Az rbaycan Respublikas t hsil Nazirliyinin

Qeyri-infeksion xəstəliklərin epidemiologiyası (QİXE)

Son illər bütün xəstəliklərin populyasiya səviyyəsində öyrənil-

məsinin  ümumi  prinsipləri  və  metodiki  əsasları  işlənib  hazır lan-

mışdır. Bu məqsədlə epidemiologiya terminindən geniş isti fadə o l u -

nur.  Bakterioloji  kəşflərdən  sonra  bir  əsrlik  inkişaf  dövründə 

e p i   de miologiya – epidemik prosesin qanunauy ğunluq larını ö y rə-

nən bir elm kimi formalaşmışdır.

İ.S.Bezdenejnı  tərəfindən  epidemiologiyaya  belə  tərif  veril-

miş dir: “Epidemiologiya – tibb elminin müstəqil sahəsi olub, i n-

san cəmiyyə tində yoluxucu xəstəliklərin baş verməsi, yayılması 

qanuna uyğun luqlarını  öyrənməklə  yanaşı,  bu  xəstəliklərə  qarşı 

mübarizə və profilaktika tədbirlərini həyata keçirir”.

Profilaktikanın sərhədlərinin infeksion patologiyanın sər həd-

lə rindən kənara çıxması nəticəsində nəinki təkcə infeksion, həm 

də qeyri-infeksion xəstəliklərin öyrənilməsində populyasion y a-

naş  manın  tətbiqi  nəticəsində  “Qeyri-infeksion  epidemiologiya 

a n layışı”  meydana  gəlmişdir.  Bu  proqressiv  istiqamətin  inkişa-

fının  ilk  dövrlərində  hesab  edilirdi  ki,  burada  epidemiologiya 

termininin işlədilməsi yersizdir. Çünki epidemiologiya yoluxucu 

(parazitar) xəstəliklərin əmələ gəlməsi, yayılması və sönməsi q a-

nu  nauyğunluqları  haqqında  elmdir.  Qeyri-infeksion  xəs   təlik lərin 

epidemiologiyası isə somatik, qeyri-infeksion mən şəli kütləvi y a-

yılan xəstəlikləri epidemioloji müayinə metodu vasitəsilə öy rənir. 

Hazırda  bu  istiqamət  sürətlə  inkişaf  etmək dədir  və  yo lu xu cu 

xəstəliklərin epidemiologiyası ilə yanaşı, qey ri- infeksion xəs tə-

liklərin epidemiologiyası (QİXE) anlayışı tət biq olunur. 

QİXE-nin predmeti – epidemik xarakter daşıyan və həm mü -

əy yən bioloji tibbi amillərdən, həm də sosial şəraitdən asılı olan 

bir sıra somatik xəstəliklərin əmələgəlməsi səbəblərini və inki şaf 

q a nu na uyğunluqlarını öyrənməkdir. 

QİXE-nin müayinələrinin əsas vəzifəsi bu xəstəliklərin pato-

ge nezinə dair materialların toplanması və təhlilidir. Bunun əsa-

sında bədxassəli şiş, ürək-damar xəstəlikləri, sinir, psixi, aller gik 

və digər xəstəliklərin profilaktikası, onlarla xəstələnmə səviy yə-

sinin  azaldılması  və  ölümün  qarşısının  alınması  üzrə  mübarizə 

42

metodları işlənib hazırlanır və həyata keçirilir. QİXE-də aparılan 

müayinələr bir çox üsulları özündə birləşdirir ki, bunlar epi de mi-

ologiyada  tibbin  köməyi  ilə  konkret  səbəb  amillərini  aşkar  e t-

məyə, onların təsir mexanizmini qiy mət lən dir mə yə və pro fi lak  tik 

tədbirlər işləyib hazırlamağa imkan verir. Müayinələr kom p lek-

sinə həmçinin ayrı-ayrı ərazilərin geoloji, meteoroloji və coğrafi 

p a rametrləri ilə müqayisədə həmin əra zi lər  üçün atlasların tərtib 

edilməsi də daxildir. 

