Az rbaycan Respublikas t hsil Nazirliyinin
Epidemik prosesin hərəkətverici qüvvələri – epidemik p ro-
Yüklə 4,52 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Sosial amillər
- Bioloji amillər
- Təbii amillər
- Yoluxucu xəstəliyin yaranması şəraiti
- Epidemik prosesin təzahürləri
|
Epidemik prosesin hərəkətverici qüvvələri – epidemik p ro- sesin bioloji, təbii və sosial amilləridir. Törədicinin və sahibin populyasiyasının qarşılıqlı təsiri müəyyən sosial və təbii ş ə ra it- lər də baş verir və deməli, həmin şəraitlərdən asılı olur. İnfeksion prosesin aparıcı determinantları (V.İ.Pokrovski və başqa., 1993) Determinantlar Amillərin təsirinə daha çox məruz qalan infeksiyalar Sosial amillər: – demoqrafik amillər Qızılca, göyöskürək, difteriya, s u ç i çə- yi, e pi demik parotit, qrip, şi gel yoz (Qri- qor yev -Şiq) – sanitar-kommunal abadlıq Qarın yatalağı, vəba, Fleksner şi gel yo- zu, VHA, VHE – əmək və məişət şəraiti Legionelyoz, bruselyoz, qarayara, səp- kili yatalaq, qrip və digər KRVİ, vərəm – sosial davranış xüsusiyyətləri İİV-infeksiya, cinsi yolla yayılan infek- siyalar, VHB, VHc – tibbi xidmət İİV-infeksiya, VHB, VHc – əhalinin qidalanmasının təş ki li nin xüsusiyyətləri VHA, VHE, Zonne şigelyozu, salmo- nel yoz, bağırsaq yersiniozu, p se v do və - rəm, prion xəstəlikləri
– sahiblərin və keçiricilərin ekologiyası Təbii-ocaqlı zoonozlar, tropik xəs təlik- lər, biohelmintozlar Qızılca, göyöskürək, poliomielit, su ç i- çə yi, epidemik parotit Təbii amillər: – iqlim
Qan infeksiyaları, geohelmintozlar, b a- ğır saq infeksiyaları, VHE – hidrogeoloji Leptospiroz, tulyaremiya, legionelyoz, şi stosomozlar – torpaq
Geohelmintozlar, tetanus, klostridiozlar, yersiniozlar – kosmik Kifayət dərəcədə öyrənilməmişdir 94 Başqa sözlə, epidemik proses, yəni yolu xucu xəstəlik t ö rə- di ci və insan populyasiyasının qarşılıqlı təsirinin nəticəsidir, qeyri-həmcinslik və xüsusiyyətlərin dəyişkənliyi bu populyasi- yaların xarakteris tika sıdır. Ona görə də epidemik prosesin təzahürləri nəinki yoluxma riski ilə, həm də xəstələnmə riski ilə təyin edilir. Epidemik prosesin şərtlərinə sosial və ya təbii a mil- lər daxil olur ki, bunlar mikro- və makroorqanizmin xa s sə lə rinə təsir göstərir. Yoluxucu xəstəliklərin törədicilərinin yoluxmaamilləri – t ö- rə dicilərin infeksiya mənbəyindən həssas orqanizmə daşınma sını təmin edən ətraf mühit elementləridir. Hər bir yoluxucu xəstəliyin klinikası törədicinin spesifikliyi ilə təyin olunur, lakin eyni bir törədici iştirak etdikdə belə, kli- nika müxtəlif ola bilər: bir törədici zamanı, məsələn, Epşteyn- Barr virusu ilə infeksion mononukleoz və Berket limfoması, su çiçəyi və kəmərvari herpes (herpes zoster virusu), yaxud qızılca və yarımkəskin skreozlaşmış panensefalit (qızılca virusu) inkişaf edə bilər.
