  dizenteriyasında  yay  fəslində  daha  çox  qida  və  su 

epi demiyaları qeyd edilir. Epidemiya əleyhinə tədbirlər qida və 

suyun  nəcislə  çirklənməsinin  qarşısını  almağa  yönəldilməlidir. 

Müasir tə ləb lərə cavab verən su kəməri və kanalizasiya sistemi-

nin yaradılması Fleksner dizenteriyasının profilaktikasını təmin 

edir.  Kanalizasiya  sisteminə  qoşulmamış  ayaq  yolu  (fərdi,  q a-

zılma ayaqyolular) olan yerlərdə əsas tədbirlərdən biri dezinsek-

siyadır (milçəklərin art ma sının qarşısının alınması, qanadlı mil-

çəklərin  məhv  edilməsi),  nəcislə  çirklənmiş  su  aşkar  edil dikdə 

onun  zərərsizləşdirilməsi  (xlorlama,  qaynatma)  həyata  k e çi ril-

mə lidir. 

Bakteriofaqla  profilaktikanın  Fleksner  dizenteriyasında  e f-

fek   tivliyi haqqında məlumatlar azdır. Bununla belə, yayda xəs tə-

liyin  fəsli  yüksəlişindən  əvvəlki  dövrdə  bakteriofaqın  istifadə 

edil məsinə göstəriş vardır.

Fleksner dizenteriyasında epidemioloji nəzarətin məqsədi ayrı-

ayrı əhali qrupları arasında xəstəliyin qarşısını almaq və ü mu   miy-

yətlə,  əhali  arasında  xəstəlik  göstəricilərini  aşağı  salmaqdan  iba-

rət dir.

Dysenteriae 1 şigelyozu

Dysenteriae 1 şigelyozu əvvəldə basilyar dizenteriya adlan-

dırılırdı. Bu yoluxucu xəstəliyin törədicisi 1891-ci ildə Rusiyada 

A.V.Qriqoryev  və  1898-ci  ildə  Yaponiyada  K.Shiga  tərəfindən 

əldə edilmişdir. Rusiyada bu bakteriyalar Qriqoryev-Şiq şigella-

385

ları, beynəlxalq təsnifata görə isə Shigella dysenteriae 1 adlanır. 

1917-ci ildə K.Schmitz və ondan xəbərsiz M.İ.Ştutser dizenteri-

yanın  yeni  növ  törədicisini  əldə  etdilər  ki,  hazırda  bu  törədici 

Shigella dysenteriae 2 adlanır. 1934-cü ildə D.Large və O.San-

karak,  eləcə  də  A.Sachs  digər  bakteriyaları  təsvir  etmişlər  ki, 

indi onlar S. dysen teriae 3-7-yə aiddir. Böyük Vətən müharibəsi 

dövründə  oxşar  törədici  E.M.Novqorodskaya  tərəfindən  əldə 

edil  mişdir.  S.dysen teriae  növünün  serovarları  tərəfindən  törə-

dilən  xəstəliyin  nozoloji  müstəqilliyi  müəyyən  edilməmişdir. 

B  u nunla yanaşı, S.dysenteriae 1-in törətdiyi xəstəliyin klinikası 

özünəməxsusdur.  Bu  xəstəlik  keçən  əsrin  sonunda  və  hazırda 

dünyada geniş yayılmışdı. Xəstəliyin yük sək göstəriciləri dizente-

riyadan ölümün yüksək olduğunu müəyyən edirdi. XX əsrin 30- 

cu illərindən başlayaraq, dizenteriyanın bu növü ilə xəstələnmənin 

səviyyəsi  azalaraq  inkişaf  etmiş  ölkələrdə  tam  yox  oldu.  60-cı 

illərin sonunda Mərkəzi Amerikada bu xəstəliyin en demik ocaq-

ları  yarandı  və  xəstəlik  ocaqlardan  kənara  yayılmağa  başladı. 

