Az rbaycan Respublikas t hsil Nazirliyinin

Patogenlik  törədicinin  təkamül  prosesində  parazitik  xas sə-

lə ri ilə bağlı olan bioloji xüsusiyyəti hesab edilir. Bu xüsu siy yə-

tinə görə mikroorqanizmlər insan üçün patogen və  qeyri-pato-

gen növlərə bölünür. Həmçinin şərti-patogen törə di ci lər də ayırd 

edilir ki, onlar yalnız “müəyyən şəraitlərdə”, yəni mak ro orqa niz-

min təbii rezistentliyinin zəifləməsi zamanı, im mun defisitli insan-

larda xəstəlik törətməyə qabildirlər.

Törədicinin patogenliyinin səciyyələndirilməsi infeksion pro-

sesin ümumi qiymətləndirilməsindən kənarda mümkün de yildir. 

Məsə lən, yüksəkpatogen təbii çiçək virusu qısa müddətdə xəs tə-

li yin yüksək letallığa malik ağır formalarını törədir. Lakin epide-

miya  zamanı  xəstələnənlərin  yalnız  1/3-i  ölür.  İnsanın  im  mun-

defisit virusu (İİV) bu cəhətdən xeyli geridə qalır, 7-10 il ərzində 

bu   virusla yoluxmuş şəxslər zahirən sağlam olaraq qalırlar. Lakin 

zaman keçdikcə xəstəlik bütün şəxslərdə 100% ölümlə nəti cə lə-

51

nən  QİÇS  mərhələsinə  keçir.  Xəstəliyin  nəticəsinə  əsasən  qiy-

mət ləndirdikdə İİV patogenlik həddinə çatmışdır və bütün yolu-

xan şəxslərin ölməsinə baxmayaraq, epidemik proses inkubasiya 

dövründən QİÇS mərhələsinə (illərlə sürən) qədər törədici tərə-

fin dən sahibin dəyişilməsi hesabına davam edir.

Virulentlik  –  mikroorqanizmlərin  patogenliyinin  kəmiyyət 

öl çü sü  və  ya  dərəcəsidir.  Onun  maddi  daşıyıcısı  mobil  genetik 

e le mentlərin (plazmidlər, transpozonlar, orta-bakteriofaqlar və s.)  

tər ki binə  daxil  olan  genlərdir.  Bir  qayda  olaraq,  virulentlik  hər 

han sı növün davamlı əlaməti sayılmır. Məsələn, korino bak te ri ya-

la rın, eşerixiyaların, stafilokokların, streptokokların və bir çox d i-

gər mikroorqanizmlərin toksin ifraz edən ştamları fenotipik və ya 

praktiki olaraq həmin növün avirulent ştam larından fər q lən mir. 

İnvazivlik  (makroorqanizmin  toxumalarında  törədicinin  ya -

yılma qabiliyyəti) və müxtəlif uyğunlaşma mexanizmləri (m ə sə lən, 

kapsulə mələgətirmə,  mimikriya  və  s.)  virulentliyin,  o  cüm   lədən 

patogenliyin amilləri sayılır. Mikroorqanizmlərin v  i  ru  lentliyi qeyri-

həssas or qa nizmlərdə passaj edildikdə artır, həssas orqanizmlərdə 

isə tamamilə əks hal baş verir.

Toksigenlik – mikroorqanizmlərin toksin hasil etmək qabiliy-

yətidir. Toksigenlik və virulentlik çox vaxt paralel baş verən ha -

di sələrdir. Bu zaman virulentlik daha çox törədicinin o r qa niz mə 

daxil  olmasını,  məskunlaşmasını  və  invaziyanı,  toksigenlik  isə 

infeksiyanın manifestliyini və ağırlığını müəyyən edir.

Makroorqanizmin  vəziyyətindən  və  mikroorqanizmin  viru-

lent  liyin dən asılı olaraq, parazitlə orqanizm arasındakı qarşılıqlı 

əlaqə müxtəlif cür nəticələnə bilər.

