Az rbaycan Respublikas t hsil Nazirliyinin

Ağayev İbadulla Əliağa oğlu – 17.01.1950-ci ildə Sabirabad 

ra yonunun Muğangəncəli kəndində anadan olmuşdur. Epi de mio-

loq, əməkdar elm xadimi (2007), əməkdar müəllim (2000) tibb 

elmləri doktoru (1991), professordur (1994).

İ.Ə.Ağayev  1973-cü  ildə  N.Nərimanov  adına  Azərbaycan 

D öv   lət  Tibb  İnstitutunun  müalicə-profilaktika  fakültəsini  bitir-

miş dir. 1974-cü ildən N.Nərimanov adına ADTİ-nin epidemio lo-

giya kafedrasında çalışır. 1992-ci ildən Azərbaycan Tibb Univer-

si tetinin epidemiologiya kafedrasının müdiridir.

1992-ci ildən Səhiyyə Nazirliyinin baş epidemioloqu və Azər-

baycan epidemioloqlarının, mikrobioloqlarının və parazitoloq la rı-

14

nın elmi cəmiyyətinin sədridir. Rəhbərliyi altında 25 nəfər na mi-

zədlik və 2 nəfər doktorluq dissertasiyası müdafiə etmişdir. 188 

elmi əsərin, o cümlədən 7 hissədən ibarət ümumi və xüsusi epi-

de   mio logiyaya həsr olunmuş dərs vəsaitinin, 10 elmi-kütləvi k i-

tab  ça nın,  7  tədris-metodik  vəsaitin  müəl li fidir.  Elmi  fəaliyyəti 

lep tospirozların, salmonelyozların, helmin tozların və qeyri-in fek  -

sion  xəstəliklərin  epidemiologiyasına  həsr  edil mişdir.  1999-cu 

ildə Rusiya Təbiət Elmlər Akademiyasının, 2001-ci ildə isə Bey-

nəl xalq eko-enerji akademiyasının üzvü se çil miş dir. 2000-ci ildə 

Rusiya  Təbiət  Elmləri Akademiyasının  İ.P.Pav  lov  adına  gümüş 

medalı ilə təltif olunmuşdur. 2000-ci ildə Azərbaycan Respubli-

kasının  Prezidentinin  fərmanı  ilə  əməkdar  müəllim  və  2007-ci 

il də əməkdar elm xadimi fəxri adları veril mişdir.

Ələkbərov Fərid Paşa oğlu – 03.03.1941-ci ildə Bakıda ana-

dan olmuş, 12.12.1999-cu ildə vəfat etmişdir. Bioloq, biologiya 

elm ləri doktoru (1983), professor (1984).

1963-cü ildə S.M.Kirov adına Azərbaycan Dövlət Universite-

ti nin  biologiya  fakültəsini  bitirmişdir.  1963–1974-cü  illərdə 

S.M.Ki     rov adına Tibbi parazitologiya və tropik təbabət institu-

tun da  çalışmışdır.  1974-cü  ildə  N.Nərimanov  adına  ADTİ-nin 

epi demiologiya kafed rasında assistent, 1984-cü ildən isə profes-

sor  vəzifəsində  çalışmışdır.  1985-ci  ildən  1991-ci  ilə  qədər 

N.Nə ri manov  adına ADTİ-nin  xarici  tələbələrlə  iş  üzrə  dekanı 

olmuş dur. 1991-ci ildən 1992-ci ilə qədər isə beynəlxalq əlaqələr 

üzrə prorektor işləmişdir. ATU-nun nəzdində olan ixtisaslaşdırıl-

mış  şuranın  elmi  katibi  və  Azərbaycan  epide mio loqlarının, 

mikrobio loq larının və parazitoloq larının elmi cəmiy yə tinin idarə 

heyətinin  üzvü  olmuşdur.  Onun  rəhbərliyi  altında  2  namizədlik 

disser tasiyası müdafiə edilmişdir. 110 elmi əsərin, 7 metodik gös-

tərişin  müəllifi  olmuşdur.  Elmi  fəaliyyəti  leptospirozların  təbii 

ocaqlığına həsr edilmişdir.

Niftullayev  Məhərrəm  Zülfüqar  oğlu  11.11.1947-ci  ildə 

C ə lilabad rayonu, Şərəfxanlı kəndində anadan olmuşdur. Epide-

mio loq, tibb elmləri doktoru (1992), professordur (2007).

1971-ci ildə N.Nərimanov adına Azərbaycan Dövlət Tibb İn  s-

ti  tutunun sanitariya-gigiyena fakültəsini bitirmişdir. 1974-cü il  dən 

15

Azərbaycan  Tibb  Universitetinin  epidemiologiya  kafed ra sın  da 

işləyir. ATU-nun nəzdində olan ixtisaslaşdırılmış şuranın, Azər-

baycan  epidemioloqlarının,  mikrobioloqlarının  və  parazito loq-

larının elmi cəmiyyətinin idarə heyətinin üzvüdür. Onun rəh bər-

liyi ilə 6 namizədlik dissertasiyası müdafiə edilmişdir. Elmi i ş  lə ri 

helmintozlar  probleminə  həsr  olunmuşdur.  70-dən  artıq  el mi 

əsərin, o cümlədən 5 tədris-metodik vəsaitin və 8 metodik göstə-

rişin müəllifidir.