Ha zırda S.dysenteriae 1-in hiperendemik ocaqları Mərkəzi Ame-

rikadan başqa Cənubi Şərqi Asiya və Mərkəzi Afrikada da ya  ran-

mışdır. MDB ölkələrində ayrı-ayrı xəstəlik hadisələri ancaq xarici 

vətəndaşlar arasında qeyd edilir. 

S.dysenteriae 1-in əsas bioloji xüsusiyyətlərindən biri ekzo-

toksin  ifraz  etməsidir.  Bu,  törədicinin  yüksək  virulentliyini  t ə-

min edir və xəstəliyin ağır keçməsinə səbəb olur. 

Bütün ocaqlarda antibiotiklərə rezistent bakteriyalar əldə edi-

lir.  Daha  çox  böyüklərin  bu  xəstəliklə  yoluxması  qeyd  olunur. 

Xəstəliyin belə yaş strukturu su və qida (milçəklərin iştirakı ilə) 

vasitəsilə yo lux maya daha uyğundur.

Epidemioloji  nəzarətin  müasir  dövrdə  əsas  məqsədi  Qri qor-

yev-Şiq dizenteriyasının vaxtında aşkar edilməsidir. Bunun üçün 

klinik, seroloji və epidemioloji metodlardan istifadə edilir. Y e kun 

diaqnoz  S.dysenteriae  1-in  identfikasiyasına  əsaslanır.  Sero loji 

diaqnostikada  passiv  hemaqqlütinasiya  reaksiyasından  isti fadə 

edilir.  Xəstəlikdən  3-5  ay  sonra  onun  retrospektiv  d ia q  nozunu 

qoy maq  olar. Aşağıdakı  şəxslər  mütləq  bakterioloji  və  seroloji 

müayinədən keçməlidirlər: a) bu yaxınlarda Mərkəzi Afrika, C ə-

386

nub-Şərqi Asiya və Mərkəzi Amerika endemik ocaqlarında olan-

lar, eləcə də onlarla bir yerdə işləyənlər (xəstələnmədən 14 gün 

əvvəl); b) kəskin bağırsaq xəstəliyi olanlar və ya xəstəlikdən ö l ən-

lər.

Qriqoryev-Şiq  dizenteriyası  aşkar  edildikdə,  xüsusilə  kənar-

dan  gətirilməsi  müəyyən  edilməyən  hallarda  bağırsaq  pozğun-

luğu olan bütün xəstələrin fəal aşkarlanması (bakterioloji, seroloji 

üsullarla) aparılmalıdır. ocaqda sağlam şəxslər də bak te rioloji və 

seroloji müayinədən keçirlər.

Bağırsaq eşerixiozları

Escherichia cinsinə aid olan törədicilər tərəfindən törədilən 

xəstəliklərə bağırsaq eşerixiozları deyirlər. Yemək yolunun fəa-

liy yətinin pozulmasında bağırsaq çöplərinin rolu haqqında m ü-

lahizələr  hələ  1855-ci  ildə  Escherich  tərəfindən  mikrobları  ilk 

dəfə  əldə  edərkən  yaranmışdır.  Lakin  bütün  sağlam  insanların 

bağırsaqlarında bu mikrobların tapılması E.coli-nin kommensial 

əhəmiyyətini gös tə rirdi. Sonralar bağırsaq çöplərinin patogenliyi 

haqqında  danışmağa  başladılar.  Eyni  zamanda  peritonit,  sidik 

yollarının iltihabı, ap pen disit və bir sıra xəstəliklərdə bu mikrob-

ların  iştirak  etməsi  haqqında  məlumatlar  toplanırdı.  Bununla 

əlaqədar belə fikir yarandı ki, E.coli bağırsaqdan kənar üzv və 

to xumlara düşərkən orada patoloji prosesə səbəb ola bilər, başqa 

sözlə  desək,  mikrob  yaşama  şəraitini  dəyişərsə  və  sahibinin 

orqanizmi zəifləyərsə, iltihab törədə bilər.