Parazitizm.  Makro-  və  mikroorqanizmin  müxtəlif  simbiotik 

– bir-birinə faydalı (mutualizm) və antoqonist (parazitizm) m ü-

na  sibətləri  vardır.  Parazit  –  digər  canlı  orqanizm lərdən  yaşayış 

mühiti  və  qidalanma  mənbəyi  kimi  istifadə  edən  orqanizmdir, 

parazitizm  isə  növarası  münasibətlərin  forması  olub,  bir  can lı 

orqanizmin digəri tərəfindən qidalanma mənbəyi və yaşayış m ü-

hiti  kimi  istifadə  etməsi  ilə  səciyyələnir.  “Parazit”  anlayışına 

eko   loji  baxımdan  müxtəlif  or qanizmlər  daxildir.  Parazitizmin 

dərəcəsi  onların  mövcud  olmasının  parazitik  və  qeyri-parazitik 

52

mərhələlərinin nisbəti ilə müəyyən olunur. Parazitlərin 3 kateqo-

riyası ayırd edilir: obliqat, fakültativ və təsadüfi. Həqiqi-obliqat 

parazitlər yalnız sahibin orqanizmi ilə bağlıdır, onlar digər qida-

lanma tipləri ilə qidalanma qabiliy yətini itirmişlər, ona görə də 

ət raf mühitdə məskunlaşa bilmirlər. Bu qrupa insana hemokon-

takt,  cinsi,  transplasentar,  laktasiya  yolu  ilə  ötürülən  parazitlər 

da xildir.

Fakültativ  parazitlər  sahibin  orqanizmi  ilə  yanaşı,  sirkul ya-

siya  prosesində  ətraf  mühitdə  də  yaşaya  bilər.  Bu  qrupa  insan 

üçün patogen olan mikroorqanizmlərin əksəriyyəti aiddir.

Təsadüfi parazitlər qrupunu “həqiqi” sapronozların törə dici-

lə ri  təşkil  edir  ki,  onlar  üçün  ətraf  mühit  növün  sax lan masını 

təmin  edərək  təbii  şərait  sayılır  və  parazitlər  üçün  insan  orqa-

nizmi  vacib  olduğu  kimi,  bu  mühit  də  təsadüfi  parazitlər  üçün 

labüd dür.

Fakültativ  və  təsadüfi  parazitizm  arasında  keçid  törədi cilər 

qru pu mövcuddur.

İnsanın  fəaliyyəti  nəticəsində  mikroorqanizmlərin  xassələ-

rinin dəyişilməsi baş verir. Məsələn, əhalinin kütləvi immun laş-

dı  rıl ması, dezinfektantların, antibiotiklərin, stimulyatorların g e niş 

tətbiqi,  həmçinin  infeksiya  mənbəyinə,  yoluxma  m e xa  niz mi nə 

təsir  göstərən  digər  tədbirlər  ona  gətirib  çıxarır  ki,  mikroor-

qanizmlər daha davamlı, yüksək virulentli olur, törət dik lə

  

 

 

ri xəs-

təliklər isə zəif manifestdirlər.

İnfeksion xəstəlik – infeksion prosesin təzahürü olub, onun 

in ki  şafının son səviyyəsidir. Bu, yoluxmuş orqanizmdə baş v e-

rən bü tün funksional və morfoloji dəyişikliklərdir. V. D. Bel yakov 

qeyd  edir ki, yoluxucu xəstəlik – canlı törədici tərə fin dən törə di-

lən  patoloji prosesdir. Lakin illər keçdi və müəyyən edil di ki, elə 

xəs   təliklər  (süngərəbənzər  ensefalopatiya)  vardır  ki,  onlar  canlı 

orqanizmlərlə deyil, spesifik zülallar – prionlar tərəfindən tö rə di lir. 

Gedişinin müddətinə görə infeksion proses aşağıdakı mər hə-

lə lərə bölünür: kəs kin, yarımkəskin (uzunsürən), xronik (fasi lə-

siz  və ya residivləşən variant).