Hələ keçmiş dövrlərdən məlumdur ki, epidemiyalar m ü əy- yən yerlərdə və müəyyən vaxtlarda inkişaf edir. Orta əsrlərdə alimlər qeyd etmişlər ki, sosial amillər də epidemiyanın inkişa- fına təsir göstərə bilir. Xəstəliklərin yaranma riskini yüksəldən və xəstələnmənin mü əy yən səviyyəsini təyin edən şərait xəstəliyin risk amilləri adlanır. İnfeksion patologiyada yoluxma riski olmadan xəstəlik baş vermir. Bu şəraitə həmçinin xəstələnmə riskini yüksəldən insanın davranış tərzi, orqanizmin fərdi xüsusiyyətləri daxildir. Ekspertlərin məlumatlarına görə, əhalinin sağlamlıq səviyyəsi 50%-də həyat tərzi, 20%-də yaşayış mühiti, 20%-də irsiyyət və y a lnız 10%-də tibbi-sanitar yardımın keyfiyyəti ilə müəyyən olunur. Lakin bu, heç də bütün yoluxucu xəstəliklərə aid deyil- dir: bağırsaq infeksiyalarında bu asılılıq özünü tam doğruldur, h a va-damcı infeksiyalarında bu nisbət fərqlənir. Məsələn, ə h a- linin ölüm göstəriciləri 8-10%-dən xeyli yüksək olub 40%-ə çatır.
95 Əhalinin sağlamlığını müəyyən edən əsas 4 qrup amil ayırd edilir (şəkil).
ması heç də həmişə yoluxucu xəstəliyin inkişafına gətirib çıxar- mır. Xəstəliyin inkişaf imkanı, onun gedişi və nəticəsi bir çox hallarda qeyri-spesifik müdafiə amillərindən və orqanizmin i m- mun sisteminin vəziyyətindən asılıdır. İmmun sistem ətraf mühitin çoxsaylı zərərli amillərinin tə si- ri nə məruz qalır. İnsanın istehsalat fəaliyyəti ilə əlaqədar olaraq, qeyri-spesifik müdafiə amillərinin və immun sistemin f ə a liy yə- ti nə ekoloji stress də təsir göstərir. Orqanizmin immun sisteminin vəziyyətinə təsir göstərən eko - loji amillər immuntrop ekzoamillər adlanır. Bu amilləri iki b ö yük qrupa bölmək olar: 1. təbii – temperatur, radiasiya, ultrabənövşəyi şüalanma, m ik- ro ele mentlər və s.; 96 2. antropogen – HES, AES, torpaqların qurudulması /suvarıl- ması, sənaye müəssisələrinin tullantıları, kimyəvi birləşmələrin ge niş tətbiqi. Təsir xarakterinə görə ekzoamillər aşağıdakı şəkildə qruplaş- dırılır: a) yumşaq/bərk; b) birbaşa/vasitəli təsir; c) tənzim olu- nan/ tənzim olunmayan; ç) qısa/uzun təsirli; d) lokal/qlobal; e) o r qanizmdə toplanan/ toplan mayan. Təbii abiotik (qeyri-antropogen) amillərə daxildir: a) fiziki- coğrafi amillər, xüsusilə: coğrafi yerləşmə, insolyasiya, geoloji xüsusiyyətlər, yerin relyefi, torpağın xüsusiyyəti, su mən bə lə- rinin olması və vəziyyəti, yeraltı sular, su mübadiləsinin dinami- kası, atmosferin vəziyyəti; b) iqlim amilləri – iqlim zonaları, m ö v sümilik, havanın temperaturu, atmosfer təzyiqi, havanın nisbi rütubəti, küləyin istiqaməti, yağıntıların miqdarı; c) təbii fövqəladə hallar: qasırğa, tufan, siklonlar, sunami, tornado, zəl- zələ, daşqınlar, vulkan püskürməsi, şaxta, qeyri-adi isti, quraq- lıq, yanğın, sürüşmə, qar uçqunları. Heyvanların – qan infeksiyalarının infeksiya mənbəyi və b i- o loji keçiricilərinin arealının mövcud olması təbii amillərdən asılıdır. Torpağın xarakteri bir sıra helmintlərin həyat tsiklinə t ə- sir göstərir. İlin fəsli KRVİ, “uşaq infeksiyaları”, A viruslu hepa- tit, leptospiroz, yersiniozlar, gənə ensefaliti, gənə borreliozu və s. yoluxucu xəstəlik lərə təsir edir. Kəskin bağırsaq infeksiyaları- nın yayılması bir çox hallarda su mənbələrinin vəziyyətindən asılıdır. Təbii amillər törədicilərin xarakteristikasına, patogen liyinə və virulentliyinə, aktivliyinə və dəyişkənliyinə təsir edir. Trans- missiv xəstəliklərin törədicilərinin xassələri təbii amillərdən ası- lıdır: təbiət amilləri də ağcaqanadların və gənələrin çoxalmasına müsbət və ya mənfi təsir edə bilər. Müxtəlif yoluxucu xəstəliklər zamanı epidemik prosesin döv- riliyi xəstəlik sporadik səviyyəyə enənə qədər aktual qalır. Epi- demik prosesin dövriliyi son onillikdə yoluxucu xəstəliklərin ən geniş yayılmış xəstəliklərinin timsalında aydın izlənir. M ə sələn, Rusiya Federasiyasında dizenteriya zamanı 1925–2000-ci illər ərzində xəstələnmənin 4 yüksəliş dövrü (hər birinin d a vam etmə