16

EPİDEMİOLOGİYA ELM KİMİ

Epidemiologiyanın tərifi, predmeti və vəzifələri

Epidemiologiya insanın yoluxucu xəstəliklərinin yaranması, 

yayılması  və  profilaktikası  qanunauyğunluqlarını  öyrənən  elm-

dir. Onun maraq dairəsinə törədicinin təbiətdə saxlanması, kol-

lektiv im munitetin formalaşması, insanların fəaliyyətinin infek-

siyanın  yayıl masına  təsiri,  yoluxucu  xəstəliklərin  təkamülü  və 

yeni törə dicilərin yaranması kimi məsələlər daxildir.

Bəşəriyyət  tarix  boyu  kütləvi,  bəzən  isə  dağıdıcı  yoluxucu 

xəs təliklərlə qarşılaşmışdır. Müəyyən illərdə insanların yoluxucu 

xəstə liklərdən ölüm göstəricisi 70%-ə çatmışdır. Yoluxucu xəs-

tə  liklərin vurduğu zərəri təsəvvürə gətirmək üçün təkcə onu d e-

mək kifayətdir ki, 1918–1919-cu illərdə qrip pandemiyası döv-

ründə dünyada 20 mln insan məhv olmuşdur. İqtisadi c ə hət dən 

geri  qalmış,  inkişaf  etməkdə  olan  ölkələrdə  ölümün  səbəb ləri 

içə ri sində  əvvəlki  kimi  infeksiyaların  xüsusi  çəkisi  yük sək dir. 

H a  zırda  Afrikanın  bəzi  ekvatorial  ölkələrində  İİV  infeksiyası 

yaşlı əhalinin ölümünün səbəbləri arasında üçüncü yerdə durur.

İlkin  olaraq  epidemiologiya  yoluxucu  xəstəlikləri  öyrənən 

elm kimi təşəkkül tapmışdır. Lakin sonralar burada istifadə edi-

lən  metodlar  qeyri-infeksion  xəstəliklərin  öyrənilməsində  də 

tətbiq  olunmağa  başlandı.  Bunun  nəticəsində  “yoluxucu  xəstə-

lik  lə rin epidemiologiyası” və “qeyri-yoluxucu xəstəliklərin epi-

de mio logiyası”  anlayışı  formalaşdı  ki,  onların  hər  ikisinin 

məqsəd və vəzifələri eynidir.

XX  əsrin  aparıcı  epidemioloqlarından  sayılan  V.D.Belyakov 

yoluxucu xəstəliklərin epidemiologiyasını əhalinin ayrı-ayrı qrup -

larının xəstələnməsinin qarşısının alınması, ümumi əhalinin xəs-

tələnmə  göstəricilərinin  azaldılması  və  ayrı-ayrı  infeksiyaların 

ləğv edilməsi üzrə nəzəri, metodik, təşkilati və praktik biliklərin, 

metodların və vasitələrin sistemi kimi müəyyən etmişdir.

Xaricdə epidemiologiya – konkret populyasiyaların sağlam-

lı ğını və xəstələnmə vəziyyətlərinin paylanmasını, həmçinin o n-

ları şərtləndirən amilləri öyrənən və əldə olunmuş bilikləri pato-

17

loji  hal larla  mübarizədə  tətbiq  edən  elm  kimi  təyin  edilir. 

B   e   lə liklə, xa  ricdə epidemiologiya həm yoluxucu, həm də soma-

tik xəs tə lən məni öyrənən elm kimi nəzərdən keçirilir.

Yoluxucu xəstəliklərin epidemiologiyasının əsas vəzifələri bun -

lardır:

– yoluxucu xəstəliklərin tibbi və sosial-iqtisadi əhəmiyyə ti nin 

öy rə nilməsi, xəstəliklərin strukturunda onların yerinin müəyyən 

edilməsi;

– yoluxucu xəstəliklərin yayılmasının ilin fəslindən, xəstələrin 

cin sin dən, yaşından, sənəti, məişət və milli fərqlərindən asılı ola-

raq aşkar edilməsi;

– yoluxucu xəstəliklərin yayılmasında müxtəlif səbəb və şərt  -

lərin rolunun qiymətləndirilməsi;

–  yoluxucu  xəstəliklərlə  mübarizə  və  profilaktikanın  stra te-

gi ya və taktikasının işlənib hazırlanması;

– yoluxucu xəstəliklərin yayılmasının proqnozlaşdırılması.

Qarşıya  qoyulan  vəzifələrdən  asılı  olaraq,  epidemiologiyada 

aşa ğıdakı metodlar işlədilir:

– epidemioloji müayinə (müşahidə);

– tarixi;

– statistik;

– mikrobioloji (bakterioloji, virusoloji, parazitoloji);

– immunoloji;

– eksperimental;

– bioloji;

– kompyuter.

Məsələn, yoluxucu-parazitar xəstəliklərlə xəstələnmənin orta 

illik  göstəricilərinin  kompyuter  qrafikası  vasitəsilə  kartoqrafik 

qiy mətləndirilməsi  metodu  statistik  məlumatın  ərazi  üzrə  pay-

lan ma sına və əyani olaraq təsvir edilməsinə imkan verir və b u-

nunla da adekvat idarəçilik qərarlarının qəbul edilməsinə ş ə rait 

yaradır.  Parazitar  invaziyaların  göstəricilərinin  qiy mət lən di ril-

məsi üçün kartoqrafik metodun işlədilməsi epidemik v ə ziy yətin 

sənəd ləş di ril məsinə və obyektiv səciy yə lən di ril mə si nə yol verir.

Epidemiologiyanın bir elm kimi yaranması tarixini Hip pok-

ratla bağlamaq lazımdır – o, 2000 il əvvəl yoluxucu xəstəliklərin 

əmələ gəlməsinə ətraf mühit amillərinin təsir etdiyini söyləmişdir. 

