Az rbaycan Respublikas t hsil Nazirliyinin

Profilaktika və mübarizə tədbirləri. Profilaktika ilk növ bədə 

xəstəliyin xüsusilə qapalı kollektivlərdə (uşaq bağçası, in ter natlar, 

sanatoriyalar, hərbi hissələr və s.) yayılmasının qarşısını almağa 

yönəldilmiş sanitar-gigiyenik tədbirlərdir. Xronik streptokok xəs-

tə liyinin profilaktikasında ən mühüm tədbir kəs kin streptokok eti-

ologiyalı xəstələrin müalicəsidir. Angina və skar latinanın müali-

cəsi revmatizmin birincili profilaktikası hesab edilir. Profilaktika 

məqsədilə residivlərin qarşısını almaq üçün işlədilən ikinci tədbir 

penisillinlə müalicədir.

Epidemiya əleyhinə aparılan ümumi tədbirlər (təcrid və m əh-

dud laşdırma, dezinfeksiya) skarlatina xəstəliyinin çoxillik d i  na -

mikasında  lazımi  əyaniliyə  malik  deyil.  Revmatizmin  birincili 

profilaktikasını  təmin  edən  başlıca  epidemiya  əleyhinə  tədbir 

streptokok yoluxucu xəstəliyinin yuxarı tənəffüs yollarının xəs-

təliyi və angina kimi ilk klinik təzahürlərinin vaxtında diaqnosti-

kası və penisillinlə müalicəsidir.

ÜST-ün  mütəxəssislərinin  məlumatlarına  əsasən,  revmatiz-

min  birin cili  profilaktikasına  kəskin  respirator  yoluxucu  xəstə-

liklərlə xəstələnən lə ri 10 gün ərzində penisillinin müalicə dozası 

ilə  müalicə  etməklə  zəmanət  verilir.  ancaq  ocaqlarda  əlamət-

lərsiz keçən yoluxucu xəstəlik zamanı birincili revamtizmin a y-

rı-ayrı hadisələrinin inkişaf etməsi müşahidə olunur. Əlamət lər-

siz keçən yoluxucu xəstəliyin səviyyəsinin artması və ocaqların 

sayının  genişlənməsi  onu  göstərir  ki,  klinik  təzahür  edən  ayrı-

ayrı xəstələrin düzgün müalicəsi heç də streptokok ocağının ləğv 

edilməsinə gətirib çıxarmır. Bu zaman təcili profilaktika m əq sədilə 

352

bisillin  tövsiyə  edilir  ki,  o  da  birincili  revmatizm  və  skarlatinanın 

profilaktikasını təmin edir.

Bisillin profilaktikanın effektivliyindən lazımi dərəcədə isti-

fadə edilmir. Buna görə skarlatinanın əhəmiyyətli dərəcədə a z al-

dıl ması əldə olunmayıb. Antibiotiklər geniş tətbiq olunmur, pen-

si llindən  streptokok  yoluxucu  xəstəliyinin  klinik  təzahüründə 

lazımi səviy yədə istifadə edilmir.

Streptokok  mənşəli  yoluxucu  xəstəliklərin  profilaktikasında 

da müəyyən çətinliklər var. Kəskin respirator xəstəlikləri əsasən 

virus  xəstəliklərinə  aiddir,  ona  görə  də  penisillin  təyin  edilmir. 

Angina sindromu bir sıra hallarda streptokoklar tərəfindən törə-

dilmir. Tonzillit adenoviruslar tərəfindən törədildikdə də pensi l-

lindən istifadə edilmir. 

Streptokok və qeyri-streptokok etiologiyalı kəskin respirator 

xəstəlikləri ilə angina arasında dəqiq klinik fərqləndirici diaqnos-

tik  əlamətlər  olmadığından,  laborator  üsulun  geniş  miqyasda 

istifadəsinə daha çox yer verilir, hazırkı dövrdə epidemioloji g ös-

tə ricilərlə klinik göstəricilərin vəhdəti əsas götürülür və müalicə-

profilaktik tədbirlər aparılır. Bütün bunlar epidemioloji nəzarətin 

vacibliyini  göstərir  və  streptokok  yoluxucu  xəstəlik lərində  y e-

ganə üsul olaraq bu xəstəliyin profilaktikasını təmin edir.

Streptokok mənşəli yoluxucu xəstəliklərdə epidemioloji n ə-

zarətin aparılmasının məqsədi birincili revmatizm və qrup ş ə killi 

skarlatina xəstəliyinin baş verməsinin qarşısını almaqdır.

Laborator diaqnostikası. Streptokok yoluxucu xəstəliyinin 

laborator diaqnostikasında bakterioloji və seroloji üsullardan i s-

ti fadə edilir. Müayinə üçün əsnəkdən selik, irin, yaranın ifrazatı 

və s. qanlı aqara, qan isə maye qidalı mühitə əkilir. Alınmış s t-

reptokok kulturasının seroqrupu və onlarda T və M antigen lərin 

olması təyin edilir, yaxud bioloji xüsusiyyətləri öyrənilir.