97 müddəti 18 il), A hepatitində 1953-cü ildən 9-10 il davam edən 4 tsikli, B hepatitində 1975-ci ildən 11 il davam edən tsikli, s k ar- latina zamanı 1945-ci ildən 10-12 il davam edən 5 tsikli, gə nə ensefalitində 1947-ci ildən 17-18 il davam edən 3 tsikli, t ul yare- miya zamanı 1950-ci ildən – 17 il davam edən 3 tsikli, leptospi- rozlarda 1956-cı ildən 4-5 il davam edən tsikllər m ü şa hi də olun- muşdur.
Dövriliyin formalaşmasında epidemik prosesin hər 3 halqası və törədicinin dəyişkənliyi böyük əhəmiyyət daşıyır. Ətraf mühit şəraiti – təbii amillər aparıcı rol oynayır. Yer kürəsində yaşayan bütün canlılara böyük təsir göstərən təbii amillər arasında g ü- nəşin aktivliyi daha kəskin nəzərə çarpır. A.L.Çijevski (1897–1964) epidemiyaların günəşin aktiv li- yindən asılılığını öyrənmişdir. Hazırda hesab etmək olar ki, epi- demiyaların və pandemiyaların baş verməsi, hər şeydən əvvəl günəşin aktivliyinin səviyyəsi ilə əlaqədardır. Müəyyən edilmiş- dir ki, məhz günəşin aktivliyinin maksimal illərində pandemiya- lar kəskin şəkildə artır və böyük əraziləri əhatə edir. A . L . Çi jev s ki təyin etmişdir ki, vəbanın pandemiyalarının dövrləri 2,65 və 5,5 il davametmə müddətinə malikdir. Bu dövrlər günəşin 11 illik tsiklinin dörddə birini və yarısını təşkil edir. Rusiyada 100 il ərzində xəstələnmənin təhlili göstərdi ki, vəbanın 1823-cü ildə başlamış ilk epidemiyasından etibarən ən yüksək xəstələnmə hal ları günəşin aktivliyinin maksimal illərinə təsadüf edir, hal- buki vəbanın minimal xəstəlik halları qeydə alınan dövrlər günəşin aktivliyinin minimal illərinə düşür. Qriplə xəstələnmənin 500 il ərzində təhlili göstərmişdir ki, qrip epidemiyalarının dövrləri orta hesabla 11,3 il təşkil edir və gü nəşin aktivliyinin dövrləri ilə üst-üstə düşür. Epidemik alov- lanmaların əksəriyyəti günəşin aktivliyi artdığı və ya azaldığı dövrlərə təsadüf edir, yəni epidemiyalar günəşin aktivliyinin m i- ni mum-maksimum və ya maksimum-minimum dövrlərində baş verir. Taun, difteriya, skarlatina, meninqokokk infeksiyası, quduzluq zamanı epidemiyaların yaranmasının günəşin aktivli- yindən müəyyən asılılığı təyin olunmuşdur. Məsələn, taun epi- demiyalarının daha çox maksimal günəş aktivliyində yaranması və geniş yayılması izlənir. 98 Bu qanunauyğunluqların mənşəyi aydındır, belə ki, Yer k ü- rəsində olan mikrofloranın hamısının fəaliyyəti günəşin a k tiv li- yin dən sıx asılıdır. İnsanın xəstəliklərə yoluxma səviyyəsi də, həmçinin orqanizmin fiziki-kimyəvi reaksiyasındakı dəyişik lik- lər sayəsində günəşin aktivliyindən asılıdır. Bütün üzvi aləm – mik ro- və makroorqanizm Günəşdən alınan enerjinin d ə yiş kən li- yi ni hiss edir. EHM-da aparılmış hesablamalar göstərdi ki, yoluxucu xəs tə- lik lərin hamısına 3, 5, 8, 11, 14 və 18-19 ilə yaxın dövrlərə malik tsikliklik xasdır. Bununla bərabər, ümumi məcmuda 10-11 illik tsikl üstünlük təşkil edir. Müxtəlif yoluxucu xəstəliklərlə xəs- tələnmənin təhlili zamanı aşkar edilən 5-6 illik