18

Təcrübəyə  arxalanaraq,  qədim  dünya  təbibləri  epidemiyalarla 

mü barizədə bir sıra tədbirlərdən istifadə etmişlər: xəstə şəxslərin 

şəhərdən  uzaqlaşdırılması,  xəstələrin  və  ölənlərin  əşyalarının 

yan dırılması,  xəstəlik  keçirmiş  şəxslərin  xəstələrə  qulluq  məq-

sədilə cəlb edilməsi. Avropada XIV əsrdə karantin tətbiq olundu, 

cü  zam lı  xəstələrin  ictimai  yerlərə  (kilsə,  çörəkxana)  getməsi, 

qu yulardan  yararlanması  qadağan  olunmuşdur.  Rusiyada  XVI 

əs rin əvvəlində “qorxulu xəstəliklərdən” ölənlərin dəfn məra si-

mi nin  yerinə  yetirilməsinə  qadağa  qoyulmuşdur:  onları  ayrıca 

qə bi ristanlıqda basdırırdılar.

Lakin əsrlər boyu yoluxucu xəstəliklərlə mübarizədə təsadüfi 

metodlardan  geniş  istifadə  olunurdu.  Epidemiologiyanın  elm 

kimi  ilkin  əsasları  XVI  əsrdə  İntibah  dövrünün  italyan  alimi 

cirolamo Frakastro (1478–1553) tərəfindən verilmişdir. Öz əsər-

lərində  o,  yoluxmanın  üç  yolunu  göstərmişdir:  vasitəsiz  (bir-

başa)  təmas  zamanı,  vasitəli  (əşyalarla)  və  məsafədən  (mütləq 

xır da və gözəgörünməyən “xəstəlik rüşeymləri”nin iştirakı ilə). 

C.Fra kastro ilk dəfə olaraq, tibbi mənada “infeksiya” terminini 

tət biq  etmiş  və  təbii  çiçək,  qızılca,  taun,  vərəm,  quduzluq,  c ü-

zam, səpgili yatalaq və s. kimi xəstəlikləri təsvir etmişdir. Belə-

liklə, o, bir elm kimi yoluxucu xəstəliklərin klinikasının və epide-

miologiyasının əsaslarını qoymuşdur.

Rusiyada  epidemiologiyasının  sərbəst  elm  kimi  formalaş-

ması  D.S.Samoyloviçin  (1724–1810)  adı  ilə  bağlıdır.  Bu  alim 

epi de mi ya ların kontagioz təbiətini müəyyən etmiş, onun əsərləri 

isə taunla mübarizəyə həsr olunmuşdur.

XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəlində L.Paster, R.Kox, İ.İ.Meç-

nikov, D.İ.İvanovski və s. kimi görkəmli alimlərin tədqiqatları s  a -

yəsində epidemiyaların infeksion təbiəti sübuta yetirildi, bir çox 

yoluxucu xəstəliklərin törədiciləri aşkar edildi. Bütün bunlar epi-

demiologiyanın elmi fənn kimi formalaşmasına imkan y a rat dı.

Yoluxucu  xəstəliklərin  epidemiologiyasının  sonrakı  inkişafı 

D.K.Zabolotnının (1866–1929) fəaliyyəti ilə bağlıdır. Onun tələ-

bə si görkəmli rus epidemioloqu L.V.Qromaşevski (1887–1979) 

infeksiya nın yoluxma mexanizmi haqqında təlimi işləyib hazır-

lamışdır.

19

Epidemiologiyanın  inkişafına  digər  alimlər  də  böyük  töhfə 

ver mişlər. Məsələn, E.N.Pavlovski (1884-1965) – transmissiv in  fek-

si yaların təbii-ocaqlılığı nəzəriyyəsini, V.D.Belyakov (1921-1996) – 

parazitar sistemlərin özünütənzimləmə nəzəriyyəsini işlə yib hazırla-

mışlar.

Qeyri-infeksion xəstəliklərin epidemiologiyası ilkin olaraq sər-

bəst  elm  kimi  bir  çox  alimlər  tərəfindən  (İ.İ.Yolkin,  İ.İ. Ro qo zin, 

V.D.Belyakov  və  s.)  mənfi  qarşılanmışdır.  Onlar  belə  hesab 

edirdilər ki, qeyri-infeksion xəstəliklərin etioloji amili – törədicisi 

yox dur.  Digər  müəlliflər  (V.A.Başenin,  V.M.Jdanov)  isə  başqa 

möv qedə idilər. Həyat sübut etdi ki, qeyri-infeksion xəstəliklərin 

epide miologiyası nəinki sərbəst yaşamağa, həmçinin əhalinin sağ -

lamlığının bir çox problemlərini müvəffəqiyyətlə həll etməyə q a-

dirdir.

Yoluxucu  xəstəliklərin  epidemiologiyası  ümumi  və  xüsusi 

hissə dən ibarətdir. Ümumi epidemiologiya yoluxucu xəstə lik lə-

rin  profi lak tikasının  ümumilikdə  nəzəri,  metodik,  təşkilati  və 

prak tik əsasları, xüsusi epidemiologiya isə ayrı-ayrı nozoloji for-

malar haq qında biliklərin məcmusudur. Lakin həm ümumi (epi-

demik  prosesin  ümumi  və  xüsusi  qanunauyğunluqlarının  öyrə-

nil məsi),  həm  də  xüsusi  epide miologiya  (konkret  yoluxucu 

xəs təliklərin  yayıl masının  qarşısının  alınması  və  onlarla  m ü ba-

rizə) nəzəri və praktik məsələləri həll edir.

Epidemiologiya bioloji, tibbi və digər elmlərlə sıx əlaqədədir. 