Ayrı-ayrı qitələrdə müxtəlif QİXE-i öyrənən zaman istifadə 

olu nan diaqnostik testlərin özünəməxsus cəhətləri vardır. Mə sə-

lən, qadın cinsiyyət üzvlərinin şişönü xəstəliklərini aşkar etmək 

üçün onlarda profilaktiki sitoloji müayinələrin, ağciyər və ürək-

damar sisteminin xroniki xəstəliklərini aşkar etmək üçün küt ləvi 

profilaktiki flüoroqrafiya və rentgenoloji müayinələrin a pa   rıl ması, 

həmçinin  ürək-damar  xəstəliklərinin  erkən  diaqnostikası  məq sədi 

ilə qan təzyiqinin ölçülməsi, göz dibinin və ziyyətinin öyrə  nil məsi, 

endokrin  sistemin  funksiyalarının  pozulmasına  qiy mət  vermək 

üçün  əhalinin  ayrı-ayrı  qruplarında  hormonal  balansın  müəyyən 

edilməsi və s. tətbiq edilir. 

QİXE-nin öyrənilməsində əsas rol retrospektiv müa yi nə lərin 

payına düşür. Bu müayinələr öyrənilən amillərin kompleks təsi-

rinə məruz qalmaları baxımından xəstə və sağlam şəxslərin kon-

trol qruplarının məlumatlarının tutuşdurulmasına əsaslan mışdır. 

He sab lama  texnikasından  istifadə  edilməsi  riyazi  analiz  apar-

mağa,  sağlam  və  xəstə  qruplar  arasında  fərqlərin  səbəblərini 

aş kar  etmək  üçün  bir  çox  göstəricilərin  müqayisə  edilməsinə, 

başqa  sözlə,  xəstələr  üçün  xarakterik  olan  və  kontrol  qrupun 

şəxs  lərində rast gəlinməyən və ya nadir hallarda rast gəlinən əla-

mət (amil) və onların komponentlərini aşkar etməyə imkan verir. 

QİXE-nin  tədqiqat  kompleksinə  bir  neçə  illər  ərzində  illik 

xəs tələnmə və ölüm haqqında olan məlumatların dinamikasının 

ana lizi, həmçinin göstəricilərin meylini qiymətləndirmək, proq-

nozların tərtibi və risk amillərini aşkar etmək məqsədi ilə bütün 

m ə lumat  mənbələrinin  diqqətlə  yoxlanması,  müxtəlif  ərazilərdə 

əha  linin seçmə qruplarının dərinləşdirilmiş göstəricilərinin hesab-

lan ması  daxildir.  Həmçinin  bu  kompleksə  istehsalat  və  məişət 

43

zəhər lərinin,  iqlim-coğrafi  amillərinin  təsirinin  öyrənilməsi,  iq -

lim şəraiti dəyişdikdə orqanizmin uyğunlaşma mexanizm lə ri nin  

dərə cəsinin və təzahürünün qiymətləndirilməsi daxildir. Bun dan 

baş qa, irsi amillərin roluna, ayrı-ayrı əhali qruplarında müxtəlif 

xəstəliklərin  əmələ  gəlməsinin  sürətlənməsinə  şərait  yaradan 

hor  monal,  mübadilə  və  digər  funksiyaların  pozulmasına  diq qət 

ve rilir. 

Epidemioloji  müayinə  metodunun  iki  komponentini  müt ləq 

nə zərə almaq lazımdır. Birinci komponent əhalinin epidemioloji 

vəziyyətini xarakterizə edən faktiki materialların toplanması ilə, 

başqa sözlə, patologiyanı və risk amillərini əks etdirən gös tə ri ci-

lərlə  əlaqədardır.  İkinci  toplanmış  materialların  təhlilinə  aiddir. 

Bu tədqiqatlarda həkim-gigiyenistlər, klinisistlər, həmçinin mete o-

ro  loqlar, coğrafiyaşünaslar və digər mütəxəssislər iştirak edə bilər.

QİXE-nin epidemioloji təhlili üçün məlumatların əsas mən-

bəyi miqrasiyanın dərəcəsini xarakterizə edən demoqrafik gös tə-

ri cilər, həmçinin öyrənilən qrupların yaşadığı rayonların iqtisa-

diy  yatına dair məlumatlardır. Buraya ətraf mühitin çirk lən  mə sinə 

dair göstəricilər, məişət və istehsalat allergenlərinin olması, həm-

çinin  əhalinin  sağlamlığına  təsir  edən  sosial-gigiyenik  şərai tin 

xüsu siyyətləri daxildir. Beləliklə, həmin yerin geoloji-coğrafi x a-

rak   teristikasını öyrənmək, torpaq və suyun kimyəvi tərkibini, r a di-

asiyasının dərəcə sini, iqlim və meteoroloji amilləri, qidalan ma nın 

xüsusiyyətlərini (onun hazırlanması xarakterini) qiy mət lən dirmək 

lazımdır. Bu məlumatlar xüsusi seçmə müa yi nə lər z amanı alına 

bilər.