Seroloji üsulla qan zərdabında streptokokların toksin və fer-

ment lərinə  qarşı  əkscisimlər  aşkar  edilir.  Revmatizmdə  anti-0-

streptolizin, antidezoksiribonukleazalar, antistreptokinazlar və s. 

müəyyən  edilir.  Qeyd  edilən  əkscisimlərin  təkrar  müayinə  z a-

manı artması streptokok yoluxucu xəstəliyinin olmasını gös tərir.

353

Difteriya

Difteriya  (yunanca  diphtera  –  ərp,  qaysaq,  pərdə)  selikli 

qişada  özünəməxsus  fibrinoz  ərp  və  ümumi  intoksikasiya  əla-

mət ləri ilə keçən antroponoz mənşəli yoluxucu xəstəlikdir.

Difteriya çox qədim zamanlardan məlumdur. Onun haqqında 

Homer, Hippokrat və Qalenin yazılarında məlumatlara rast gəli-

rik. Orta əsrlərdə ona “Suriya yarası”, “Misir xəstəliyi”, “udla-

ğın taun yarası” “bəd xassəli angina”, “cəllad halqası”, “tənəffüs 

borusu xəstəliyi”, “boğucu xəstəlik”, “inağ” və s. adlar verilmiş-

dir.  İlk  dəfə  “Suriya  yarası”  adı  ilə  bu  xəstəliyin  klinikası  era-

mızdan  əvvəl  birinci  əsrdə  Suriya  həkim  və  tarixçisi  Arretey 

Koppadogiyski tərəfindən şərh edilmişdir.

Fransız alimi Bretanno və onun şagirdi Trusso 1821–1824-cü 

illərdə ilk dəfə olaraq bu xəstəliyin müstəqil, ayrıja bir yoluxucu 

xəstəlik olduğunu qeyd etmişlər, 1826-cı ildə Bretanno xəs tə li-

yin  klinikasını  geniş  öyrənərək  ona  “difterit”  adını  verir,  onun 

şagirdi Trusso isə 1846-cı ildə xəstəliyin adını dəyişdirib “difte-

riya” qoyur.

1883-cü ildə Klebs xəstədən alınmış ərp kəsiklərinin mikros-

kopik  tədqiqi  zamanı  difteriya  bakteriyalarını  kəşf  edir,  bir  il 

sonra (1884) Leffler onun təmiz kulturasını özü hazırladığı qidalı 

mühitdə alır. 1888-ci ildə Ru və Iersen difteriya çöplərinin ekzo-

toksinini, 1892-ci ildə isə bir-birlərindən xəbərsiz Fransada Ru, 

Almaniyada  Berinq,  Rusiyada  (Odessa)  Q.Q.Bardax  antitoksik 

zərdab alaraq xəstəliyin seroloji müalicəsini təklif edirlər. 1902-

ci  ildə  rus  alimi  S.K.Dzercikovski,  bir  qədər  sonra  Berinq 

(Almaniya)  və  Ramon  (Fransa)  anatoksin  alaraq  bundan  xəstə-

liyin profilaktikasında istifadə etməyi təklif etmişlər. MDB-də ilk 

dəfə  difteriyaya  qarşı  anatoksin  1923-cü  ildə  Q.M .Musa bəyov 

adına  Azərbaycan  Elmi-Tədqitat  Virusologiya,  Mikrobiologiya 

və Gigiyena İnstitutunda hazırlanmışdır.

Yayılması. Difteriya bütün dünyada geniş yayılmış xəstə lik-

dir. Xəstələnmə səviyyəsi ayrı-ayrı ölkələrdə müxtəlif səbəb lər ü z-

ündən (sosial şərait, peyvənd işinin təşkili, coğrafi vəziy yət, iqlim,

 

əhalinin sıxlığı və s.) müxtəlif olur. Tropik iqlimə m a lik və əhalisi 

354

seyrək  yerləşmiş  ölkələrdə  difteriyaya  az  təsadüf  edilir.  Sosial 

f ə lakətlər (müharibə, aclıq, əhalinin miqrasiyası), bir qay da ola-

raq bu xəstəliyin dəfələrlə çoxalmasına səbəb olur. İkinci Dünya 

müharibəsi  zamanı  təkcə Avropada  difteriya  ilə  3  mln  xəstəlik 

hadisəsi qeyd edilmişdir.

Son illərdə peyvənd və epidemiya əleyhinə tədbirlərin geniş 

tətbiqi nəticəsində bir çox inkişaf etmiş ölkələrdə difteriya ləğv 

edilmiş, digərlərində isə çox aşağı səviyyəyə endirilmişdir. MDB -

nin əksər respublika, diyar və vilayətlərində müasir difteriya spo -

radik  halda  qeyd  edilir,  bir  çoxlarında  isə  tamamilə  ləğv  olun-

muşdur.