tsikl 10-11 illik tsik ldən sonra ikinci yerdə durur. Bu tsikl davamlılığına görə günəşin aktivliyinin əsas 10-11 illik tsiklinin yarısını təşkil edir. EHM-nın əsasında günəşin aktivliyinin epidemik prosesə təsiri sübuta yetirilmişdir. Lakin bu zaman yadda saxlamaq lazımdır ki, çox vaxt onun bir sıra kiçik intervallara bölünməsi baş verir. Ona görə də əsas 11illik epidemiya dalğası gözdən itir. Epidemik prosesin günəşin aktivliyi ilə əlaqəsi olduqca mürək- kəb dir. Yoluxucu xəstəliklərin yayılması biosferdə gedən digər pro seslərlə də əlaqədədir, onlar günəşin aktivliyi ilə sıx bağlıdır. İnsana günəşin aktivliyinin təsirini tüpürcəyin bakterisid xas- sələrinin günəşin 11 illik tsiklə malik aktivliyindən asılılığının timsalında izləyə bilərik: minimal günəş aktivliyində (1964-cü il) tüpürcək hətta güclü durulaşmadan sonra mikrobların milyon- larla koloniyalarını tamamilə öldürmüşdür, günəşin aktivliyi mak simal səviyyəyə çatdıqda isə (1968) tüpürcəyin bakterisid xas səsi kəskin azalmışdır. Bu dəyişikliklər müəyyən dərəcədə i n feksion xəstələnməyə də təsir göstərir, belə ki, xəstəlik törə di- cisinin aqibəti ağız boşluğunun vəziyyətindən çox asılıdır – o, elə ilk mərhələdə tüpürcəklə təmasda olduqda məhv ola bilər. Bağırsaq qrupu bakteriyalarının yolunda ikinci sədd sayılan m ə də şirəsinin turşuluğu, həmçinin bakterisidliyi də günəşin aktivlik səviyyəsindən asılıdır. Sübut edilmişdir ki, günəşin a k- tivliyi nə qədər yüksəkdirsə, mədənin turşuluğu bir o qədər aşağı düşür və uyğun olaraq bağırsaq bakteriyalarının təsirindən m ü- da fiə qabiliyyəti də zəifdir. 99 Qanın bakterisid xassələri də həmçinin günəşin aktivliyinə uyğun olaraq dəyişir, o, eyni zamanda mövsümdən asılıdır. G ü- nə şin maksimal aktivliyində qan zərdabının mikroorqa nizmləri öldürmək qabiliyyəti günəşin minimal aktivliyinə nisbətən t ə q- ribən 1/3 dəfə azdır. Epidemik prosesə günəşin aktivliyinin təsir mexanizmi ç o x- cəhətlidir. Günəşdən elektromaqnit şüalanması baş verir ki, buraya radiodalğalar, rentgen şüalanması, ultrabənövşəyi və inf- raqırmızı şüalanma daxildir. Bu şüalanmanın bir qismi Yer sət- hinə çatır, digəri isə atmosferdə tutulur. Yerin biosferinə daxil olan şüalanma nəinki insan orqanizminə, həmçinin bitki və hey- vanat aləminə birbaşa təsir göstərir. Təbii ki, o, mikroor qa nizm- lərə də təsir edir. Bu, difteriya törədiciləri üzərində qoyulmuş təcrübələrdə əsaslı şəkildə sübuta yetirilmişdir. 9 il ərzində hər gün aparılmış müşahidələr göstərmişdir ki, onların x ü su siy yət lə- ri nin kəskin dəyişiklikləri çox vaxt günəşin maksimal a k tiv li- yində rast gəlinir. Günəşin minimal aktivliyində belə kəskin dəyişikliklərə ildə 5-7 dəfə rast gəlinmişdir. Difteriya kulturasını qurğuşun ekranla örtdükdə (bu, kosmik şüaların daxil olmasına m a neçilik yaradır) onda kulturanın xassələrinin kəskin d ə yi şik- lik ləri bütün müşahidə dövründə bir dəfə, yəni mövsümdə bir dəfə – təsir edən amillərin intensivliyi maksimal səviyyəyə çat- dıqda baş vermişdir. Deməli, epidemik prosesin dövriliyinin xarici səbəbləri epi- demik prosesin sisteminə daxil olan bütün elementlərə təsir edir. Bu elementlər daxili səbəblərin hesabına dəyişir. Bu halda xəstələnmənin dinamikasının təbii dalğavari prosesinin gedişinə apa rılan sosial tədbirlərin nəticəsində baş verən dəyişikliklər də t ə sir edir. Bunlar isə bir sıra hallarda xəstələnmənin səviyyəsini sporadik səviyyə qədər azaldaraq dövriliyi aradan qaldırır.