O, xüsusilə mikrobiologiya, virusologiya, parazitologiya, helmin-

to lo giya,  immunologiya,  yoluxucu  xəstəliklərin  klinikası,  gigi-

ye na,  tibbi  zoologiya,  baytarlıq,  mikroorqanizmlərin  və  insanın 

ge netikası, tibbi coğrafiya, biotibbi statistika ilə sıx bağlıdır. M ü-

asir epidemioloji xidmətin fəaliyyətində ərazinin bitki örtüyünün 

kom pyuter analizi ilə birgə kosmik müşahidə vasitələri, su mən-

bələrinin spektral analizi və s. geniş işlədilir.

Yoluxucu  xəstəliklərin  epidemiologiyasının  öz  əsas  metodu 

vardır. Epidemioloji metod – infeksiyanın məkan və zaman daxi-

lin də yayılmasının xüsusiyyətlərinin təhlilinə əsaslanmış, xəstə-

lən mənin əmələ gəlməsi səbəblərinin, şərtlərinin və formalaşması 

me  xa  nizmlərinin  aşkarlanması  və  xəstəliklərin  profilaktikasına 

20

dair  tədbirlərin  əsaslandırılması  üçün  nəzərdə  tutulan  metodik 

üsul  la rın  cəmidir.  Epidemioloji  metodun  təcrübədə  tətbiq  edil-

məsi epidemioloji diaqnostika adlanır. Epidemioloji metod aşa-

ğı dakı me to dik üsulları özündə birləşdirir:

Təsviri – faktiki materialın toplanması və hipotezlərin ha zır-

lanması;

Analitik – hipotezlərin qiymətləndirilməsi;

 Eksperimental – hipotezlərin sübut edilməsi;

Riyazi modelləşdirmə – epidemioloji proqnozun verilməsi.

Dövlət sanitar-epidemioloji nəzarət sisteminin strukturu ida rə-

lərin  məqsəd  və  vəzifələrinə  müvafiq  təşkil  edilmişdir.  Yerinə 

yetirilən fəaliyyət növlərindən asılı olaraq orqan və idarələr 3 qru -

pa (idarəçilik səviyyəsinə) bölünmüşdür.

Birinci səviyyə – kənd rayonlarında, rayonlararası, su və ha va 

nəq  liyyatında  ərazi,  rayonlarda  (dairə,  mahal),  rayon  bölgüsü 

olan rayonlararası şəhərlərdə, şəhərlərdə, o cümlədən ra yon böl-

güsü olan şəhərlərdə təşkil olunmuşdur.

İkinci səviyyə – respublika üzrə sanitar-epidemioloji nəzarət 

mərkəzlərinin fəaliyyəti ilə bağlıdır.

Üçüncü səviyyə – Səhiyyə Nazirliyi ilə təmsil olunur.

Epidemiologiyanın müasir tibb elmləri arasında yeri 

Epidemiologiya anlayışı birmənalı deyildir. Çoxəsrlik inkişaf 

dövrü ərzində bakterioloji kəşflərdən sonra o, epidemik prosesin 

profilaktikasının qanunauyğunluqlarını öyrənən elm kimi forma-

laş mışdır.

Son  illər  bütün  xəstəliklərin  (infeksion  və  qeyri-infeksion) 

po pulyasiya  səviyyəsində  öyrənilməsinin  metodik  əsasları  və 

üm umi prin sipləri formalaşmışdır ki, bunları adlandırmaq üçün 

“epide mi ologiya” terminindən istifadə edilir.

Hazırda elm tarixində belə bir situasiya alınmışdır ki, elmin 

ənə nəvi başlanğıcı onun qəbul edilməsinin daha ümumi hissəsi 

ol muşdur. Bunun üçün də hazırda ayırd edilir:

1) Epidemiologiya ümumi tibb elmi kimi;

2) Epidemiologiya epidemik proses haqqında elm kimi.

21

Epidemiologiya  ümumi  tibb  elmi  kimi  əhalinin  xəs tə lən-

məsinin aydınlaşdırılmasının səbəblərini, şərtlərini və me xa niz-

mini, onun ərazi üzrə, müxtəlif əhali qrupları arasında və məkan 

daxilində  yayılmasını  analiz  yolu  ilə  öyrənir.  Bu  sahədə  əldə 

etdiyi  nəti cələri  xəstəliklərin  profilaktikası  üsullarının  hazır lan-

ma sında istifadə edir.

Yoluxucu xəstəliklərin epidemiologiyası – epidemik prose-

sin qanunauyğunluqları və onun öyrənilmə metodları haqqında, 

həm  çinin əhali qruplarında yoluxucu xəstəliklərlə xəstələnmənin 

qar  şısını  almaq,  əhalinin  xəstələnmə  göstəricilərinin  aşağı  s a-

lınması və ayrı-ayrı infeksiyaların ləğv edilməsi məqsədi ilə apa-

rılan  əks epidemik  tədbirlər  və  onların  yerinə  yetirilməsi  haq-

qın da biliklər sistemidir.

Epidemiologiyanın metodunun və predmetinin öyrənilmə sin-

 də məqsəd onun tibb fənləri arasındakı yerini müəyyən e t mək-

dir. Yoluxucu  xəstəliklərin  epidemiologiyası  2  bölməyə  a y rılır: 

ü mu  mi və xüsusi.