Dispepsiyadan  ölən  uşaqların  nazik  bağırsağında  bağırsaq 

çöplərinin  tapılması  yenidən  E.coli-nin  bağırsaq  pozğunluqla-

rında  etioloji  əhəmiyyət  daşıdığını  göstərdi.  Lakin  40-50-ci 

illərdən başla yaraq bağırsaq çöplərinin antigen quruluşunun ö y-

rə nilməsi  zamanı  bağırsaqda  patoloji  proses  törədən  bakteriya-

larla xəstəlik törət məyənlər arasında fərq müəyyən edildi.

Bağırsaq çöpləri 3 növ antigenə malikdir: O, K və N və ya 

somatik səthi və qamçı antigenləri. O – antigeninə görə 150-dən 

çox  bağırsaq  çöpləri  qrupu  müəyyən  edilmişdir  ki,  hər  qrupun 

öz səthi antigeni var. Qamçı antigeni həmişə olmur (hərəkətsiz 

387

növləri  qeyd  edilir).  Xəstəlik  törədən  bağırsaq  çöplərinin  səthi 

antigeninin olması onun patoloji prosesdə əhəmiyyətli rol oyna-

dığını  göstərir.  Bəzi  hallarda  qamçı  antigenin  də  patologiyada 

ə h ə miyyəti var.

Hazırda  bağırsaqda  patoloji  proses  törədən  bağırsaq  çöpləri 

arasında 4 qrup ayırd edilir:

1.  Entropatogen bağırsaq çöpləri  (EPBÇ),  bunlar  çox  vaxt 

kiçik  yaşlı,  əsas  etibarilə  1  yaşlı  uşaqların  nazik  bağırsağında 

iltihab (enterit) törədirlər (026, 155, 0111, 0125, 0142 və s.).

2. Enteroinvazivbağırsaqçöpləri (EİBÇ) uşaqlarda (1 yaş-

dan  yuxarı)  və  böyüklərdə  yoğun  bağırsağın  epitel  hücey rə lə-

rin də  inkişaf  edərək  dizenteriyaya  bənzər  xəstəlik  törədirlər. 

Şigellalarda olduğu kimi, kulturaların çoxu hind donuzu və dov-

şanlarda  keratokon yunktivit  törədir.  EİBÇ  qrupuna  hazırda 

0124, 0143, 0151, 0164 və s. seroqruplar daxildir.

3. Enterotoksigenbağırsaqçöpləri (ETBÇ) əsasən uşaqlarda 

(1-3 yaşlı) və böyüklərdə (onlarda “səyahətçilərin xəstəliyi” adla-

nır) vəba ya bənzər xəstəlik törədir (06, 08, 020, 0128, 0148 və s.). 

Ente ro toksigen  çöplər  termostabil  enterotoksin  ifraz  etmək 

qabiliyyətinə malikdir ki, bu da bağırsaq boşluğunda külli miq-

darda maye ifraz olunması ilə müşayiət olunur. Nəticədə orqa-

nizm dehidratasiya (su suzluq) vəziyyətinə düşür və ağır hallarda 

vəbayabənzər xəstəlik inkişaf edir.

4.  Enterohemorragik  bağırsaq çöpləri  (EHBÇ)  uşaqlarda  və 

böyüklərdə  kolitik  sindromla  müşayiət  olunan  dizen te ri ya ya-

bənzər xəstəlik törədir (0157, 0145 və s.). Enterohemorragik ç öp-

lər sito toksin ifraz edirlər və adheziya amilinə malikdir.

Qeyd etmək lazımdır ki, EPBÇ və EİBÇ qrupuna aid bakte-

riyalar da enterotoksin ifraz edirlər. ETBÇ, EİBÇ, EPBÇ ştamla-

rının virulentliyi daimi deyil, törədicinin dövretmə vaxtı, epide-

mik  prosesin  gərginliyi  zamanı  virulentlik  artır.  Hazırda  sübut 

edilmişdir  ki,  xəstələrdən  əldə  edilmiş  kulturalar  törədici gəz di-

rən  lərdən  əldə  edil miş  ştamlardan  daha  virulentlidir.  Patoloji 

proses törədən bağır saq çöpləri xarici mühitdə davamlıdır, hətta 

nəcis quruduqda da onlar sağ qalırlar. Bu mikroblar saprofit q i-

da  lanma vasitəsilə də yaşaya bilirlər, onlar kommensial çöp lə rin 

antoqonik təsirinə məruz qalmırlar.