Persistensiyaedəninfeksionproses (törədicinin orqanizmdə 

kəs kin mərhələyə nisbətən daha çox qalması) yoluxucu xəstə lik-

53

lərin latent, xronik və ləng variantlarının əsasında durur. Persis-

ten  siyanın səbəbləri çox vaxt qeyri-spesifik müdafiə amillərinə və 

immun sistemin müdafiəsinə qarşı mikroorqanizmin davamlılığı, 

törədicinin özünəməxsus xassələri, makroorqanizmin im mun sis-

teminin defisiti sayılır.

Qarışıq (mikst, assosiativ)  infeksion  proseslər  iki  və  daha 

çox  törədicilərlə  şərtlənir,  bu  zaman  orqanizmə  iki  törədicinin 

təsiri  sadəcə,  effektlərin  cəmlənməsi  ilə  başa  çatmır.  Müasir 

dövrdə  narkomaniya  ilə  xəstələrdə  B+C  tip  viruslu  hepatitlərlə 

eyni  anlı  yoluxma  geniş  yayılmışdır.  Qarışıq  infeksiya  İİV/

QİÇS-li  xəstələr  üçün  olduqca  səciyyəvidir,  bu  zaman  virusla 

şərtlənən  ikincili  immundefisitin  fonunda  viruslar,  bakteriyalar, 

göbələklər, ibtidailər qrupundan olan 2-4 patogenlə superinfek-

siya baş verir.

Herminativ infeksion proses – bətndaxili yaranan və ya d o-

ğuş  dan  sonra  anadangəlmə  yoluxucu  xəstəliyin  inkişafı  nəti cə-

sində  meydana  çıxan  prosesdir.  Virus  infeksiyalarından  İİV-in-

feksiya,  sitomeqalovirus  infeksiyası,  məxmərək,  sadə  her pes, 

bak  terial infeksiyalardan – anadangəlmə sifilis, listerioz, cüzam, 

protozoy invaziyalardan – toksoplazmoz tipik xəstəliklərdir. Bu 

qrup xəstəliklər yayılmış və ağır gedişatı ilə səciyyələnir.

Autoinfeksion proses yalnız orqanizmin öz mikroflorası hesa-

bına  inkişaf  edir  ki,  bununla  da  qarışıq  formadan  fərqlənir  və 

adətən,  qeyri-spesifik  müdafiə  amillərinin  və  makroorqanizmin 

immun sisteminin zəifləməsinə şərait yaradan kimyəvi preparat-

ların və kortikosteroidlərin səmərəsiz istifadəsi ilə bağlıdır.