Ümumi epidemiologiya  yoluxucu  (parazitar)  xəstəliklərdə 

epi demik prosesin yaranmasının, inkişafının və sönməsinin ü mu-

mi qanunauyğunluqları sistemini və bu xəstəliklərin pro filak  tika-

sı nın əsas prinsiplərini və onlarla mübarizə təd birlərini nəzərdə 

tu tur.  Ümumi  epidemiologiyanın  bölmələrinə  aşağı da kı lar  aid-

dir: epi demiologiyanın predmeti və metodları, epidemik proses 

haq  qında təlim, epidemioloji nəzarət, epidemioloji təhlil, epi de-

mi oloji diaq nostika, yoluxucu (parazitar) xəstəliklərlə m ü ba rizə 

və on la rın pro filaktikasının elmi və təşkilati prinsipləri.

Xüsusi epidemiologiya yoluxucu (parazitar) xəstəliklərin ay rı-

ayrı nozoloji formalarında epidemik prosesin yaranmasının, inki -

şafının və sönməsinin xüsusiyyətləri, onların hər birinə dair a pa -

rılan profilaktika və mübarizə vasitələrinin və metodlarının k o n       k ret 

for maları haqqında biliklər sistemidir.

22

“Epidemiologiya” anlayışının məzmunu

“Epidemiologiya”  sözü  yunanca  “epi”  (üzərində),  “demos” 

(əhali) və “loqos” (elm) sözlərinin birləşməsindən əmələ gəlmişdir.

“Epidemiologiya”  termininin  bir  çox  tərifləri  verilmişdir.  Ən 

yax şısı Last J.M. (1988) tərəfindən verilmişdir: “Epidemiologiya 

cəmiyyətdə xəstəliklərin baş verməsinin səbəblərinin və yayılma-

sı nın  xüsusiyyətlərini  öyrənən  elm  olub,  alınmış  bilikləri  səhiy-

yənin  problemlərinin  həll  edilməsi  üçün  tətbiq  edir”.  O,  özündə 

bu fən nin vacib prinsiplərini əks etdirən bir neçə əsas anlayışları 

birləş dirir:

–  Elm  kimi  “Epidemiologiya”  –  sərbəst  elmi  fənn  olub, 

bəzən icti mai səhiyyənin (İS) başlıca elmi adlandırılır və özünə-

məx sus elmi müayinə metodlarına malikdir;

–  “Epidemiologiya”  konkret  əhali  qruplarında  infeksion  və 

qeyri-infeksion xəstəliklərin yayılmasının xüsusiyyətlərinin və tez-

liyinin öyrənməsi ilə məşğuldur.

Xəstəliklərin yayılma tezliyi təkcə bu hadisələrin mütləq sa -

yı nı deyil, həm də konkret əhali qrupunda xəstələnmə riskini əks 

et  dirən göstəriciləri özündə birləşdirir.

Xəstəliklərin baş verməsinin zaman, məkan və s. xüsusiy yət-

lə  rinə görə aparılan təhlili təsviri epidemiologiya adlandırılır ki, 

o da aşa ğı dakı suallara cavab verməlidir: hansı xəstəlik baş ver-

mişdir (profi laktika problemi); kim, harada və nə zaman xəs tə-

lən mişdir.

Analitik epidemiologiya səbəbləri öyrənir və xəstəlik niyə və 

ne cə baş vermişdir suallarına cavab axtarmağa, yəni xəstəliklərin 

baş  verməsinin  səbəblərini  (etiologiyasını),  həmçinin  xəstəliyin 

y a  ran  masının  risk  amillərini  (RA)  aşkar  etməyə  çalışır.  Bu  z a-

man aşağıdakılar müqayisə edilir:

–  Müxtəlif  xəstələnmə  göstəricilərinə  malik  əhali  qrupları 

bir-birilə;

– Demoqrafik, immunoloji, genetik, davranış, sənəti və digər 

xüsusiyyətlərində (bunlar risk amilləri adlandırılır) fərqlərə malik 

olan şəxslər arasında xəstələnmə;

–  Təhlil  epidemioloji  proseslərə  sürətli  və  effektiv  sosial 

müdaxilələrin edilməsi üçün geniş zəmin yaradır;

23

– Aparılan müşahidələrin nəticələrinin izah olunması üçün for-

malaşdırılan hipotezlərin retrospektiv və prospektiv təhlili metod-

larının tətbiq edilməsi ilə müayinələr həyata keçirilir.

Ətraf mühitin zərərli amillərinin ekspozisiyası və insanların 

sağ lamlığında  baş  verən  bioloji  effektlər  arasında  səbəb  əlaqə-

lərinin  öyrənilməsinə  yönəldilmiş  müayinələr  aparılır  ki,  o  da 

el mi  hipotezlərin  yoxlanılması  yolu  ilə,  yəni  ekoloji-epidemio-

loji ana litik müayinələrin aparılması ilə təsdiq edilir.

Epidemiologiya fənni və üsulları

Epidemiologiya epidemik prosesin inkişaf qanunauyğun luq-

larını öyrənən elmdir; bu elm insanlar arasında yoluxucu xəs tə-

liklərin  yayılma  prosesini  (infeksiya  mənbəyi,  yoluxma  mexa-

nizmi  və  həssas  orqanizm),  sosial  şəraitdən  asılı  olaraq  yeni 

yolux manın əmələ gəlməsini öyrənir.

Epidemiologiyanın müasir tərifi ilk dəfə 1927-ci ildə D.K.Za -

bolotnı tərəfindən verilmişdir. D.K.Zabolotnıya görə, “Epi de mi o-

logiyası epidemiyalar haqqında elmdir, epidemiyaların baş ver-

məsinin və inkişafının, epidemiyaların yayılmasına kömək edən 

şəraitlərin  öyrənilməsi  ilə  məşğul  olur,  onlara  qarşı  m ü ba rizə 

üsullarını təklif edir”.