Xəstəliklərə meyllilik əlamətinə görə populyasiyanın quru  lu-

şunu müəyyən edən genotipik amil və bu xüsusiyyətlərin onto ge-

nez prosesində və fərdin həyat fəaliyyətində dəyişilməsi ilə ə l a qə-

dar  olan  fenotipik  amil  təsir  göstərir.  Əhalinin  xəstə lən mə si ni 

m ü əy yən edən üçüncü amil isə ətraf mühitdir.

Epidemioloji tədqiqatın gedişində hər üç amilə dinamiki vəh   -

dətdə baxılır. Fenotipik xüsusiyyətlər mühitlə qarşılıqlı təsir n ə ti-

cəsində formalaşır, bu və ya digər fonda baş verir. Bununla ya  na şı, 

x a rici mühit genotip və fenotiplərə seçici təsir göstərir. E pi de mi o-

44

lo giyada  qəbul  edilmiş  risk  amili  anlayışını  amillərin  gös tərilən 

qruplarına uyğun tərzdə diferensiasiya etmək lazım gəlir.

Ürək  və  damar  xəstəliklərinin  epidemiologiyasını  öyrənən 

za man qidalanmanın xarakterinin və psixikanın vəziyyətinin mio -

kard  infarktının  inkişafında,  aterosklerozda,  ürəyin  işemik  xəs-

təliklərində rolunu göstərən bəzi mühüm məlumatlar alın mışdır. 

Əhalinin  bir  kontingentində  göstərilən  xəstəliklər  az,  digər  hal-

larda tez-tez rast gəlir.

Bədxassəli şişlərin epidemiologiyasını öyrənən zaman xarici 

mü hitin  müxtəlif  amilləri  və  onkoloji  xəstəliklərin  aşkar  edil-

məsi  tezliyi  arasında  düz  və  dolayı  əlaqə  aşkar  edilir.  Belə  ki, 

ağciyər xərçənginin etiologiyasında atmosfer çirklənməsinin və 

siqaret çəkmənin əhəmiyyətli rol oynadığı müəyyən edilmişdir. 

Ağciyərin  başqa  xəstəliklərinin  epidemioloji  tədqiqatı  zamanı 

selikli  qişaların  xəstəlikönü  vəziyyətinin  və  xərçəngin  inkişa-

fında  ayrı-ayrı  xalqların  istifadə  etdikləri  müxtəlif  qarışıqların 

rolu aydınlaşdırılmışdır. Bu nəticələr eksperimental yolla sübut 

olu n muşdur.  Dəri  xəstəliklərinin  aşkar  edilməsi  tezliyinin  gü nə-

şin, həmçinin dərinin açıq sahələrinin profilaktiki müdafiəsi olma -

dıqda  ultrabənövşəyi  spektrin  aktivli yindən  asılılığı  müəyyən 

edil mişdir. Bundan başqa, süd vəzilərinin xərçənginin əmələ gəl-

mə sinin qadının cinsi həyatının xüsusiy yətlərindən, uşağın südlə 

əmizdirilmə  müddətindən  asılı  olması  aşkar  edilmişdir.  Bəd-

xassəli şişlərin bəzi formalarının, ürək-damar, sinir xəs tə lik lə ri-

nin inkişafında bir çox istehsalat zərərlərinin əhəmiyyəti gös tə-

ril miş,  onların  qarşısının  alınması  yolları  müəyyən  edil mişdir. 

E pi demioloji  metodun  köməyi  ilə  əhalinin  müxtəlif  sosial-iqti-

sadi  qrupunda  mədə  xəstəliklərinin  müxtəlif  tezlikdə  olması 

aşkar edilmişdir. Bu da hər iki xəstəliyi müxtəlif nozoloji vahid 

kimi qiymətləndirməyə və onların əmələ gəlməsinə şərait yara-

dan amilləri dəqiqləşdirməyə əsas verir. Statistika və diaqnostika 

me todlarından istifadə etməklə revmatizm xəstəliyinin epi de mi o -

lo giyasının öyrənilməsi xəstəliyin təbiətinin dəqiqləş diril mə si nə 

kömək  etmiş,  diaqnostika  və  profilaktikanın  imkanlarını  g e niş-

ləndirmişdir.