Yoluxucu xəstəliklərin strukturunda konvension (əvvəlki adı 

“karantin”) xəstəliklər ayırd edilir. Onlar bəzi yoluxucu xəs tə lik-

lərlə təmsil olunmuşdur ki, bu zaman məlumatlandırma sistemi 

və profi laktika tədbirləri beynəlxalq konvensiyalarla (razılaş ma-

lar) müəyyən edilir. Konvension xəstəliklərlə yanaşı, xü susi təh-

lü kəli  infeksiyalar  qrupu  da  ayırd  edilir.  Buraya  qəfl ə tən   ya  ra-

nan, sürətlə yayılan və əhalini geniş şəkildə əhatə et məyə qabil 

olan insanın bir çox xəstəlikləri daxildir. Onların ha mısı ağır g e-

dişi  və  yüksək  letallığı  ilə  səciyyələnir.  Bu  xəs tə lik lər  bey nəl-

xalq sanitar-epidemioloji nəzarətə götürülür. Birinci razılaşmaya 

54

(1952-ci il) əsasən karantin xəstə liklərinə xüsusi təhlükəli infek-

si ya qismində taun, vəba, sarı qızdırma və təbii çi çək daxil edil-

miş dir.  Elə  həmin  vaxtda  beynəlxalq  tibbi-sanitar  qaydaları 

qüvvəyə  mindi,  onun  əsas  məqsədi  ölkə  ərazisinə  xəstəliklərin 

g ə ti ril mə sindən  dövlətlərin  əksepidemik  müda fiə sinin  təmin 

edil  məsi  idi.  Qaydalar  Milli  səhiyyə  orqanları  tərə fin dən  kon-

vension xəstə lik lərin əmələ gəlməsi haqqında ÜST-ə təcili xəbər 

ver məyi və öl kə də yaranmış epidemioloji vəziyyət haqqında a r-

dıcıl məlumat lan dırmağı tələb edir. ÜST öz növ bə sin də alınmış 

məlumatların  tezliklə  yayılmasına  cavabdehdir.  Müasir  dövr  də 

kon vension xəstəliklərə taun, sarı qızdırma və və ba aid dir.

Beynəlxalq səviyyədə yoluxucu xəstəliklərin yayılması üzə-

rin  də ən effektiv nəzarət daima mövcud olan qlobal epi demio loji 

nəzarət  sisteminə  arxalanmaqdır.  O  həm  yoluxucu  xəs təliklər 

yayılmış  əra zi lərin  aşkarlanmasına  və  sərhədlərinin  kiçildil mə-

sinə, həm də xaricdən gətirilən xəstəliyin yayılma riskinin azal-

dıl masına  imkan  verən  ək sepidemik  tədbirlərin  tək mil ləş-

dirilməsinə yönəldilmişdir. Yoluxucu xəstəliklər üzərində qlobal  

epidnəzarət  infeksiyanın  nəinki  bir  ölkə  hüdudunda,  həm çi nin 

öl kələr  ara sında  yayılmasının  öyrənilməsini  nəzərdə  tutur.  Öl -

kədə qüvvədə olan qaydalar xüsusi təhlükəli infeksion və p a ra -

zitar  xəstəliklərə  –  vəba,  taun,  sarı  qızdırma;  Lass,  Marburq, 

Ebol virus hemorra gik qızdırmaları; malyariya və ağca qa nad lar  la 

yayılan insan üçün təhlükəli digər yoluxucu xəstəliklərə (De n ge, 

Çikunqunya,  Qərbi  Nil  qızdırması;  qərbi,  şərqi,  venesuela  e n-

sefalomielitləri; yapon, Kaliforniya, San-Lui, Murrey va  di si e n-

sefalitləri) şamil olunur.

Yoluxucu xəstəliklərin populyasiya səviyyəsində insanlar a r a  -

sında  yayılması  epidemik  prosesdir.  Epidemik  proses  –  bir-

birinin ardınca davam edən infeksion hallar zənciridir, xəstəliyin 

simp  tomsuz formasından manifest formasına qədər təzahür edir 

ki, bu da kollektivdə dövr edən xəstəlik törədiciləri ilə şərtlənir. 

O, bir və ya bir neçə xəstəlik halları və ya törədicigəzdirənlik aş -

kar edilən epidemik ocaqlar şəklində təzahür edir. Epidemik pro-

ses – sosial-bioloji hadisədir.

55

İnfeksion prosesdə mikroorqanizmin rolu

Mikroorqanizm  ilə  makroorqanizmin  görüşməsinin  nə ticəsi 

so nuncunun ümumi immunoloji reaktivliyindən əhəmiyyətli dərə-

cədə asılıdır.

İnfeksion xəstəliklərin inkişafını və gedişini öyrənərkən mak-

roorqanizmin  vəziyyətini  həmişə  nəzərə  almaq  lazımdır.  Tə bii 

rezistentliyin və spesefik immunitetin yüksək səviyyəsi orqaniz-

min  patogen  mikroba  münasibətdə  mütləq  və  ya  nisbi  davam-

lılığını təmin edir. Müəyyən vəziyyətlər, məsələn, dərman y u xusu 

və s. orqanizmin ümumi reaktivliyini aşağı saldığı üçün i n feksion 

prosesi dəf edir və hətta qarşısını alır.