388

EPBÇ  tərəfindən  törədilən  xəstəliklərdə  uşaqlar  əsas  infek-

siya mənbəyidir: uşaqlarda qısa inkubasiya dövründən (1-3 gün, 

nadir hallarda 7-8 gün) sonra ishal başlayır. Nəcislə külli miq-

darda  törədici  ifraz  edilir.  Tədqiqatçıların  əksəriyyətinin  məlu-

ma tına görə, xəstəliyin 1-ci həftəsində nəcis kütləsində EPBÇ-nin 

təmiz kulturası aşkar edilir, onun miqdarı 1 q nəcisdə 10

8

-10

9

-a 

çatır. Təmiz kulturanın alınması bağırsaq dan kommensial mikrob-

ların müvəqqəti sıxışdırılıb çıxarılmasına gətirib çıxarır. Xəs təlik 

nə qədər ağır keçirsə, bir o qədər törədici çox miqdarda və uzun 

müddət  ifraz  olunur.  EPBÇ  zamanı  ilkin  törə di ci gəz di rənlik  2-3 

həftə olur. 

EİBÇ-lə  yoluxduqda  yoğun  bağırsağın  aşağı  hissəsinin  epi-

telinin zədələnməsi inkubasiya dövrünün 3-6 günü baş verir. Di -

zen  teriyaya bənzər  klinik  əlamətlər  törədicinin  güclü  ifrazı  (1q 

nəcisdə  10

8

  mikrob  hüceyrələri)  ilə  müşayiət  edilir,  ancaq  bu, 

qısa müd dətlidir, 7-10 gündən çox davam etmir. EİBÇ-nin gəzdi-

riciliyi uşaqlar və böyüklər arasında qeyd edilir. 

ETBÇ-lə yoluxma zamanı çox qısa inkubasiyadan (1-2 gün) 

sonra xəstəlik başlanır, törədici yüksək miqdarda (1q nəcisdə 10

8

 

mikrob  hüceyrələri)  7-10  gün  ərzində  ifraz  edilir,  rekonvales-

sentlərdə xəstəliyin başlanmasından 3 həftə ərzində mikroblar i f-

raz olunur. 

EPBÇ əsasən təmas-məişət yoluyla yayılır. Xəstəliyin yayıl-

ma sında uşaq müəssisələrində işləyən işçilərin çirklənmiş əlləri 

mühüm  rol  oynayır.  Bu  zaman  uşaqların  qidalandırılması  üçün 

nəzərdə tutulan müx təlif əşyalar (əmziklər və s.) və ərzaq çirk-

lənir.  Süd  və  süd  məhsullarının,  əmziklərin  və  digər  əşya ların 

çirk  lənməsinin əsas səbəbi ondadır ki, eyni işçilər həm uşaq ların 

tualetində,  həm  də  qidalandırılmasında  iştirak  edirlər.  Digər 

a millər (su, hava, milçək və s.) EPBÇ-nin yayılmasında h əl ledici 

əhəmiyyət daşımır.

EPBÇ-nin törətdiyi xəstəliklər üçün kəskin ocaqlılıq səciy yə-

vidir, bu, xüsusilə xəstəxana şəraitində aydın görünür. EİBÇ və 

ETBÇ-də  ocaqlılıq  yarana  bilər  (törədicinin  qidada  toplanması 

nəticəsində  qida  alovlanmaları  zamanı).  Mütəşəkkil  kollektiv-

lərdə uşaqlar evdə tərbiyə olunanlara nisbətən daha çox bu xəs-

tə liklərlə yoluxurlar.