Etiologiyası.  Difteriya  çöpləri  polimorf  olub,  uzunluğu  1-6 

mkm,  eni  isə  0,3-0,5  mkm  arasında  tərəddüd  edir.  Bəzən  daha 

qısa  və  ya,  əksinə,  uzun  olurlar.  Hərəkətsiz,  sporsuz,  Qram-

müsbət,  ucları  şiş,  s  ancaq  başını  xatırladan  çöplərdir.  Neyser 

ü sulu ilə boyandıqda daxilində 2, bəzən daha çox tünd rəngə b o-

yanan  dənəciklər  görünür,  bunlara  Babeş-Ernst  və  ya  volyutin 

dənəcikləri deyilir. Difteriya çöpləri oksigen olduğu şəraitdə və 

zəif qələvi reaksiyada (pH-7,6-8,0) yaxşı inkişaf edir. Adi qidalı 

mühitlərdə pis bitir, qan və zərdab olan mühitlərdə sürətlə böyü-

yür.  Ən  yaxşı  qidalı  mühit  Leffler  və  Klauberq-tellurlu  qidalı 

mühitlərdir.  Difteriya  mikroblarının  3  tipi  məlumdur:  gravis,

mitis və intermedius.  Bundan  əlavə,  təbiətdə  yalançı  difteriya 

çöpləri  də  yayılmışdır.  Difteriyanın  toksik  formasında  ən  çox 

gravis tipi, tək-tək baş verən xəstələnmə hallarında isə mitis tipi 

tapılır. Difteriya çöpləri ekzotoksin ifraz edirlər, bu toksinə hind 

donuzları,  cücələr,  pişiklər,  itlər,  dovşanlar,  göyərçinlər,  mey-

munlar çox, atlar, keçilər, siçovul və siçanlar isə az həssasdırlar.

Difteriya çöpləri duru mühitdə 60°C temperaturda 10 dəqiqə 

ərzində məhv olurlar. Tüpürjəklə stəkanın kənarına düşdükdə 15 

günə kimi salamat qalırlar. İşıqda 4-8 saatdan sonra məhv olur-

lar. Tozda 5 həftəyə, suda və süddə 6-20 gün, meyitdə isə 2 həf-

təyə  qədər  yaşayırlar;  5%-li  karbol  turşusu,  1%-li  süleymani 

m əh lulları və 50-60%-li spirt bir dəqiqə ərzində onları məhv edir. 

Otaq hərarətində 2 aya qədər yaşayırlar.

Patogenez və klinikası. Törədici orqanizmə burun və boğa-

zın  selikli  qişası,  traxeya,  badamcıqlar,  cinsiyyət  üzvləri,  kon-

355

yunktiva, eləcə də zədələnmiş dəridən daxil olur. Difteriya çöp-

ləri  daxil  olduğu  yerdə  inkişaf  edərək  iltihabı  nekrotik  xas səli 

dəyişiklik əmələ gətirir, həmçinin toksin ifraz edir ki, o da qana 

daxil  olaraq  əsasən  ürək  və  qan-damar  sistemini,  böyrək üstü 

vəziləri və periferik sinir sistemini zədələyir. Difteriyada bakte-

riemiya, bir qayda olaraq, qeyd edilmir.

2-3  gün  çəkən  (bəzən  7  gün)  inkubasiya  dövründə  xəstə 

yoluxucu deyil, çöplər ətraf mühitə yayılmır. Toxumalarda ilti-

habı  nekrotik  proses  başlanan  müddətdən  törədici  ağız  boşlu-

ğundan burun, boğaz nahiyəsinə çıxaraq oradan xaricə ifraz olu-

nur  ki,  bu  andan  etibarən  xəstə  yoluxuculuq  qabiliyyətini  kəsb 

edir.

Difteriyanın  kliniki  gedişi  müxtəlifdir:  yayılmış,  lokalizə 

o lun muş, əsnək, toksiki, subtoksiki, hipertoksiki, hemorragik və 

qanqrenoz formalar və difteriya inağı (krup) kimi kliniki forma-

ları müəyyən edilir. Boğaz və burun difteriyası əsasən kiçik yaşlı 

uşaqlarda qeyd edilir. Konyunktiva, qulaq, xarici tənasül üzvləri, 

göbək, dəri

:

 örtüyü, zədələnmiş səthlərin difteriyasına çox nadir 

hallarda təsadüf edilir. Qeyd etmək lazımdır ki, aktiv immuniza-

siyanın geniş tətbiqi nəticəsində xəstəliyin yüngül və gizli gedişi 

daha çox qeyd edilir.

Bəzən difteriya bakteriyaları traxeyaya yayılaraq asfiksiyaya 

səbəb  olur.  Xəstəliyi  keçirdikdən  sonra  davamlı  antitoksik  i m-

munitet əmələ gəlir. Müəyyən edilmişdir ki, qanın 1ml-də 1/30 -

dan az olmayaraq antitoksik vahidi tapılan şəxslər, adətən, difte-

riya xəstəliyinə yoluxmurlar.