Məlumdur ki, epidemiyalar zamanı və ya kollektivdə infek-

sion  xəstəlik  baş  verdikdə  heç  də  mikroorqanizmlə  görüş müş 

bütün  şəxslər  xəstələnmirlər.  Burada  orqanizmin  fərdi  həs sas-

lığının  böyük  əhəmiyyəti  vardır.  Fərdlik  amili  geniş  hüdudda 

variasiya  edir  və  infeksiyanın  xüsusiyyətlərindən  asılıdır. Təbii 

çiçək,  qızılca  və  s.  infeksiyalar  zamanı  kontagiozluq indeksi 

vahi də yaxınlaşır, törə di cilərlə yoluxmuş və immunizasiya olun-

mamış  şəxslər  tez  xəstələnirlər.  Əksinə,  poliomielit,  difteriya 

zamanı və ya digər xəstəliklərdə infeksiya mənbəyi ilə təmasda 

olmuş  şəxslərin  az  bir  hissəsi  xəstələnir  (kontagiozluq  indeksi 

0,01 – 0,1%) . Belə hallarda yalnız bəzi səbəblərə görə (həmin 

şəxsin mikrob və ya onun toksininə qarşı həssaslığının artmasını 

müəyyən  edən  səbəblərə  görə)  infeksiyaya  qarşı  daha  həssas 

olan  şəxslər  xəstələnirlər.  Şübhəsiz,  bu  zaman  orqanizmə  düş-

müş infeksion agentin dozası da mühüm rol oynayır.

İnfeksion  prosesin  gedişinə  təsir  göstərən  müxtəlif  amillərə 

mü qayisəli qiymət verərkən immunitetin həlledici rolunu bir daha 

qeyd etmək lazımdır.

İnfeksion  xəstəliklərin  törədiciləri  parazitlərə  aiddir  və  epi-

de  mik prosesin bioamili törədicilərin – parazitlərin xüsusiy yət-

lə ri ilə müəyyən edilir.

Parazit– digər orqanizmdən qida mənbəyi və yaşayış mü hi ti 

kimi istifadə edən orqanizmdir (başqa sözlə, parazit digər növün 

hesabına yaşayan orqanizmdir). Parazit öz həyatının az və ya çox 

56

hissəsini həmin orqanizmlə bioloji və ekoloji cəhətdən bağlı ş ə-

kil  də keçirir. Parazitlər sahib orqanizmdən daimi və ya mü vəq-

qəti yaşayış mühiti kimi istifadə edirlər. Parazitin yaşayış mühiti 

sa hibin orqanizmidir.

Sahib parazitin qida mənbəyi və ya yaşayış mühiti kimi isti-

fa də  etdiyi  orqanizmdir.  Parazitin  bioloji  növ  kimi  mövcud  o l-

ması üçün əhəmiyyətindən asılı olaraq spesifikvəqeyri-spesifik 

sahiblər ayırd edilir.

Yaşayış mühiti – bioloji növün həyat fəaliyyətini təmin edən 

şəraitlərin cəmidir. Bioloji növün saxlanmasında iştirakına görə 

i n feksion xəstəlik törədiciləri üçün əsas (spesifik), əlavə və təsa-

dü fi yaşayış mühiti fərqləndirilir.

Parazitizm – qida mənbəyi və yaşayış mühiti kimi bir canlı 

orqanizmin başqa orqanizm tərəfindən birtərəfli istifadə olunma-

sını xarakterizə edən növlərarası münasibətlər formasıdır.

Parazitar xəstəliklər

Bu  termin  bütün  sistematik  qruplardan  olan  parazitlər  tərə-

fin dən törədilən xəstəliklərin ümumi adıdır – orqanizmə pato gen 

törədicilərin daxil olması, çoxalması və həyat fəaliyyəti nəti cə-

sin də inkişaf edən xəstəliklərdir: protozoozlar, helmin tozlar.