389

Bağırsaq eşerixozlarına qarşı görülən tədbirlər kəskin bağır-

saq xəstəlikləri üzərində aparılan nəzarət məlumatlarına, epide-

mioloji diaqnostika isə bakterioloji məlumatlara əsaslanır. Uşaq 

müəssi sələrində, həmçinin kiçik uşaqlar yerləşdirilən xəstə xa na-

lar da  kəskin  bağırsaq  xəstəliklərinin  alovlanması  baş  verdikdə 

EPBÇ-dən şübhələnmək lazımdır. Alovlanmanın səbəbini öyrən-

mək məqsədilə müxtəlif eşerixiya qruplarının yayılmasının əsas 

apa rıcı  əlamətləri  (EPBÇ-də  uşaq  kollektivləri,  təmas-məişət 

yolu; EİBÇ və ETBÇ-də su yolu və ya qida alovlanmaları) nə zərə 

alınmalıdır.

Alovlanma  baş  verdikdə  xəstələr  mütləq  təcrid  olunmalıdır 

(xəstəxanada,  evdə  və  s.).  Uşaq  müəssisələrində,  eləcə  də  uşaq 

xəs təxa nalarında  xəstələrə  fərdi  qulluğu  təşkil  etmək  mümkün 

olma dıqda, bir işçiyə düşən xəstə uşaqların sayını azaltmaq məq-

sə dəuy ğundur.

Doğum evlərində hər ananın öz uşağına qulluq etməsi prakti-

kasını tətbiq etmək lazımdır. Belə müəssisələrdə alovlanma baş 

verdikdə təmasda olanların (onların içərisində infeksiya mən bəyi 

ola  bilər),  yemək  hazırlayanların  hamısı  olmaq  şərtilə  bütün 

işçilər  bakterioloji  müayinədən  keşməlidirlər,  otaqlarda  yekun 

dezinfeksiya  aparılmalıdır,  yataq  ləvazimatı,  mələfələr,  xüsusilə 

uşaqların ağzına düşə bilən əşyalar, qidalandırma qabları, əziklər 

dezinfeksiya edilməlidir. Dezinfeksiya (qaynatma) mütəmadi o la-

raq aparılır.

Bağırsaq  eşerixiozlarının  profilaktikasında  başlıca  tədbir 

uşaq  müəssisələrində  sanitar-gigiyenik  tədbirlərin  aparılmasıdır 

–  işçilərin  şəxsi  gigiyenası,  uşağın  tualeti  ilə  məşğul  olduqdan 

sonra və əmizdirdikdən əvvəl əllərin sabunla yuyulması və d e-

zin  feksiya  edilməsi,  qab-qacaqların  və  əmziklərin  istifadədən 

sonra mütləq qaynadılması, qida üzərində nəzarət (donor südü-

nün,  şirələrin,  qarışıqların  pasterizasiyası,  suyun  qaynadılması 

və s.). EİBÇ və ETBÇ törətdiyi xəstəliklər zamanı su təchizatı 

və qida üzərində nəzarət, yayda milçəklərə qarşı mübarizə apa-

rılmalıdır. Uşaq müəssisələrinə yeni qəbul olunanlar və ya plan 

üzrə xəstəxanaya daxil olunanlar törədicigəzdiriciliyə görə müa-

yinə edilməlidirlər. İnsanların vaksinlə spesifik profilaktikası bir 

o qədər də effektiv deyildir.

390

Qarın yatalağı, paratif A və B 

Qarın yatalağı (typhus abdominalis), paratif A (paratyphus 

abdominalis A) və paratif B (paratyphus abdominalis B) yük-

sək  hərarət,  orqanizmin  ümumi  intoksikasiyası,  bakteriemiya, 

limfatik aparatın, başlıca olaraq nazik bağırsaqların zədələnməsi 

və  bəzi  hallarda  uzun  müddətli  bakteriya  gəzdirmə  ilə  səciy-

yələnən kəskin yoluxucu xəstəliklərdir. Klinik əlamət lə rinə görə 

bunlar biri-birindən az fərqlənir.