həyat şəraitinin mürəkkəb məcmuyudur. Onlara insanların isteh- salat fəaliyyəti və maddi təminatı, məişət, əmək və istirahət şəra- iti; əhalinin sıxlığı və onların yaşayış yeri (şəhər, kənd), yaşadığı tikilinin tipi və onun sanitar-texniki vəziyyəti; qidalanmanın milli və regional xüsusiyyətləri, əhalinin miqrasiyası aiddir. Müəyyən 100 dərəcədə epidemik prosesə səhiyyənin vəziyyəti, tibbi yardım, dərman vasitələri ilə təminat, əhalinin sanitar maariflənməsi, təbii fəlakətlər, müharibələr və əhalinin rifahına təsir göstərən d i gər hadisələr əhəmiyyətli təsir edir. Sosial-iqtisadi və təsərrüfat-texniki amillər arasında epide- mik prosesə aşağıdakılar təsir edir: • demoqrafik amillər: əhalinin sıxlığı və strukturu, təbii h ə rə- kə ti, əhalinin çoxalması, doğum, miqrasiya, ölüm göstəricisi, h ə- ya tın davametmə müddəti; • etnik, mədəni, təhsil, etik və dini amillər, elm və texnikanın inkişaf səviyyəsi, texnologiyanın keyfiyyəti; • sosial sabitlik, işsizlik, cinayətkarlıq, narkomaniya, intihar; • əhalinin maddi təminatı, təhsil səviyyəsi, əhalinin fərdi gigi- yenik vərdişlərinin və sanitar mədəniyyətinin səviyyəsi; • iqtisadi qeyri-sabitlik; • kommunal sanitar-gigiyenik amillər, yaşayış sahəsinin sıx- lığı, fərdi və ümumi yaşayış fondu, mənzilin xarak teristikası, kom munal təminatın vəziyyəti, su təchizatı, kanalizasiya, enerji təminatı, istilik sistemi, yaşayış məntə qələrinin zibildən və qida tullantılarından təmizlənməsi; • keyfiyyət və kəmiyyət xarakteristikası, texnologiya, icti mai q idalanma, disbalans, zülal-kalori çatmamazlığı; • təbiətdən istifadə, əmək fəaliyyəti prosesində antropogen s ə- naye, aqrosənaye amilləri, o cümlədən əhalinin popul yasiyasına t ə sir edən atmosferin, suyun, torpağın kimyəvi, fiziki, bioloji ç i r k- lənmə səviyyəsi; • ticarətin, nəqliyyatın, beynəlxalq əlaqələrin intensiv ləşməsi; • antropogen fövqəladə vəziyyətlər: a) texnogen (müəs si sə lə r- də qəzalar, o cümlədən qlobal, məsələn, Çernobıl hadisəsi kimi, n ə q liyyatda olan bədbəxt hadisələr, yan ğınlar və partlayışlar); b) s o sial, sosial-iqtisadi və ya sosial-siyasi (müharibələr, terrorizm, həmçinin bioterrorizm, qaçqınların intensiv axını).