Qeyd  etdiyimiz  kimi,  parazitin  təbii  yaşayış  mühiti  sahibin 

orqa nizmidir.  Ümumiyyətlə,  sahibin  orqanizmi  özünün  morfo-

loji, fizioloji və müdafiə xüsusiyyətləri ilə bərabər, parazit üçün 

bi rinci  xarici  mühit  sayılır.  Parazit  həmin  orqanizmə  təkamül 

prosesində adaptasiya olmuşdur. Bu mühit parazitlərə bilavasitə 

təsir edir. Xarici mühit isə (ikinci sıra xarici mühit) parazitlərə 

d o layı yolla, yeni sahib orqanizm vasitəsi ilə təsir göstərir.

Təbii təkamülün müxtəlif mərhələlərində canlı orqanizmlərin 

bəzi növləri parazit həyat tərzinə keçmişdir. Belə ki, bir çox s a p-

ro fit  mikroorqanizmlər  parazitlərə  çevrilmişlər.  Bunun  nəti cə-

sində onların orqanizmində maddələr mübadiləsində xeyli dəyi-

şik liklər baş vermiş və son nəticədə bu törədicilər yalnız digər o r-

qa nizmin hesabına yaşamağa qabil olmuş və həmin orqa niz m lər 

onlar  üçün  yaşayış  mühitinə  çevrilmişlər.  Parazitlər  sahibin 

57

təkcə fiziki-kimyəvi mühitinə adaptasiya olmamışlar, onlar həm 

də  müdafiə  qüvvələrinə  qarşı  müəyyən  dərəcədə  da vam lılıq 

qazanmışlar.  Parazit  mikroorqa nizmlərin  birincili  lokalizasiya 

yer ləri xarici örtüklər, tənəffüs və həzm yolunun selikli qişaları 

olmuşdur. Əksər mikroorqanizmlər indi də bu sistemlərdə yaşa-

yır.  Digər  parazitlər  sahib  orqanizmin  daha  dərin  qatlarına  – 

daxili mühit toxumalarına keçmişdir.

Parazitlərin  sahib  orqanizmə  sonrakı  adaptasiyası  ixtisas-

laşma yolu ilə getmişdir, yəni onlar müəyyən toxumalarda para-

zitlik etmək qabiliyyəti qazanmışlar: məsələn, dizenteriya törə di-

cisi yalnız bağırsaq divarında, quduzluq virusu sinir t o xu masında 

çoxalır.  Təka mül  prosesində  müəyyən  bir  parazit  formaları  bir 

və  ya  bir  neçə  növ  sahib  orqanizmə  (parazitlərin  dar  spesifik-

liyi), digərləri isə daha çox sahiblərə adaptasiya etmişlər (spesi-

fikliyin olmaması). Qızılca və qarın yatalağının törədicisi yalnız 

insanı zədələyir. Quduzluq virusu isə bütün məməliləri zədələyə 

bilər.

Xəstəlik törədicilərinin insan orqanizmində adaptasiyası müx-

təlif  yollarla  getmişdir.  Sərbəst  vəziyyətdən  parazitizmə  bila va-

si tə keçid vəba vibrionlarında baş vermişdir.

İnfeksion və invazion xəstəliklər sərbəst yaşayan bir növün 

(müxtəlif bitki və heyvan qruplarından) digər orqanizmlərdə p a-

ra  zitizmə keçməsi nəticəsində əmələ gələ bilər.

Parazit – təkcə başqa orqanizmdən qida mənbəyi və yaşayış 

mühiti kimi istifadə edən orqanizm deyildir. O həm də ona zərər 

yetirir.

Çox  zaman  parazitləri  yalnız  parazitik  qidalanma  tiplərinə 

görə bölürlər və ona görə infestasiyaları işarə etmək üçün indiyə 

qədər ümumi qəbul olunmuş termin yoxdur. Parazitozlar termini 

daha məqsədəuyğun hesab olunur.

Parazitizmin təzahürləri. İnfeksion xəstəlik törədiciləri o r-

qa   nizmlərin  müxtəlif  qruplarına  aid  edilir.  Bu  yaxınlara  qədər 

hesab  edirdilər  ki,  parazitlər  yalnız  heyvani  mənşəlidir.  Buna 

görə də parazitar xəstəliklərə ibtidailər, helmintlər, həmçinin b u-

ğum ayaqlılar  tərəfindən  törədilən  xəstəlikləri  daxil  edirdilər. 