İnfeksiya  mənbəyi.  Difteriya  xəstəliyində  infeksiya  mən-

bəyi xəstə və törədicigəzdirənlərdir. Törədicinin toksigen ş tam-

ları bütün xəstəlik və rekonvalessensiya dövründə (3-4 ay müd-

dətində) orqanizmdən ifraz olunurlar. Epidemioloji cəhət dən ən 

təhlükəlisi infeksiyanın yüngül və gizli keçən formalarıdır. H a-

zırda atipik formada keçən xəstəlik difteriya ilə xəstə lə nən lərin 

80%-də qeyd edilir. Xəstəliyin yayılmasında burun, göz və d ə ri 

zədələnməsi olan xəstələr böyük rol oynayır. Difteriyanın epide-

miologiyasında rekonvalessent törədicigəzdirənlər xüsusi yer t u-

tur. Müəyyən edilmişdir ki, xəstəlik keçirmişlərin boğaz və b a-

356

dam  cıqlarında  difteriya  çöpləri  xəstəliyin  başlanmasından  3 

həftə sonra 18-20%, 5 həftə sonra isə 3% tapılır. Ayrı-ayrı hal-

larda isə törədici xəstəlik başlanandan 7 həftə sonra tapılır. B ə-

zən törədicigəzdirmə 90 günə qədər davam edə bilər. Sağlam t ö-

rədicigəzdirənlərdən yoluxma rekonvale ssentlərə nisbətən 20- 24  

dəfə  az  baş  verir.  Toksigen  törədicigəzdirmə  ən  çox  xəs təni 

əhatə edən şəxslər arasında qeyd edilir, belə törədici gəz dirənlər 

epidemioloji cəhətdən daha təhlükəlidir. İmmun kol lektivdə t ö-

rə dicigəzdirənlərin, demək olar ki, əhəmiyyəti yox dur, çünki o n-

ların  çoxu  atoksigen  difteriya  çöpləri  gəz di rir lər.  Törədi ci

 

gəz-

dirmə çox vaxt 4 yaşına qədər uşaqlar arasında qeyd edilir, 4-8 

yaşında azalır, 12 yaşından sonra isə daha az təsa düf edilir.

Müddətinə görə törədicigəzdirənlər aşağıdakı nisbətdə qeyd 

olunur: tranzitor – 63,9%, 2 həftəyə qədər – 9,6%, 2 aya qədər 

3%, bir neçə aydan 4 ilə qədər – 23,5%. Uzunmüddətli törədici-

gəzdirməyə  xronik  tonzillit  və  burun-boğazın  xroniki  xəstə lik-

ləri  şərait  yaradır.  Sağlam  törədicigəzdirənlərdə  Şik  reaksiyası, 

adə tən, mənfi olur, bununla belə, törədicigəzdirmə a n ti  tok sik i m-

munitetin  səviyyəsindən  asılı  deyil.  Epidemioloji  əhəmiyyətinə 

görə toksigen törədici xaric edənlər xəstələrə bərabər hesab ed i-

lirlər.

Yoluxma  mexanizmi.  Difteriyanın  yayılması  əsasən  hava-

damcı yoluxma mexanizmi ilə müəyyən edilir. Xəstə və törədici-

gəzdirənin ətrafında hava öskürək, asqırıq, danışıq, qışqırma və 

ağlama  zamanı  difteriya  çöpləri  ilə  çirklənir.  İnfeksiya  mənbə-

yindən 0,5-2 m məsafədə olanlar difteriya ilə daha tez yoluxur-

lar.  Törədicinin  quru  şəraitə  davamlılığı  hava-toz  yolu  ilə  də 

yo lux mağa imkan verir. Məişət əşyaları (qab-qacaq, oyuncaq və 

s.) vasitəsilə difteriya nisbətən zəif yayılır. Xəstə uşağın tez-tez 

və uzun müddət istifadə etdiyi oyuncaq daha böyük epidemioloji 

əhəmiyyətə malikdir. Qida vasitəsilə (süd, kremli pirojna və s.) 

difteriyanın  yoluxması  nadir  hallarda  baş  verir.  Bəzi  hallarda 

difteriya  törədicisini  dəriyə,  gözə  və  tənasul  üzvlərinə  bu  mik-

roblarla çirklənmiş əllə yoluxdurmaq mümkündür.

Epidemioloji xüsusiyyətləri. Difteriya uşaq yoluxucu xəstə-

liyidir.  Difteriya  ilə  ümumi  xəstələnmənin  85%-i  uşaqlar  ara-

357

sında baş verir. Difteriyaya 1 yaşından 6 yaşa qədər uşaqlar daha 

həssasdır.  Xəstələn mələrin  2/3  hissəsi  bu  yaşlarda  qeyd  edilir. 

Xəstəlik keçirmişlərdə immunitet yaranır, ançaq 5-7%-də təkrar 

xəstələnmə  mümkündür.  Difteriyaya  qarşı  immunitetin  v ə ziy-

yətini  antitoksinlərin  qanda  səviyyəsi  və  ya  Şik  reaksiyası  ilə 

müəyyən  edirlər.  Qanda  0,03 AV/ml  antitoksinin  olması  və  ya 

Şik  reaksiyasının  mənfi  cavabı  difteriyaya  qarşı  immunitetin 

olduğunu göstərir.