45

QİXЕ-nin  ayrı-ayrı  nozoloji  formalarının  inkişafında  qeyri-

əlverişli  amillərin  təsirinin  aradan  qaldırılmasına  və  ya  maksi-

mal  zəiflədilməsinə  dair  tövsiyələr  işlənib  hazırlanmışdır.  Hal-

ha zırda QİXE tibb və biologiya elmlərinin inkişafı sayəsində tam 

bir konsepsiyaya əsaslanır. Bu konsepsiya sosial qarşılıqlı müna-

si bətləri və bio-ekoloji qanunauyğunluqları nəzərə almaqla, p o-

pul yasiya  səviyyəsində  nəzəri  və  ümumi  tədqiqatlar  aparmağa 

imkan verir.

Xalqın sağlamlığı uğrunda mübarizədə aparılan tədbir lərdən 

biri də tibbi-profilaktiki istiqamətin gələcəkdə aktiv şəkildə inki-

şaf  etdirilməsidir.  O,  fundamental  və  populyasion  epidemioloji 

təd qi qat larda  alınan  məlumatlara  əsaslanır.  Epidemioloji  təd qi-

qat ların po pul yasion xarakteri onları digər tədqi qatlardan əsaslı 

s u rətdə fərq ləndirir. G.A.Rose və əməkdaşları (1984) populyasion 

tədqiqatların aşağıdakı əsas vəziyyətlərini ayırd edir: 1. po pul ya si-

yada xəstəliklərin miqdarca qiymət lən di ril məsi; 2. populyasiyada 

xəstəliklərin  yayılma  intensivliyinin  öy rənilməsi;  3.  xəs tə li yin 

təbii inkişafının öyrənilməsi; 4. po pul ya  siyanın sağlam şəxs lə ri-

nin xarakteristikasının verilməsi; 5. eti o loji hipotez lə rin for m a-

laş dırılması və onların yoxlanması.

Bu məsələlərin aydınlaşdırılması kütləvi QİX-nin etiolo gi ya-

sı nın,  patogenezinin,  həmçinin  profilaktikasının  öyrənil mə sinin 

yeni perspektivlərini açır.

QİXE tədqiqatının metodiki prinsipləri

30  ildən  artıqdır  ki,  dünyanın  bir  çox  ölkələrində  QİXE-nin 

sis tematik öyrənilməsi davam edir. Bu müddətdə tədqiqatın me -

to diki əsasları işlənib hazırlanmışdır. Tədqiqatın predmetini təş kil 

edən hadisələrin miqyası müxtəlif QİX-nin mahiyyətinin, o n ların 

tezlik  dərəcəsinin,  inkişaf  xarakterinin,  nəticələrinin  o x  şar lığı, 

həmçinin diaqnostika metodlarının fərqliliyi epidemioloji müa yi-

nə nin müxtəlif üsullarının yaranmasını sürət lən dir miş dir.  Xəs tə-

lik lərin  müxtəlif  qrup larının  sosial  əhəmiyyətinin  ox şar  olma-

ması  təbabətin  müxtəlif  sahələrində  epidemioloji  müayinənin 

i s ti fadə tempinin və toplanılan təc rübənin fərqli o l ma sına gətirib 

46

çıxarmışdır.  Tədqiqatların  baş lanğıc  mərhə lə sində  ürək-damar, 

şiş, sinir, psixi, allergik, endokrin və digər xəstə liklərin epidemi-

ologiyasının  öyrənilməsinə  diferensiasiyalı  y a naş ma  sadalanan 

istiqamətlər üzrə işlərin məhdud şəkildə aparılmasını şərtlən dir-

miş dir.

QİXE-ni  kliniki  fənnlərdən  prinsipial  fərqləndirən  xü su siy-

yət  tədqiqat obyektinin fərdin sağlamlıq vəziyyəti deyil, popul-

yasiyanın sağlamlıq vəziyyətinin olmasıdır. Epidemioloji baxım-

dan  “populyasiya”  dedikdə  müəyyən  xüsusiyyətlərlə  fərqlənən 

əhalinin təbii yolla formalaşmış hissəsinin və ya ərazinin bütün 

əhalisi başa düşülür.