Ənənəyə uyğun olaraq, bu xəstəliklərin epidemio lo giyasına tibbi 

58

para zitologiya  kur sun da  baxılır.  Hazırda  hamı  tərəfindən  qəbul 

olunmuşdur ki, infek sion xəstəlik törədiciləri qrupuna daxil olan 

digər mikroorqanizmlər də (viruslar, xlamidiyalar, mikoplazma, 

bakteriyalar) parazitlərə aiddir. Mikozları törədən göbələklər də 

para zitlərə aid edilir. İnfeksiyaların, mikozların, invaziya və i n-

fes tasiyaların  əmələ  gəlməsi  və  yayılması  qanunauyğunluqları 

müəyyən dərəcədə uyğun törə dicilərin həyat fəaliyyəti ilə bağlı-

dır. Bu nöqteyi-nəzərdən, bütün sadalanan qrupları infeksiya ter-

mini ilə adlandırmaq qanunauy ğundur.

Parazitizm  üçün  çoxsaylı  təzahürlər  xarakterdir.  Bəzi  para-

zitlər öz sahibindən müvəqqəti qida mənbəyi kimi istifadə edir 

(qansoran buğumayaqlılar) – bunlar müvəqqəti parazitlərdir.

Parazitik qidalanma tipinə görə obliqat (onlar təbiətdə yalnız 

para zitik qidalanma tipinin hesabına mövcuddurlar) və fakül ta tiv   

(saprofit qidalanma tipinə malikdirlər) parazitlər ayırd edi lir.

Orqanizmdə xəstəlik törətmə qabiliyyətindən asılı olaraq p ara -

zit lər patogen, qeyri-patogen və şərti patogenlərə bölünürlər.

İnfeksion xəstəlik törədiciləri daimi obliqat patogen para zit-

lə rə  aiddir.  Son  illərdə  daimi  obliqat  şərti-patogen  parazitlər, 

həm çinin fakültativ parazitlər tərəfindən törədilən xəstəliklər b ö-

yük əhəmiyyət daşımağa başlamışdır.

Patogen obliqat parazitlər. Bütün obliqat daimi parazitlərin 

həyat tsiklində mütləq 2 faza olur:

1. sahib orqanizmdə yaşama fazası (qidalanma və çoxalma);

2. bir orqanizmdən digər orqanizmə keçmə fazası.

İkinci  faza  olmadan  obliqat  parazitlərin  bioloji  növ  kimi 

möv cud olması mümkün deyildir. Çünki fərdi sahibin həyatı h ə-

mişə məhduddur. İnfeksion proses parazitizmin I fazası ilə m ü-

əy  yən edilir, epidemik proses isə əsasən II faza ilə əla qə dar dır.  

Buna görə də epidemiologiyanı daha çox paratizm probleminin 

ekoloji tərəfi maraqlandırır.

Bəzi obliqat parazitlər (birsahibli və ya monopatogen para zit lər) 

yalnız bir sahibin – insanın orqanizmində qidalanmağa uyğun  laş-

mışdır. Onlar tərəfindən törədilən xəstəliklər antro ponozlar a d lanır. 

İnsanların  infeksiya  mənbəyi  olduqları  xəs təliklərə  antroponoz

xəstəliklər deyilir.

59

Digər  obliqat  parazitlər  təbii  şəraitdə  heyvanların  bir  növü-

nün və ya məhdud növlərinin nümayəndələri arasında sirkulya-

siya etməklə mövcuddurlar. Birincilərdən fərqli olaraq, bu para-

zit lər heyvanların digər növlərində (parazitizmin əlavə təzahürü )  