Ümumiyyətlə, bütün insanlar difteriya xəstəliyinə həssas dır lar, 

aktiv  immunizasiyadan  geniş  istifadə  edilənədək  əhalinin  20 %-i 

bu infeksiya ilə xəstələnirdilər. Bununla belə, xəstələnmə insan-

ların yaşı ilə sıx bağlıdır. Bu fakt onunla izah edilir ki, yaşa dol-

duqca əhali arasında təbii immunizasiya nəticəsində (törədici ilə 

təbii təmas zamanı) fəal immunitet yaranır. 15 yaşdan sonra dif-

teriya  ilə  yoluxmaya  nadir  hallarda  rast  gəlinir.  Böyüklər  ara-

sında xəstələnmə ümumi xəstələnmənin 2-10%-ə qədərini təşkil 

edir.  Anadan  olduqdan  sonra  ilk  aylar  anadan  keçən  passiv 

immunitet sayəsində uşaqlar nadir hallarda xəstələnirlər. Şəhər-

lərdə təbii immunizasiya prosesi tez getdiyindən kənd əhalisinə 

nisbətən şəhər əhalisi arasında difteriyaya həssas olanların sayı 

azdır.  Müasir  dövrdə  geniş  immu nizasiya  aparıldığından  xəstə-

liyin  dövrü  yüksəlişi  və  fəsilliliyi  öz  əhəmiyyətini  itirmişdir. 

Müx təlif ərazilərdə difteriyanın epidemioloji qanunauyğunluqla-

rını müəyyən etmək üçün ayrı-ayrı xəstələn mələrin epidemioloji 

təhlilinin  nəticələrindən,  törədicigəzdiriciliyin  müayinə  məlu-

mat larından,  alınmış  ştamların  toksigenliyinin  öyrənil məsinin 

nəticələrindən və əhalinin immunoloji strukturu haqqında məlu-

mat lardan istifadə edilir.

Difteriya xəstəliyinin epidemik ocağında müayinə apararkən 

deyi lənləri  nəzərə  almaq  lazımdır.  İnfeksiya  mənbəyini  axtar-

mağa  başladıqda  rayon  GEM-dən  xəstə  (gəzdirici)  haqqında 

məlumat, əgər xəstə (gəzdirici) uşaq müəssisəsinə gedirsə, ora-

dan məlumat almaq lazımdır. Əgər xəstəni əhatə edənlər arasında 

difteriyaya  tutulmuş  ilə  xəstə  tapılmazsa,  çalışmaq  lazımdır  ki, 

epidemioloji müayinənin gedişində infeksiya mənbəyi aş kar edil-

sin.

358

Xəstələrdən başqa, rekonvalessentlər, xəstəliyi keçirmişlər və 

sağlam törədicigəzdirənlər difteriya xəstəliyində infeksiya mən-

bəyi ola bilər. Difteriyanın klinik polimorfizmliyinə, o cüm lə dən 

yüngül angina formasında gedən hadisələrə, uzun sürən ri nitlərə 

və  s.  diqqət  vermək  lazımdır.  İnfeksiyanın  mən bə yini  tapmaq 

üçün  xəstə  ilə  təmasda  olan  bütün  şəxslər  klinik  yoxlamadan 

keçirilir və bakterioloji müayinə edilir.

Xəstəliyin  yoluxma  mexanizmini  aşkar  edərkən  onu  nəzərə 

almaq  lazımdır  ki,  xəstəlik  çox  vaxt  hava-damcı  yolu  ilə,  o l-

duq ca az hallarda isə təmas və qida (süd və süd məhsulları) v a si-

təsilə yayılır.

Uşaq müəssisəsində ocağı müayinə edərkən qruplararası təc-

rid və ümumi oyuncaqlardan istifadə vəziyyəti yoxlanılmalıdır.

Xəstənin və onunla təmasda olan uşaqların peyvənd anamne-

zinin  toplanması  epidemioloji  müayinənin  vacib  elementidir. 

Bunun  üçün  profilaktik  peyvənd  kartalarından  (63№-li  forma) 

isti fadə etmək olar. Xəstə və onunla təmasda olanların peyvənd 

edildiklərini, neçə dəfə vaksinasiya olunduqlarını, immunizasiya 

sxeminin pozulub-pozulmaması, hansı dozada peyvənd aldıqları, 

xəstəliklə  peyvənd  arasında  keçən  müddəti  müəyyən  etmək 

lazımdır.