Qısa tarixi məlumat. Eramızdan əvvəl (460–377-ci illər) bu 

qrup  xəstəliklərin  klinik  gedişini  (xəstələrdə  huşun  tutqunlaş-

ması baş verir) nəzərə alaraq Hippokrat onlara tif (yunanca “tut-

qunluq”)  adı  vermişdir.  Margagni  (1761),  Bretonneau  (1828), 

Gonis (1829) bun ların içərisində qarın yatalağını ayrıca nozoloji 

vahid kimi müəyyən edərək ona qarın yatalağı (typhusabdomi-

nalis)  adı  vermişlər. A.Q.Pyatnitski (1804), Bretonnaau (1830), 

A.P.Dobroslavin  (1878)  onun  yoluxuculuğunu  və  bu  xəstəlikdə 

törədici bakteriya gəz di rən liyin olduğunu müəyyən etmişlər. Bir-

birindən  asılı  olmayaraq  Ru siyada  N.İ.Sokolov  (1876),  A l ma -

niyada Ebert (1880), Gaffky (1884) qarın yatalağının təmiz kultu-

rasını  almışlar,  rus  həkimi  A.İ.Vilçur  isə  1887-ci  ildə  ilk  dəfə 

olaraq  xəstənin  qanından  qarın  yatalağı  mikrobunu  ayırmışdır. 

Achard və Bensoude (1896) paratif B, Geyn (1898) paratif A b ak-

teriyalarını  təsvir  edirlər.  N.F.Qamaleya  (1888)  Schan te mess-lə 

eyni  vaxtda  qarın  yatalağı  bakteriyalarından  ölü  vaksin  hazırla-

yırlar.  Vidal  (1896)  qarın  yatalağının  diaqnostikasında  a q-

qlütinasiya reaksiyasını təklif edir.

Yayılması. Müasir dövrdə qarın yatalağı və paratiflərə dünya-

nın bütün ölkələrində rast gəlinir. Xəstəlik ən çox İtaliya, Y u qos-

laviya, Yunanıstan və İspaniyada, Amerika qitəsində (ən çox c ə nu  bi 

Ame rika ölkələrində), Afrikada, Misir, Əlcəzair və CAR-da qeyd 

edilir.  MDB-də  bu  xəstəliyə  sporadik  şəkildə  müxtəlif  coğrafi 

iqlim şəraitində təsadüf edilir.

Etiologiyası. Qarın yatalağı və paratiflərin (A, B) törədiciləri 

Salmonella  cinsinə  aid  mikroblardır,  bunlar  ancaq  insan  üçün 

patogendirlər.  Paratif  B  bakteriyaları  heyvanların,  xüsusilə  ev 

391

hey van larının  (donuzlar,  iri  və  xırdabuynuzlu  qaramal,  atlar, 

quşlar) bağırsaqlarında da aşkar edilir. Qarın yatalağı və paratif 

bakteriyaları morfoloji cəhətdən oxşardırlar. Qarın yatalağı, elə-

cə də paratif A və B bakteriyaları 1-3x0,5-0,6 mkm ölçüdə olub, 

görünüşlərinə  görə  bağırsaq  çöplərindən  fərqlənirlər.  Bunların 

hamısı Qram-mənfi, hərəkətli, sporsuz, kapsulsuz, fakültativ a n a -

erobdurlar,  adi  qidalı  mühitlərdə  37ºC  hərarətdə  yaxşı  bitirlər. 

Bulyonda bulanıq, aqarda isə mavi rəngdə kiçik şəffaf koloniya-

lar  əmələ  gətirirlər.  Onlar  bir-birindən  kultural,  bio kimyəvi  və 

antigen xassələrinə görə fərq lənirlər. Onları dəqiq fərqlən dirmək 

üçün  monoreseptorlu  adsorbsiya  edilmiş  zərdab lar dan  və  faqo-

tip ləşdirmə  üsulundan  istifadə  edilir.  Qarın  y a ta lağı  və  paratif 

bakteriyalarının somatik (termostabil) O-an tigeni, qamçı (termo-

labil)  H-antigeni  və  Vi-antigeni  (virulentlik  antigeni)  vardır. 