Bu  anlayış  son  illərə  qədər  epidemiologiyanın  mahiyyətini 

tam  əks  etdirirdi.  Lakin  müasir  dövrdə  buna  münasibət  dəyiş-

mişdir. Belə ki, əvvəllər çoxlu epidemiyalar törədən, külli miq-

dar da insan tələfatına səbəb olan vəba, taun, səpgili yatalaq və s. 

yoluxucu  xəstəliklər  artıq  epidemiya  törətmir,  təbii  çiçək  xəs-

təliyi  isə  tamamilə  ləğv  edilmişdir.  Ona  görə  də  müasir  epi de-

miologiyanın  vəzifəsi  epidemik  prosesin  intensivliyindən  asılı 

ol mayaraq  insanlar  arasında  yoluxucu  xəstəliklərin  baş  ver mə-

sinin və yayılmasının səbəblərini öyrənməkdən ibarətdir.

Başqa sözlə desək, “Yoluxucu xəs təliklərin epidemiologiyası 

–  epidemik  prosesin  qanunauy ğun luq ları  və  onların  öyrənilmə 

üsulları  haqqında  biliklər  sistemidir”  (Belyakov  V.D.,  1989), 

e  lə    cə də “Epidemiya əleyhinə tədbirlər və onların həyata keçiril-

mə si, ayrı-ayrı əhali qrupları arasında yoluxucu xəstəliklərin ya -

24

yılmasının qarşısının alınması, əhali arasında xəstəlik göstə ri ci lə ri-

nin aşağı salınması və bəzi yoluxucu xəstəliklərin ləğv e dil  mə sinə 

yönəldilmiş elmdir”.

1960-cı ildə epidemioloqların Praqa şəhərində keçirilən bey-

nəlxalq simpoziumunda epidemiologiyanın müasir tərifi veril miş-

dir: “Epidemiologiya tibb elminin insan cəmiyyətində yolu xu cu 

xəstəliklərin baş verməsi və yayılmasının tədqiqi ilə məşğul olan 

və  alınmış  məlumatlara  əsasən  bu  xəstəliklərin  qarşısının  alın-

ması, mübarizə və profilaktika tədbirlərini hazırlayan sərbəst elm 

sahəsidir”.

Epidemiologiyanın tarixinə dair qısa məlumatlar

Epidemiologiyanın  epidemiya  haqqında  elm  kimi  for ma-

laşması qədim təbabətin yaranması dövrü ilə eyni vaxta təsadüf 

edir. Epidemiya termini (“Epi” üzərində+ “demos” xalq) müəy-

yən ərazidə əvvəllər qeyd olunmayan yoluxucu xəstəliyin yaran-

ması və artması kimi başa düşülür. Yoluxucu xəstəliklər haq qın da 

dəqiq  məlumata  bizim  eradan  4000-3000  il  əvvəl  rast  gəlirik, 

ancaq  yoluxucu  xəstəliklərin  əksəriyyətinin  törədicilərinin  insan 

bədəninə  uyğunlaşması  insanın  şüurlu  növ  kimi  (Homosapiens) 

ya ran ması  vaxtına  düşür.  Qədim  Misirdən  qalmış  papiruslarda 

b.e.ə. 3700-3710-cu illərdə təbii çiçəyə oxşar xəstəliyin olması 

haq   qın da qeydlər vardır; cüzam xəstəliyi haqqında ilk məlu mat-

lar orada b.e.ə. 3000-2500-cü illərdə verilmişdir. Yoluxucu xəs-

tə liklərin yaranma səbəbi ilkin olaraq bir çox qədim dövlətlərdə 

din ilə əlaqələndirilirdi. Epidemiya allahın qəzəbi kimi şərh edi-

lirdi  və  onun  qarşısının  alınmasının  qeyri-mümkün  olmasına 

inam ya ra dılırdı. Bizim eradan əvvəl 1120-ci ildə Misirdən k ö-

çürülmüş  yəhudilər  arasında  taun  epidemiyası  haqqında  q ə dim 

dini  sə nəd lər də  qeydlər  vardır.  Taun  xəstəliyinin  siçovullarla 

əlaqəsi haq qında qədim hindlilərin müqəddəs kitabında m ə lumat 

verilərək  göstərilir  ki,  əgər  “damdan  siçovul  düşüb  ölürsə,  bu, 

t a unun yaxında olmasını göstərir”. Bir çox yoluxucu xəs tə liklər 

haqqında ilk məlumatlara Hippokratın əsərlərində (b.e.ə. 460–377-

ci illər) (“Hava, su, yer”, “Epidemiyalar”, I-VII kitablar və s.) rast 

gəlirik.

25

“Epidemik konstitusiya”  (“miazmatik”)  nəzəriyyəsi  ilə  Hip-

pokrat b.e.ə. 460–377-ci ildə “Epidemiologiya” terminini təbabətə 

gətirmişdir. O, bu terminlə bu və ya digər ərazilərdə bir sıra epide-

miyaların inkişaf etməsini izah etmişdir. Alim epi de mi yaları iqlim, 

davranış, atmosfer və digər təsirlərlə əlaqələndirmiş, həmçinin o n-

ların müxtəlif təbii hadisələrdən: vulkan püskürməsi, daşqınlar və 

s. asılı olaraq baş verdiyini söyləmişdir.

Orta əsrlərdə yoluxucu xəstəliklərin geniş yayılmasına bax-

mayaraq, epidemiyaların öyrənilməsində yenilik qeydə alınmır. 

Dindarlar  bu  sahədə  yeni  fikirlərin  əmələ  gəlməsinin  qarşısını 

a la raq qədim dövrlərdə tətbiq olunan tədbirlərin həyata keçiril-

mə sinə maneçilik törədirdilər.