101 İnfeksion xəstələnməyə sosial amillərin təsirini MDB və Baltika ölkələrində SSRİ dağıldıqdan sonra sifilislə xəstələn mənin artması timsalında görmək olar. Ölkə İllər
Xəstələnmə səviyyəsinin artım tempi Azərbaycan 1990-93
2,9 dəfə Belarusiya 1992-95 12,4 dəfə Qazaxıstan 1990-95
87,8 dəfə Qırğızıstan 1990-95 36,0 dəfə Latviya 1990-96
26,0 dəfə Litva
1990-95 36,0 dəfə Moldova 1990-95
11,0 dəfə Rusiya
1990-95 33,4 dəfə Tacikistan 1990-95
12,0 dəfə Türkmənistan 1990-96 8,1 dəfə
Ukrayna 1990-95
9,4 dəfə Özbəkistan 1990-95 13,9 dəfə Estoniya 1991-94
8,0 dəfə
Epidemik prosesin xarakterinə sosial amillərin təsirini şəhər və kənd yerində bağırsaq infeksiyalarının qeyri-bərabər yayılma- sının timsalında izləmək olar: şəhərlərdə kəskin bağırsaq infeksi- yaları ilə xəstələnmə kənd sakinləri ilə müqayisədə, demək olar ki, 1,5-2 dəfə yüksəkdir. Kənd yerlərində mək tə bə qədər müəs si- sələrə gedən uşaqların xəstələnmə faizi aşağıdır. Uşaq mü ə s si sə- lə ri nə gedən uşaqlar arasında dizenteriya ilə x ə s tə lən mə nin intensivlik göstəriciləri şəhər üzrə olan göstəricidən 5-6 dəfə, o cümlədən yaşlılarla gedənlər arasında – 10-15 dəfə y ü k sək dir. Qidalanmanın xarakterinin əhali arasında invaziyaların y a- yıl masına təsirini Ob-İrtış hövzəsində opistorxozun təbii ocağı- nın üzərində aydın görmək olar. Həmin regionda karp balıqları- nın opistorxoz ilə invaziyalaşması yaxın keçmişdə 7-47%-ə çat mışdır. Yerli əhali hələ uşaqlıqdan buraya gələn şəxslərdə çiy balığı stroqanina şəklində, bir neçə saat ərzində duzda qalmış balıqdan istifadə edirlər ki, bu da paraziti tam məhv etmir. N ə- ticədə bu ocağın bəzi rayonlarının yerli əhalisinin 90%-i opistor- xoz ilə yoluxurlar.
102 İnsanın istehsalat fəaliyyəti nəticəsində bir çox regionlarda t ex nogen biogeokimyəvi əyalətlər formalaşmışdır. Buna misal 40 ilə qədər fəaliyyətdə olan Semipalatinsk nüvə sınaq poliqo- nunu göstərmək olar. Regionda ekoloji vəziyyət əhaliyə düşən çoxillik şüa yüklənməsi ilə müəyyən olunur. Nəticədə əhalinin təqribən yarısında immunçatışmazlıq, onkoloji xəstələnmənin y ük sək səviyyəsi, psixi pozğunluqlar, yenidoğulmuşların ölümü- nün artması, orqanizmin vaxtından əvvəl qocalması və s. kimi ə la mətlər qeydə alınmışdır. Biolojiamillər.Epidemik prosesə təsir edən bioloji və biotik amillərə aşağıdakılar aiddir: • İnsanın sağlamlığına təsir edən amillər: cins, yaş, fiziki v ə- ziy yəti, genetik amillər, növ və fərdi rezistentlik, immunitetin vəziyyəti; əvvəllər keçirilmiş və yanaşı gedən xəstəliklərin inter- ferensiyası, şəxsi və davranış xüsusiyyətləri; onların d ə yiş kən- li yi. Makro or qa niz min bioloji amillərindən, onun patogen a g en- tə qarşı reak siyasından asılı olaraq bir halda daxil olma yerində törədicinin məhv olması baş verir, digər hallarda isə t ö rə di gəz di- rən lik əmələ gəlir, üçüncü halda – gizli, subklinik, atipik və ya silinmiş forma inkişaf edir və ya bu əlaqə manifest xəstəliklə (yüngül, orta, ağır) və xronik forma ilə nəticələnir; • Patogen agentin təbii mənşəli amilləri: məsələn, patogenlik (xəs təliktörətmə qabiliyyəti), invazivlik (sahibin orqanizminə daxil ol maq, onun müdafiə baryerlərini dəf etmək qabiliyyəti, fib rino lizin, hialuronidaza, musinaza, kollagenazanın sayə sində toxu ma larda yayılma xüsusiyyəti), toksigenlik (ekzo- və endo- toksinləri hasil etmək qabiliyyəti), kapsu ləmələgətirmək q a bi li y- yəti, makro orqanizmdə çoxalmaq qabiliyyəti, virulent lik (pato- genliyin növ daxilində dəyişən kəmiyyət ölçüsü), kontagiozluq (törədicinin bir orqanizmdən digərinə zəncirvari ötürülmə q a bi- li y yəti), immuno genlik (insan orqanizmində im munitet yarat- maq qabiliyyəti), dəyişkənlik, genetik materialla növdaxili m ü- ba dilə, antibiotiklərə qarşı davamlılıq xü susiyyəti və s. 103 Epidemik prosesin təzahürləri Epidemik prosesin təzahürləri bunlardır: sporadik xəs tə lən- mə, epidemik alovlanma, epidemiyalar, pandemiyalar, epidemik alov lanma, ekzotik xəstələnmə, epidemik ocaq. Sporadik xəstələnmə.Müəyyən ərazidə müəyyən xəstəlikdə e pi demik prosesin adi qeyd olunan səviyyəsidir. Bir və ya bir n e çə illər ərzində yoluxucu xəstəliklərin tək-tək hallarına təsadüf edilir.