Epidemiya əleyhinə aparılan tədbirlərin tamlığını öyrənərkən 

nəzərə  almaq  lazımdır  ki,  bütün  xəstələr  hospitallaşdırılmalı, 

x əs  tə liyə  şübhəli  şəxslər  diaqnostik  şöbədə  (palatada)  yerləş-

dirilməli, diaqnozu təsdiq olunanlar isə difteriyalı xəstələr olan 

şöbəyə (palataya) köçü rülməlidir; xəstə xəstəxanadan evə sağa-

landan  sonra  2  gün  intervalla  2  dəfə  müayinə  olunub  mənfi 

nəticə alındıqda yazıla bilər; toksigen törədicigəzdirənlər xəstə-

xanada müalicə olunmalı və evə 2 dəfə laborator müayi nəsindən 

mənfi nəticə aldıqdan sonra yazılmalıdırlar; evdə və uşaq müəs-

sisələrində xəstə ilə təmasda olanlar 7 gün müddətdə müşahidə 

al  tın da  saxlanılaraq  bakterioloji  müayinə  olunmalıdırlar;  uşaq 

müəssisələrinə  gedən  uşaqlar  və  orada  işləyənlər  bakterioloji 

m ü ayinə olunmalı və mənfi nəticə alındıqda müəssisəyə buraxıl-

malıdırlar; 4 yaşdan 14 yaşa kimi xəstə ilə təmasda olan uşaqlar 

son bir il ərzində Şik sınağına yoxlanmayıbsa, onları mütləq bu 

359

müayinədən keçirmək lazımdır. Sınağın nəticəsi qəti olmadıqda 

həmin uşaqlar bir dəfə peyvənd edilməlidirlər, müsbət olduqda 

isə iki dəfə peyvənd edilməlidirlər; difteriya ocağında dezinfek-

siya aparılmalıdır; uşaq müəssisəsində difteriya qeyd edildikdə 7 

günlük karantin qoyulmalıdır; uşaqlar və müəssisə işçiləri törə-

di cigəzdirənliyə  görə  bakterioloji,  immun  vəziyyəti  öyrən mək 

üçün isə Şik sınağı vasitəsilə müayinə olunmalıdırlar; onlar tibbi 

müşahidə  altında  saxlanılmalıdır;  təkrar  xəstəlik  baş  ver dik də 

uşaq  müəssisəsi  7  günlüyə  bağlanmalı,  aşkar  edilmiş  törə dici-

gəz dirənlər qeydə alınmalı və təkrar müayinəyə cəlb e dil məlidir; 

təkrari müayinə zamanı törədici tapılmayıbsa, həmin şəxs tranzi-

tor törədicigəzdirən hesab edilərək qeydiyyatdan çı xa rılır, uşaq 

müəssisəsinə  isə  onlar  nəticəsi  2  dəfə  mənfi  olan  müayinədən 

sonra  buraxılırlar;  təkrari  törədici  tapılan  şəxslərdə  törədici 

toksigendirsə,  sanasiya  edilməlidir,  toksigen  olmayan  törə di ci-

gəz dirənlər o vaxt təcrid edilməlidirlər ki, zəif və tam peyvənd 

olunmayan  uşaq  müəssisəsinə  getmiş  olsunlar;  sanasiyadan 

əv vəl  törədicigəzdirənləri  otolorinqoloq  müayinə  etmə lidir,  b u-

run-boğazda ilti ha bi proses tapılarsa, onlara lazımi müa licə təyin 

edilməlidir;  antibio tiklərlə  yanaşı,  belə  şəxslərə  v

 

i  ta  minlər  və 

orqanizmi ümumi möh kəmləndirən dərmanlar təyin edilməlidir; 

sanasiya  kursu  qurtardıqdan  3  gün  sonra  bakterioloji  müayinə 

apa rılmalıdır;  əgər  difteriya  çöpləri  tapılarsa,  sanasiya  təkrar 

edilməlidir; törədicigəzdirənlər uşaq kollek tivinə 2 dəfə nəticəsi 

mənfi  olan  müayinədən  sonra  buraxılırlar;  sanasiyaya  laqeyd 

qalan  toksigen  törədicigəzdirənləri  tam  peyvənd  olunmuş  sağ-

lam  kollektivə  30  gündən  sonra,  qeyri-tam  peyvənd  olunmuş 

kollektivə isə 60 gündən sonra buraxılırlar.

Profilaktika  və  mübarizə  tədbirləri.  Difteriya  ilə  mübari-

zədə  həlledici  rol  spesifik  profilaktikaya  məxsusdur.  Müasir 

şərait də Avropa ölkələrində difteriyaya qarşı peyvənd tetanus və 

poli  o mielitlə birlikdə aparılır. Son illər MDB ölkələrində uşaqla-

rın im munizasiyasında AGDT vaksini, ADT anatoksini, AD-ana-

toksinindən istifadə edilir. AGDT vaksini ilə peyvənd poliomie-

lit  peyvəndi  ilə  eyni  vaxtda  aparılır.  Respublikamızda  peyvənd 

uşaqlara 2 aylığından vurulur. AGDT vaksinini 0,5 ml miqdarda 

360

1 ay intervalla 3 dəfəyə vururlar. AGDT ilə revaksinasiya 0,5 ml 

miqdarında  vaksinasiya  qurtarandan  1,5-2  il  sonra  aparırlar. 