İntibah  dövründə  (XIV–XV  əsr)  görkəmli  İtalyan  həkimi, 

as tronomu Ciralamo Frakastro (1478–1553) öz kitabında (“kon-

ta giyalar,  kontagioz  xəstəliklər  və  onların  müalicəsi”)  ilk  dəfə 

epi demik xəstəliklərin yaranması və inkişafı haqqında nəzəriyyə 

yaratmağa cəhd göstərmişdir. 1546-cı ildə yazılmış bu kitabda o, 

dahi uzaqgörənliklə yoluxucu xəstəliklərdə (təbii çiçək, taun, q ı-

zıl ca,  quduzluq,  cüzam  və  s.)  canlı  törədicilərin  əhəmiyyətini 

gös   tə rərək qeyd edir ki, onlar artmaq qabiliyyətinə malikdirlər. 

Onlar xəstənin əşyaları ilə birbaşa təmasda olduqda, hətta hava 

vasi tə silə yayılırlar.

Sonralar, sənaye inqilabı dövründə (XVI–XVIII əsrdə) epi de-

mi ologiyanın  sərbəst  tibb  elminə  çevrilməsində  rol  oynayan  t ə-

biət elmində yerinə yetirilən elmi işlərin sayı artdı. Həmin dövr də 

yaranmış əlverişli şərait yeni bir elmin – bakteriologiyanın mey-

dana gəlməsinə, bu da öz növbəsində bütün tibb elminin, eləcə də 

yoluxucu xəstəliklərlə mübarizə sahəsində elmi və təc rübi fəaliy-

yət imkanına malik bir elmin – epidemiologiyanın t ə rəq qi sinə t ə-

kan verdi.

O  dövrün  alimləri  arasında  yoluxucu  xəstəliklərin  təbiə ti ni 

izah edən biri-birinə zidd iki fikir tərəfdarları mövcud idi: 

1) miazmatiklər, 2) kontagionistlər.

Birincilər  (miazmatiklər)  hesab  edirlər  ki,  epidemiyanın 

ə mələ gəlməsi iqlimdən asılı olan atmosferin “epidemik konsti tu-

si yalar”ının dəyişməsindən asılıdır. Müəyyən şəraitlərdə “zərərli 

26

başlanğıc” (miazmalar) torpaqda artır, havaya yayılaraq insan ları 

yoluxdurur  və  xəstəlik  əmələ  gətirir.  Təbabətdə  bu  isti qa mətin 

tərəf darı  məşhur  ingilis  həkimi Tomas  Saydenham  (1524–1689) 

idi. O, yoluxucu xəstəliklərin müalicəsi ilə məşğul olarkən qızılca, 

göyöskürək, təbii çiçək, vəba, skarlatina, malyariya və başqa yolu-

xucu xəstəliklərin geniş təsvirini vermişdir.

Saydenxam “Epidemik konstitusiya” və ya miazmatik-konta-

gioz nəzəriyyədə (1624–1639) göstərmişdir ki, epidemik xəs tə-

likləri törədən “başlanğıc” amil çürüyən maddələrdə əmələ gəlir. 

Bu  nəzəriyyə  “mikrobların  özbaşına  yaranması”  haqqında  olan 

baxışlarla  birlikdə  və  epidemiyaların  “konstitusional”  tə biətini 

e ti raf edən “epidemik konstitusiya” nəzəriyyəsini tamam la yaraq 

xəstəliklərin  yaranmasında,  yoluxmuş  şəxslər  və  çirkli  əş yalar 

v a si təsilə ötürülməsində onların rolunu təsdiq etmişdir. Miazma-

tik kontagioz nəzəriyyə XIX əsrin sonuna qədər hökm sürmüş-

dür.

İkincilərin (kontagionistlər) fikrincə, xəstəlik xəstənin bədə-

nin də  artan  “kontagiya”  və  xarici  mühitə  ifraz  olunan  can lılar 

(kon tagiyalar)  tərəfindən  törədilir.  Bu  fikrin  müəllifi  gör kəm li 

rus həkimi Danilo Samoyloviç idi (1744–1805).

Epidemiologiyanın inkişafında ingilis həkimi E.Cenner (1749–

1823) tərəfindən inək çiçəyi ilə insanların peyvənd edil məsi fak-

tının böyük köməyi oldu. Bununla yanaşı, XIX əsrin ikin ci yarı-

sında  L.Paster  (1822–1825),  İ.İ.Meçnikov  (1845–1916),  R.Kox 

(1843–1910), D.İ.İvanovskinin (1864–1920) apardığı elmi işlərin 

sayəsində mikrobiologiyanın sürətlə inkişaf etməsi yoluxucu xəs-

təliklərin epide miologiyasında hazırda mövcud olan müasir fi kir-

lər təsdiq edildi.

Epidemik xəstəliklərin səbəbi – canlı orqanizmlərdir (con ta-

gium virum) – onun tərəfdarları belə hesab edirdilər ki, həmin 

orqanizmlər xəstələrdən sağlam şəxslərə ötürülür. Bu məlu mat-

lara e.ə. 430-cu ildə baş vermiş “öldürücü xəstəliyin” təsvirində 

rast gəlmək olar.

Bioloji  amillər  nəzəriyyəsində  ilk  olaraq  toyuq  vəbasının, 

do ğuş dansonrakı  qızdırmanın,  irinli  abseslərin,  osteomielitlərin 

tö rədicilərini aşkar edən L.Paster yoluxucu xəstəliklərin: mə sə-

27

lən, qayıdan yatalağın (1873), cüzamın (1874), qarın yatalağının 

(1880), vərəmin, manqo (1882), vəbanın, difteriyanın, tetanusun 

(1883–1884),  bruselyozun  (1886),  taunun  (1894),  botulizmin, 

di  zen  teriyanın və s. mikrob təbiətli olmasını sübuta yetirən fakt-

lar gətirmişdir.