Hazırda  qarın  yatalağının  100  faqotipi  məlum dur.  Faqo tipləş-

dirmənin böyük epidemioloji əhəmiyyəti var, onun v a si təsilə i n-

fek siya  mənbəyi  ilə  epidemioloji  əlaqə  aydınlaşdırılır.  Qarın 

yatalağı və paratif bakteriyaları ekzotoksin hasil etmir lər, parça-

lananda  onlardan  endoksin  ayrılır.  Bakteriyalar  xarici  mühitdə 

davamlılıq göstərirlər. Torpağın tərkibindən, rütu bət dən, tempe-

raturdan, ph və s. asılı olaraq bir neçə gündən 2-3 aya, nəcisdə 

1-3  gündən  bir  neçə  həftəyə,  suda  bir  neçə  gündən  2  həftəyə 

qədər, su hövzəsinin lilində bir neçə ay, buzda bütün qışı, ərzaq 

məhsullarında  onların  ph-dan  asılı  olaraq  bir  neçə  saatdan  bir 

neçə həftəyə qədər, məişət əşyalarında bir neçə saatdan bir neçə 

günə  qədər  salamat  qalırlar.  Dezinfeksiyaedici  mad dələrə  qarşı 

həssasdırlar. Karbol turşusu, xlorlu əhəng, xloramin və s. təsi rin-

dən bir neçə dəqiqə ərzində məhv olurlar. Suyun bir litrində a k-

tiv xlorun miqdarı 0,5-1 mq-a çatdıqda bu bakteriyalar tamamilə 

məhv olur.

Xəstəliyin patogenezi. Xəstəliyin törədiciləri orqanizmə q i  da 

və su vasitəsilə həzm yolundan daxil olur. Xarici mühitə isə ifra-

zatla  (nəcis  və  sidik)  xaric  edilirlər.  Orqanizmdə  bakteriyalar 

nazik bağırsağın selikli qişasından keçərək onun limfatik apara-

tında  (solitar,  follikullar,  peyer  düyünləri,  mezenterial  vəzlər) 

392

toplanırlar.  Burada  törədici  inkişaf  edir  və  məhv  olur,  nəticədə 

endoksin  xaric  edilir,  onun  təsirindən  limfatik  baryer  pozulur, 

bakteriyalar qana daxil olur və bakteriemiya baş verir (bu, xəs-

təliyin inkubasiya döv rünə təsadüf edir). Bağırsaqların limfatik 

törəmələrində  törədicilərin  parçalanması  şiddətlənir,  daha  çox 

endotoksin azad olur və or qa niz min ümumi intoksikasiyası baş-

lanır (hərarət artır, xəstədə səpgilər əmələ gəlir, huşu tutqunlaşır, 

endotoksinin  mərkəzi  və  periferik  sinir  sisteminə  təsiri  ilə  əla-

qədar əlamətlər meydana çıxır, ürək-qan damar sisteminin poz-

ğunluğu qeyd edilir). Bakteriyalar qan dövranı vasitəsilə bütün 

orqa nizmə  yayılaraq  dalaq,  sümük  iliyi,  qaraciyər  və  limfatik 

vəzilərdə toplanırlar. Burada iltihabın yeni ocaqları əmələ gəlir, 

nəticədə  xəstəliyin  gedişi  müxtəlif  fəsadlaşmalarla  ağırlaşır. 

Törədicilər eyni zamanda öd yolları vasitəsilə limfatik vəzi lərə 

daxil  olur,  orqanizmdə  sensibilizasiya  vəziyyəti  yarandığından 

bağırsaq divarında xoralar yaranır.

Parenximatoz üzvlərdə (qaraciyər, dalaq və s.) qarın yata la-

ğının  mikrobları  uzun  müddət  qala  bilər,  belə  olduqda  xroniki 

törə dicigəzdirmə halı baş verir. Bunun böyük epidemioloji əhə-

miy yəti vardır.