QİXE  bir  sıra  cəhətləri  ilə  infeksion  epidemiologiyadan 

fərqlənir.  QİXE-nin  latent  dövrü  infeksion  xəstəliklərin  latent 

dövrünə nisbətən daha uzunmüddətlidir və onun konkret müd də-

tini qabaqcadan söyləmək mümkün deyildir. Xroniki xəstəliklər 

təd ricən  inkişaf  edir  və  müayinə  olunan  şəxslərdə  xəstəliyin 

əlamətləri geniş diapozonda təzahür edə bilər ki, bu da səhv d i-

aq nostikanın verilmə ehtimalını artırır. QİX üçün etiologiya və 

p a togenizin çox amilliyi səciyyəvidir, dominant amil çox zaman 

müəyyən  olunmur.  İnfeksion  epidemio lo giyadan  fərqli  olaraq, 

burada populyasiyanın qeyri-həssas hissəsini ayırmaq və konk-

ret şəxsdə konkret xronik QİX-yə qarşı mütləq davamlılığı m ü-

əy  yən  etmək  mümkün  deyildir.  Xəstələnmənin  proqnozları  və 

pro filaktiki  tədbirlərin  effek tivliyi  ehtimal  xarakteri  daşıyır  və 

ü mu  miyyətlə, populyasiyaya münasibətdə təsdiq olunur.

QİXE-nin məqsədi əhalinin xroniki xəstəliklərlə xəs tələn mə-

si nin inkişaf qanunauyğunluqlarını müəyyən etmək və ona n  ə  za -

rət yollarını işləyib hazırlamaqdır. Müayinələrin əsas ob  yek ti və 

son  hədəfi  insandır,  onun  sağlamlıq  vəziyyəti  və  sağlamlığının 

qorunmasıdır.

47

 İNFEKSİYA HAQQINDA TƏLİM

İnfeksion Proses və Parazitizm 

Epidemiologiya  –  epidemik  prosesin  inkişafı  və  yaranması 

qanunauyğunluqlarını, metodlarını, yoluxucu xəstəliklərin yayıl-

masının qarşısının alınması və xəstələnmənin azaldılmasına y ö-

nəl dilmiş əksepidemik və profilaktik tədbirləri işləyib hazırlayan 

elmdir.

Demək  olar  ki,  hər  il  planetin  hər  üçüncü  sakini  minimum 

bir yoluxucu xəstəlik keçirir. Bir çox yoluxucu xəstəliklər qlobal 

ya yılmağa meyllidir.

Məlum  olduğu  kimi,  mikroorqanizmlərin  makro orqa nizmlə 

təma sı kommensializm, simbioz və ya infeksiyanın inkişafı şək-

lində təzahür edə bilər. Kommensializm zamanı mikrobun sahib 

orqa nizmdə  saxlanması  sonuncunun  zədələnməsi  ilə  müşayiət 

o lun mur,  lakin  spesifik  və  qeyri-spesifik  rezistentlik  sistemləri 

aktivləşir.

Simbioz (mutualizm) dedikdə o hal başa düşülür ki, həm mik-

rob,  həm  də  sahib  adaptiv  üstünlüklər  qazanır.  İnsan  orqanizmi 

üçün  vacib  olan  bir  sıra  qidalı  maddələr  endogen  mik roflora  

tərəfindən  sintez  olunur.  Mikroorqanizmlər  insan  o r qa  nizmində 

ətraf  mühitin  sabitliyini  (temperatur  göstə ricilərinə,  ion  tər ki-

bi nə, qidalı maddələrin miqdarına görə) əldə edir. Bakteriyaların 

və insanın birgə yaşayışı tamamilə bərabər hü quq ludur, özü də 

insan-mikrob  sistemində  insan  hücey rə lərinin  ümumi  miqdarı 

10

13

, mikrobların – 10

14

-10

15

 təşkil edir.