Bəzən belə hesab edirlər ki, bakteriologiyada baş vermiş kəşf-

lər epidemiologiyada da inqilaba səbəb olmuşdur. Ancaq bu, tək 

epidemiologiyanın deyil, bütünlüklə təbabətin nailiyyəti idi. İnki-

şaf edən yeni tibb elminin – bakteriologiyanın təsiri altında yo lu-

xucu xəstəliklər haqqında təlim işlənib hazırlandı. Həmçinin yeni 

tibb elmləri: immunologiya, yoluxucu xəstəliklərin klinikası mey -

dana gəldi.

Epidemiologiyanın canlanması yeni tibb elmlərinin müvəf fə-

qiy  yətləri  sayəsində  baş  verdi.  Bu  müvəffəqiyyətlər  XX  əsrin 

gör  kəmli  alimlərindən  olan  D.K.Zabolotnı  (1866-1929),  L.V  -

Qro   ma şevski (1887–1980), V.A.Başenin (1882-1978), Y.N. Pav    -

lovs kinin (1884-1969) apardığı işlərin nəticəsində qazanıl mışdır.  

D.K.Zabolotnı sovet epidemiologiyasının banisidir, ilk “Epi de m-

i  ologiyanın əsasları” (1927) kitabının müəllifidir. Epi  de mio lo gi-

ya nın sonrakı inkişafı bir neçə onilliklər ərzində 3 məktəbin rəh-

bər ləri L.V.Qromaşevski, V.A.Başenin və Y.N. Pavlovskinin a  d  ları 

ilə bağlıdır.

L.V.Qromaşevski epidemiologiyanın inkişafının qeyri-ənə nə vi 

yolunun  tərəfdarı  idi.  Onun  əsas  müayinə  üsulu  yoluxucu  xəs-

təlikləri öyrənən biliklərin sintezidir. Burada epidemiolo gi yanın 

sintetik rolu öz əksini tapmışdır. Müəllif epidemiya məf hu  munu 

yoluxucu xəstələnmə ilə məhdudlaşdırır və onu 2 his sə yə bölür:

a) dar mənada “epidemiya” məfhumu epidemiyanın əv vəlki 

təyinatına uyğundur, b) bununla yanaşı, epidemiyanı geniş m ə-

nada və ya epidemik proses anlayışı kimi izah edir. O, həmçinin 

epidemiologiyanı  nəinki  epidemiyalar  haqqında  elm  kimi  (dar 

mənada),  eləcə  də  epidemik  proses  və  onun  bütün  təzahürləri 

(yo  luxucu xəstəliklərin epidemiyalarından tutmuş tək-tək xəs tə-

lən mələrə qədər) haqqında elm kimi müəyyən edir.

V.A.Başenin  epidemiologiyaya  ənənəvi  baxımdan  yanaş mış-

dır: o, yoluxucu xəstəliklərin baş verməsinin və yayılmasının q a n-

u  nauyğunluqlarını aydınlaşdırmaq üçün xəstəliklərin səviy yəsini, 

28

quruluşunu  və  hərəkətini  öyrənmişdir.  Alim  epide mio lo giyanı 

yalnız yoluxucu xəstəliklərlə məhdudlaşdırmırdı.

Y.N.Pavlovski epidemiologiya ilə parazitologiyanın kəsişdiyi 

sahədə epidemioloji müayinəni inkişaf etdirdi. O, əsas diqqətini 

mənbəyi  vəhşi  heyvanlar,  keçiricisi  buğumayaqlılar  olan  yolu-

xucu xəstəliklərə cəlb etmişdir.

Epidemiologiyanın  inkişafına  Q.F.Voqralik,  M.N.Solov yov, 

T.Y.Boldıryov, İ.İ.Roqozin və bir çox məşhur epidemio loqların 

elmi, tədris, təşkilati fəaliyyətləri də kömək etmişdir.

Epidemiologiya  digər  tibb  elmləri  ilə  sıx  əlaqədə  inkişaf 

edirdi.  Ona  görə  də  yanaşı  tibb  elmlərində  çalışan  gör kəmli 

alimlərdən  Q.N.Qabriçevski,  L.A.Taraseviç,  Z.V.Yermol yeva, 

V.D. Timakov (mikrobiologiya),Y.N.Marsinovski, V.N .Beklemi-

şev,  P.Q.Ser qiyev,  Ş.D.Maşkovski,  K.İ.Skryabin  (parazitolo-

giya), L.A.Zil ber, A.A.Smorodinsev, M.P.Çumakov, V.M.Jdanov 

(virusologiya)  və  başqalarının  elmi  axtarışları  epidemiologiya-

nın da inkişafına öz töh fəsini vermişdir.

Son  onillikdə  bir  çox  tibb  elmlərində  populyasion  ya naş ma 

məfhumu  qəbul  edilmişdir.  Bunun  nəticəsində  qeyri-yoluxucu 

xəs  təliklərin  epidemiologiyası  anlayışı  meydana  gəldi.  Bu,  bir 

çox elmi mübahisələrə səbəb oldu. Lakin həyat özü bu məsələni 

həll etdi və epidemiologiya termini yeni, daha geniş mənada tibb 

elmi  və  təcrübəsinə  daxil  oldu.  Epidemiologiyanın  ümumtibb 

elm olması bir daha təsdiq edildi.