İkinci  revaksinasiyanı  6  yaşında,  məktəbəqədər  müddətdə  apa-

rırlar. AGDT vaksini ilə peyvənd apardıqda yerli və ümumi r e-

ak siyalar baş verir. Yerli reaksiya preparat vurulan yerdə q ı zartı 

və  infiltirat  əmələ  gəlməsi  ilə  özünü  göstərir.  Ümumi  reaksiya 

nasazlıq  hissi  və  hərarətin  artması  ilə  (37,5°C-orta  reaksiya; 

38,6°Cvə çox yüksək reaksiya) özünü göstərir. Uşaqların düzgün 

seçilməsi zamanı yüksək reaksiya 1%-dən çox olmur. Na dir hal-

larda AGDT ilə peyvənd zamanı qeyri-adi reaksiya yaranır (şok, 

qıcolma,  allergik  səpgilər).  Belə  reaksiya  baş  ver dikdə  təkrari 

peyvənd uşaq həkimi ilə məsləhətdən sonra aparıla bilər. Şok baş 

verdikdə 0,03-1,0 adrenalin (1:100), kofein, kardiamin, qızdırıcı 

əməliyyat,

 

oksigenlə nəfəs vermək, hormonal dərmanlar və s. t ə-

yin edilir. Göyöskürək keçirmiş 11 yaşa qədər uşaq lar və AGDT 

vaksininə əks-göstərişi olan 6 yaşa qədər uşaqlar ADT anatok-

sini  ilə  peyvənd  edilirlər.  Preparat  0,5  ml  miqdarda  1-1,5  ay 

intervalla 2 dəfəyə vurulur. Bəzi hallarda intervalı 6 aya qədər 

uzatmaq olar. Birinsi revaksinasiyanın ADT anatoksini ilə 1,5-2 

ildən sonra, ikinci 6 yaşda, üçüncü 11 yaşında hər dəfə 0,5 ml 

dozada  aparılır.  Əvvəllər  peyvənd  almamış  12  yaş  və  ondan 

yuxarı  uşaqlarda ADT  anatoksini  0,3  ml  dozada  30-40  günlük 

intervalla  2  dəfəyə  vurulur.  Birinci  peyvəndə  yüksək  reaksiya 

a lı nırsa,  ikinci  vurulmur,  revaksinasiya  aparılmır.  Bu  yaşlarda 

uşaqlara epidemioloji göstəriş ol duqda preparat 0,3 ml dozada bir 

dəfə yeridilir.

AD anatoksini difteriya ilə xəstələnmiş, Şik reaksiyası müs-

bət olan 11 yaşına qədər uşaqlara, xəstəlik keçirəndən 6 ay sonra 

0,5 ml dozada vurulur. Revaksinasiya 0,5 ml vurmaqla aparılır. 

Difteriyaya  qarşı  immunitetin  vəziyyətini  öyrənmək  üçün  Şik 

sınağından istifadə edilir: bunun üçün aktiv (qızdırılmış) 0,2ml-

də 1/40 D olan difteriya toksinindən istifadə edilir. Toksin tuber-

kulin  şprisi  ilə  bazuönü  nahiyədə  dəri  içərisinə  yeridilir,  orada 

10-15  dəqiqədən  sonra  ağ  rəngli  qabarıq  qeyd  edilir.  Sınağın 

n əticəsini  72-96  saatdan  sonra  yoxlayırlar.  Sınaq  iynə  vurulan 

yerdə qızartı və infiltirat qeyd edildikdə müsbət qiymətləndirilir. 

Şik sınağına aşağıdakı qaydada qiymət verilir:

361

Sınaq mənfidir – qızartı və infiltrat qeyd edilmir;

Sınaq şübhəlidir – qızartı və infiltratın həcmi 0,5 sm-dən çox 

deyil;

Sınaq  müsbətdir  (+)  –  qızartı  və  infiltrat  1-1,5sm-dən  çox 

deyil;

Sınaq  müsbətdir  (++)  –  qızartı  və  infiltrat  1,5-3  sm 

həcmindədir;

Sınaq müsbətdir (+++) – qızartı və infiltrat 3 sm böyükdür.

Düzgün peyvənd aparılan kollekivdə Şik sınağı 1%-dən çox 

müsbət olmur, onun nəticəsi profilaktik peyvəndlərin qeydi kar-

ta  sında (63№-li forma) qeyd edilir. Şübhəli və zəif müsbət sınaq 

alınmış uşaqlara (+) birdəfəlik peyvənd vurulur. Müsbət sınaqda 

(++ və ya +++) peyvənd vaksinasiyada olduğu kimi iki dəfəyə 

aparılır.  12-19  yaşlı  şəxsləri  müsbət  sınağın  inten siv li yin dən 

asılı  olmayaraq  0,3  ml  dozada  bir  dəfə  peyvənd  edirlər,  kənd 

mək təblərində 5% uşaqlarda Şik sınağı müsbət olarsa, peyvənd 

aparılmır, 6-15% uşaqlarda müsbət nəticə alındıqda bütün uşaq-

lar  müayinə  olunur  və  immuniteti  olmayanlar  peyvəndə  cəlb 

edilirlər. Nəticə 20% və çox olduqda tibbi əks-göstərişi olmayan 

bütün uşaqlar birdəfəlik peyvənd edilirlər.