İnfeksionprosesvəyainfeksiya – törədici ilə həssas orqaniz-

min qarşılıqlı əlaqəsi olub, yoluxucu xəstəlik və ya simptomsuz 

t ö rə  di cigəzdirənlik şəklində təzahür edir. Törədicinin makro or q-

a  nizmə  daxil  olması  və  orada  çoxalması  nəticəsində  pozulmuş 

h o m e ostazın bərpasına yönəldilmiş uyğunlaşma reaksiyaları k o-

m p leksi  inkişaf  edir.  İnfeksion  prosesin  gedişində  insan  (və  ya 

hey  van) orqanizmində patoloji dəyişikliklər inkişaf edir. Mikro-

orqanizm ilə sahibin hü cey rəsi arasında təmas aşağıdakı pro ses-

lər lə səciyyələnir: a) mikro or qa nizmlərin sahibin epitel hü cey rə-

48

si nə  adheziyası;  b)  sahibin  or qanizminin  daxili  mühitinə 

mikroorqanizmlərin  invaziyası;  c)  sahibin  orqanizminin  daxili 

mühitində  mikroorqanizmlərin  proliferasiyası.  Bir  çox  infeksi-

yalar  üçün  hər  üç  prosesin  ardıcıl  inkişaf  etməsi  xarakterikdir, 

d  i  gərlərində isə yalnız adheziya baş verir.

İnfeksion xəstəlik  –  sahiblə  parazit  arasında  qarşılıqlı  təsir 

n ə ti cəsində meydana çıxan makroorqanizmlərin zədələnməsinin 

klinik təzahürləridir.

Persistensiya – o haldır ki, sahibin rezistentlik amilləri mik-

roorqanizmin eliminasiyasını təmin etmir, bu isə uzunmüddətli, 

lakin cüzi zədələnmə ilə müşayiət olunur.

Kolonizasiya  –  sahibin  yeni  mikroorqanizm  qazanmasının 

ardınca yaranan vəziyyətdir, sahib-parazitin qarşılıqlı əla qələ ri-

nin dinamikliyi və davamsız olması ilə səciyyələnir.

Adheziya. Mikroorqanizmlərin əksəriyyətinin təbii həyat tər zi  

hər  hansı  substratlarda  onun  möhkəmlənməsi  ilə  bağlıdır,  ona 

g ö  rə də bütün mikroorqanizmlər üzvi və qeyri-üzvi səthlərə ya  pış-

maq  qabiliyyətinə  malikdir. Adheziyanın  iki  qrup  me xa niz m ləri 

ayırd  edilir  –  qeyri-spesifik  və  spesifik.  Birincisi  bakteriyaların 

səthlərlə  fiziki-kimyəvi  qarşılıqlı  əlaqəsi  ilə  şərt lənir:  e l ek  tros ta-

tik, hidrofob, Broun hərəkəti və s. Qeyri-spesifik adheziya, adə tən 

geriyədönəndir.

İstənilən infeksion proses adheziya ilə başlanır. İnsan orqa-

niz mində  adheziyanı  məhdudlaşdıran  müdafiə  sistemi  mövcud-

dur. Ətraf mühitlə təmasda olan insan orqanizminin başlıca mü da-

fiə mexanizm lərində əsas yer normal mikrofloraya məxsusdur: o, 

pato gen  mikroorqanizmlərin  adhezinlərinin  sahibin  reseptorları 

ilə təmasda olmasına maneçilik yaradır.

İnvaziya infeksion prosesin ikinci mərhələsidir. İnvaziya d  e-

dikdə sahibin orqanizmində toxumaların hüceyrəarası sahə lə rin də 

mikro orqanizmlərin yayılması və hüceyrənin daxilinə o  n  ların n ü-

fuz etməsi başa düşülür. Hüceyrəarası sahələrdə m ik  ro   or qa nizm lə-

rin yayılması zülallar tərəfindən hasil edilən, fer   men tativ a k tivliyə 

malik və hüceyrəxarici matriksin tamlığını pozan mad  dələrlə təmin 

edilir.

Hüceyrənin  daxilinə  mikroorqanizmlər  passiv  və  ya  aktiv 

şə kildə keçirlər. Passiv yol – faqositoz prosesi olub, mikro or qa-

49

nizm lərdən  qorunmağa  yönəldilmişdir.  Praktiki  olaraq,  bütün 

mik ro orqanizmlər faqositoza uğrayırlar, əksər hallarda bu prose-

sin nəticəsində onlar məhv olurlar, yalnız az miqdar mikro orqa-

niz  m lər faqositlərin da xilində yaşamaq qabiliyyəti qazanmışlar. 