və  ya  insanda  müvəq qəti  çoxala  bilərlər.  Buna  görə  də  onları 

çox sahibli və ya polipatogen parazitlər adlandırırlar. Heyvanlar 

infek siya  mənbəyi  olduqda,  belə  xəstəliklər  zoonoz xəstəliklər 

ad lanır.  Əsl  zoonozlara  belə  tərif  verilir:  təbii  şəraitdə  onurğalı 

hey   vanlar  və  insanlar  arasında  yayılan  infek si yalar  zoonozlar 

adlanır. Parazitlərin müəyyən hissəsi steno biontdur, yəni təbii ş ə-

raitlərdə yalnız heyvan orqanizmində yaşamağa adaptasiya olun-

muşlar. Genetik olaraq insan bu törədi cilərə qarşı həssas deyildir 

(iribuynuzlu qaramalın taunu, buzovların dizenteriyası, pul loroz).

Fakültativ (yalançı) parazitlər. Parazitizm tarixi baxımdan 

ikin cili hadisədir. Parazitlərin ilkin əcdadları saprofitlər olmuşdur. 

Tə kamül  prosesində  parazitlərin  saprofitlərdən  inkişaf  et məsi, 

yəni parazi tizm dən saprofitizmə keçid baş verir. Bu za man, təbii 

ki, aralıq qruplara aid olan orqanizmlər də əmələ gəlir.

Fakültativ  mikroorqanizmlər  məhz  belə  orqanizmlərdəndir. 

Bun lar elə orqanizmlərdir ki, digər canlı orqanizmlərin hesabına 

olan  qidalanma  tipi  yeganə,  bəzən  isə  əsas  deyildir.  Təbiətdə 

belə  orqa nizmlərin  mövcud  olması  əsasən  saprofit  qidalanma 

yolu ilə təmin edilir. Fakültativ parazitlərin bəziləri (klostridiya-

lar, bəzi göbələklər) insanlarda xəstəlik törədə bilər. Bu törə di ci-

lə rin  həyat  fəaliyyətinin  bioloji  xüsusiyyətlərinə  uyğun  olaraq, 

onlar tərəfin dən törədilən xəs təliklər sapronozlar adlanır. Onla-

rın törədiciləri ətraf mühitdə sərbəst yaşayırlar. Sapronozların ti -

pik  nümayən dəsi  legionelyoz  xəstəliyidir.  Legionellalar  üçün 

təbii  mühit  su  hövzələridir.  Onlar  amöblərdə  və  yosunlarda,  su 

mən  bələrində, kondisionerlərin rütubə tində top la nırlar. Lakin xü -

susi sapronoz infeksiyaların mövcud olması şüb həlidir. Saprofit 

qidalanma  tipinə  malik  törədicilərin  qeyri-patogen  parazitizm 

fazası  vardır  (çox  zaman  heyvan  orqanizmində).  Buna  görə  də 

f a kültativ parazitlər tərəfindən törədilən xəstəliklər öz mahiy yə ti nə 

görə  zoonozdur  (və  ya  sapronozdur).  İnfeksion  xəstəliyin  ə mə  lə 

gəlməsini isə törədicinin parazitik qidalanma tipi olmadan t ə səv-

vür etmək mümkün deyildir.

60

Mikroorqanizmlərin bəzi  nümayəndələrində hər  üç  qida lan-

 ma tipinin əlamətləri vardır. Məsələn, klostridiyalar toksin ifraz 

edir,  onunla  zəhərlənmə  yoluxmuş  şəxsin  ölümünə  səbəb  olur. 

Deməli, saprofitizm (meyitlərdə çoxalma) və parazitizmin (bağır -

saqda  və  yara da  çoxalma)  əlamətlərindən  başqa,  onlar  yırtıcılıq 

əlamətlərinə  də  malikdirlər  (sahibi  toksinlə  öldürmək). Adətən, 

fakültativ parazitlər insanlarda yalnız müəyyən şəraitdə xəstəlik 

törədir.  Məsələn,  tetanus  törədicilərinin  bağırsağa  deyil,  məhz 

yaraya  düşməsi  xəstəliyin  inkişafına  səbəb  olur.  Buna  görə  də 

onlar şərti-patogen törədicilər qrupuna daxil edilmişdir.