Difteriyanın  profilaktikasında  difteriya  toksigen  ştamlarını 

gəz  dirənlər və xəstələrə dair aparılan tədbirlərin böyük əhə miy-

yəti var.

Xəstəyə və xəstəliyə şübhəlilərə hospitallaşdırmanı gözləmə-

dən aşağıdakı hallarda təcili olaraq göstərilən dozalarda difteriya 

əleyhinə zərdab  vurulur:  əsnək  difteriyasının lokalizasiyalı for-

masında  –  10.000-20.000  MV  zərdab,  subtoksiki  for ma da  – 

40.000-50.000  MV,  I  dərəcəli  toksik  formada  –  50.000-70.000 

MV,  II  dərəcəli  toksiki  formada  –  60.000-80.000  MV,  III 

dərəcəli toksiki formada – 100.000-120.000 MV, qırtlaq difteri-

yasında  –  40.000-50.000  MV.  Kurs  dozası  birdəfəlik  dozadan 

2-2,5 dəfə çox olur.

Difteriyanın spesifik müalicəsinin əsasını desinsibilizasyadan 

sonra  təcili  difteriya  əleyhinə  antitoksik  zərdabın  yeridilməsi 

təş kil edir. Ən əvvəl dəri daxilinə 0,1 ml 1:100 həll edilmiş zər-

dab  (hər  qutuda  hazır  olur)  yeridilir.  20  dəqiqədən  sonra  reak-

362

siya mənfi olarsa və ya hiperemiya 1 sm-dən az olarsa, 0,1 ml 

həll  olunmamış  difteriya  əleyhinə  zərdab  vurulur,  30-60  dəqi-

qədən  sonra  isə  bütün  müalicə  dozası  əzələ  içərisinə  yeridilir. 

Müsbət dəri sınağı qeyd edildikdə zərdab ancaq mütləq gös təriş 

olduqda  həkim  müşahidəsi  altında  vurula  bilər.  Burada  da  20 

dəqiqə  fasilə  verməklə  dəri  daxilinə  vurmaq  üçün  istifadə  olu-

nan zərdab 0,5, sonra 2, daha sonra isə 5 ml miqdarında dəri a l-

tına  vurulur.  Reaksiya  baş  vermədikdə  0,1  ml  həll  edilməmiş 

zər dab vurulur, reaksiya alınmadıqda 50 dəqiqədən sonra bütün 

dozanı  əzələ  içərisinə  vururlar.  Əgər  deyilən  dozaların  birinə 

reaksiya alınarsa, zərdab narkoz altında yeridilir.

Dəridaxili sınaq üçün zərdab olmadıqda difteriyaya qarşı zər-

dab əvvəlcə 0,1 ml dozada, bundan 30-60 dəqiqədən sonra 2 ml 

miqdarında dəri altına yeridilir. Peyvənd olunanlar 1 saat ə r zində 

həkim müşahidəsi altında saxlanılır.

Bəzi hallarda zərdab vurulandan 4-6 gün və 2 həftə keçdik dən 

sonra üşütmə, hərarətin yüksəlməsi, qıcolma, səpgilər və ürək qan 

–  damar  sisteminin  pozulması  ilə  özünü  göstərən  reaksiya  baş 

verir. Bəzən şok və anafilaktik reaksiya qeyd edilir. Belə hallarda 

həmin şəxslərə yaşından asılı olaraq 0,3-1 ml adrenalin (1:1000) 

və ya 0,2-1 ml efedrin (5% məhlul) vurulur.

Difteriyanın ocağında cari və son (yekun) dezinfeksiya aparılır. 

Qab-qacağı zərərsizləşdirmək üçün onları 2%-li soda m əh lulunda 

15  dəqiqə  ərzində  qaynadır  və  ya  1%-li  xloramin  məh lulunda  1 

saat saxlayırlar. Alt və yataq paltarı, dəsmalları 15 d ə qiqə qaynat-

maqla  və  ya  3%-li  xloramin  məhlulunda  1-1,5  saat  islatmaqla, 

üst paltarı isə kamera dezinfeksiyası və ya 3%-li xloramin m əh-

lulu ilə hopdurma vasitəsilə zərərsizləşdirirlər. Uşaq müəs si sə lə-

rin də az qiymətli oyuncaqlar, kitablar və şəkillər yandırılır. Q a-

lan  oyuncaq  və  əşyalar  hazırlandığı  materialdan  asılı  olaraq  ya 

qaynadılır, ya da 1%-li xloramin məhlulunda bir saat müddətində 

isladılır. Divar, döşəmə, qapı, pəncərə və mebeli çox vaxt 0,5%-

li xloramin məhlulu ilə silməklə dezinfeksiya edirlər.

Rekonvalessenti xəstəxanadan törədicigəzdiriciliyə görə 2 dəfə 

müayinə edildikdən sonra cavab mənfi olarsa, evə yazmaq olar.