Faqositoz  prosesi  aşağıdakı  yollarla  baş  verir:  a)  xemotaksis 

(infeksion agentə doğru hərəkət), b) agentin tutulması və faqoso-

mun əmələ gəlməsi, c) faqolizosomun yaranması, d) bakterisid 

tə sir (killinq), e) mikroorqanizmin həzm edilməsi. Son iki mər-

hə lə nin  effektivliyi  prosesin  nəticəsini  müəyyən  edir,  ona  görə 

başa çatmış (tam) və natamam faqositoz ayırd edilir.

Əksər hallarda yoluxucu xəstəliklərin törədiciləri mikroor qa-

nizmlərdir. 1822-ci ildə Robert Kox Berlin fizioloji cəmiyyətinin 

ic la sında  mikroorqanizmlə  xəstəliyin  əlaqəsini  sübuta  yetirən 

müd dəaları səsləndirdi:

-  Mikroorqanizm  konkret  xəstəliyin  müxtəlif  formala rında 

mü va fiq  patoloji  dəyişikliklər  və  klinik  mənzərə  zamanı  aşkar 

edi  lir;

- Mikroorqanizm digər xəstəliklər (qeyri-infeksion, so matik) 

zama nı aşkar edilmir;

- Xəstədən ayırd edilən və təmiz kulturada alınan mikroorqa-

nizmi  sağlam  insana  və  ya  heyvana  yeritdikdə  xəstəliyin  tipik 

mənzərəsi inkişaf edir.

Mikroorqanizmləri  səciyyələndirmək  üçün  patogenlik,  viru-

lentlik və toksigenlik anlayışları qəbul olunmuşdur. Koxun müd-

də a larından  sonra  aydın  oldu  ki,  patogen  və  qeyri-patogen 

mikro orqanizmlərdən başqa, sahib və parazit arasındakı qarşı lıqlı 

əlaqəni səciyyələndirmək üçün əlavə kateqoriya – şərti-patogen 

mikroorqanizmlər  daxil  edilməlidir. Toplanmış  təcrübə  mövcud 

mikroorqanizmləri insanın patologiyasındakı roluna görə bir sıra 

qruplara təsnif etməyə imkan verdi.

Birinci  qrupu  yüksək  patogen  mikroorqanizmlər  (obliqat 

patogenlər)  təşkil  edir.  Onlar  insan  orqanizminə  daxil  olmağa, 

müx təlif orqan və toxumalarda çoxalmağa qadirdirlər. Mikro or-

qa  nizmlərin  patogenliyi  dedikdə  onların  xəstəlikləri  törətmək 

qabiliyyəti  başa  düşülür,  virulentlik  isə  patogenliyin  dərəcəsi 

( k ə miyyət  ölçüsü)  sayılır.  Bir  çox  hallarda  patogenlik  mikro-

50

orqa nizmin növ əlaməti deyildir. Patogen, şərti-patogen mikro-

or  qanizmlər və kommensallar arasındakı sərhəd isə kifayət q ə-

dər silinmişdir.

İkinci  qrupu  insan  orqanizminin  qeyri-steril  hissələrində 

yaşamağa  uyğunlaşmış,  ətraf  mühitlə  bağlı  olan  (dəri  örtüyü, 

mədə-bağırsaq yolu, tənəffüs yollarının yuxarı şöbələri) mikro-

orqanizmlər təşkil edir. Onlar insanın normal (endogen) mikro-

florasını  təşkil  edir  və  virulentliyinə  görə  fərqlənirlər.  Bəziləri 

(m ə sələn,  bifido-  və  laktobakteriyalar)  praktik  olaraq  xəstəlik 

törət mirlər, digərləri isə (Escherichia coli, Klebsiella pneumonia, 

Hae mophilus influenzae və s.) infeksiyaların tez-tez rast gəlinən 

eti oloji agentləridir və şərti-patogen mikroorqanizmlərə aid dir lər. 

Üçüncü  qrupa  sərbəst  yaşayan  mikroorqanizmlər  daxildir. 

Onlar bəzən insanın daxili mühitinə və ya epitelial səthlərinə d ü-

şür və immunsupressiyalı şəxslərdə yoluxucu xəstəlik törə dir lər 

(məsələn, Pseudomonas spp., Acinebacter spp.).

Nəhayət, dördüncü qrupu infeksion patologiyada elə bir əhə-

miy yət daşımayan mikroorqanizmlər təşkil edir, belə ki, insa nın 

orqanizmində  onların  yaşaması  üçün  şərait  yoxdur.  Onlara  tor-

paqda, havada və suda məskunlaşan əksər mikroorqanizmlər aid-

dir.