Epidemikocaq – yoluxucu xəstəliyin aşkar edildiyi kollektiv olub, onun üzvləri arasında həmin infeksiyanın yayılma təh lü- kə si vardır. Epidemik ocağın sərhədləri yoluxucu xəstəlik törə di- ci lərinin yoluxma mexanizminin xüsusiyyətləri və təbii-sosial mühitin konkret şəraitləri (hansı ki, bu mexanizmin realizasiya- sının miqyasını müəyyən edir) ilə bağlıdır. Məsələn, antroponoz- larda epidemik ocaq epidemik prosesin başlıca halqası sayılır. Bil diyimiz kimi, epidemik proses bir-biri ilə bağlı və biri digərindən törənən epidemik ocaqlardan ibarətdir. Belə ki, qızılca zamanı xəstənin yaşadığı mənzil epidemik ocaq sayıla bilər. Zoonozlarda isə, əksinə, xəstə şəxsin yaşadığı yer epidemik ocaq deyildir, belə ki, insan bəzi hallar istisna olunmaqla (taun, sarı qızdırma) infeksiya mənbəyi sayılmır. Ona görə də zoonoz- larda epidemik ocaq ayrı-ayrı, bir-biri ilə bağlı olmayan xəs tə- lik lərlə səciyyələnir ki, onların sayı ocaqla olan əlaqənin inten- sivliyi ilə müəyyən edilir. Zoonoz infeksiyada epidemik ocağın mövcud olması insanın epizootik ocaqla əlaqəsi kəsilən kimi d a- yanır.
Epidemik ocaq müəyyən zaman müddətində fəaliyyət g ö s tə- rir ki, onun davametmə müddəti xəstənin təcrid edilməsi anından və yekun dezinfeksiyanın aparılmasından sonra xəs tə li yin maksi- mal inku basiya müddəti sayılır. Bu dövrdə ocaqda yeni xəs - tələrin yoluxması mümkündür.
rının qeydə alındığı ərazilərdir. Epidemik alovlanma – qrupşəkilli xəstəlik olub, ailədən, kol- lektivdən, yaşayış məntəqəsinin sərhəddindən kənara çıxmır və 104 bir-bi ri ilə vahid infeksiya mənbəyi, yoluxma yolları və amilləri ilə bağlıdır.
(məsələn, qrip üçün adi səviyyədən 5-10 dəfə çox) və ya onun qeydə alınmadığı yerdə baş verən xəstələnmədir. Epidemiyalar başvermə vaxtına, yayılma ərazisinə, inten siv- li yi nə, inkişaf mexanizminə görə təsnif edilir. Kəskin bağırsaq infek siyalarının epidemiyalarının diferensiasiyası təsnifat m e- ya rı sayıla bilər. Müasir kəskin bağırsaq infeksiyaları üçün 80-95% halda xəstələnmənin sporadik səviyyəsi səciyyəvidir, lakin bu xəs tə lik- lə rin epidemik alovlanmaları da qeydə alınır. V.P.Serqiev və baş- qa. (2000) KBİ-nin tiplərinin unifikasiya edilmiş təsnifatını və o n ların aşağıdakı əlamətlərini vermişlər: • ərazi prinsipinə görə lokal (müəyyən əraziyə və ya əhali qru- puna uyğunlaşmış) və yayılmış (qonşu əraziləri və əhali qrupla- rını əhatə edən) epidemiyalar ayırd edilir; • zaman əlamətinə görə – kəskin (törədicinin ötürülməsinin son amillərinin bir dəfə yoluxması və maksimal inkubasiya dövrü ərzində inkişaf edən) və xronik epidemiyalar (törədicinin ö tü- rülməsinin son amillərinin dövri və ya sistematik şəkildə infeksi- yalaşması ilə şərtlənən və bir neçə inkubasiya dövrünə m ü vafiq gələn zaman intervalında qeydə alınan) ayırd edilir; • İnsanların yoluxma yerinə görə – məişətdə (ev tipi), m ü a li- cə-profilaktika müəssisələrinin stasionarlarında (hospital tipi), m ü təşəkkil kollektivlərdə (idarə tipi), istirahət zamanı (rekrea- sion tip) və s. • Törədicinin başlıca yoluxma yoluna görə – qida, su və m ə i- şə t epidemiyaları; • Törədicinin son yoluxma amilinə görə – qida, su və məişət e p i- demiyaları; • Törədicinin son yoluxma amilinin infeksiyalaşması m e xa- niz minə görə – qida epidemiyaları (qida məhsularının b i rin cili və ikincili çirklənməsi ilə bağlıdır), su epidemiyaları (s u bu raxıcı qurğularda suyun təmizlənməsi və dezinfeksiyası qaydalarının göz lənil məməsi; torpağın üst qatlarından çirklənmiş suların z ə- 105 də lənmiş su kəmərləri şəbəkəsinə və ya su quyularına sızması; təsərrüfat və kanalizasiya sularının açıq su mənbələrinə axıdıl- ması; kiçik su çənlərində içməli suyun zərərsizləşdirilməsi və saxlanması qaydalarına riayət edilməməsi ilə bağlıdır); • İnfeksiya mənbəyindən asılı olaraq, KBİ antroponozlara (şigel yozlar, eşerixiozlar, stafilokokkozlar, virus bağırsaq infek- siya ları, amöbiaz, ləmblioz), zoonozlara (salmo nelyozlar, k a m- pi lo bak terioz, kriptosporidioz) və sapro nozlara (vəba, potensial patogen enterobakteriyalarla şərtlənən bağırsaq infeksiyaları, b a- ğırsaq klostridiozları, psevdomonaz, halofil vibriozlar, yersi ni- ozlar) bölünür. KBİ epidemiyalarında insanlar (antropo noz la r- da), heyvanlar (zoonozlarda) və ətraf mühit (sapronozlarda) i n feksiya mənbəyi ola bilər. Pandemiya – yoluxucu xəstəliklərin ölkənin bütün ə r a zi- sində, qonşu dövlətlərdə, bəzən isə dünyanın bir çox ölkələrində yayılması ilə xarakterizə olunur. Yəni pandemiya yoluxucu xəstəliyin bir neçə ölkə və ya qitə arasında kütləvi yayılması ilə s ə ciyyələnən epidemik prosesin intensivliyinin bir formasıdır. Keçən əsrdə dəfələrlə qrip, vəba pandemiyaları olmuş, İİV-in- fek siyanın pandemiyası başlan mışdır.
li nən xəstələnmə səviyyəsi olub, konkret ərazidə epidemik pro- se sə təsir göstərən təbii, bioloji və sosial amillərdən asılıdır (məsələn, təbii-ocaqlı xəstəliklər). Ekzotik xəstəliklər – həmin ərazi üçün xas olmayan (orada epi demik prosesin saxlanması üçün lazımi şəraitin olmaması ilə əla qə dar) yoluxucu və parazitar xəstəliklərdir. Ekzotik x ə s tə- lən mə bu infeksiyanın rast gəlmədiyi əraziyə törədicinin x a ri c- dən gətirilməsi hesabına inkişaf edir. Yoluxma həmin ərazidən kənarda baş verir. Yoluxucu xəstəliyin ekzotik yoluxma hadisəsi h ə mişə gətirilmə sayılır, lakin heç də gətirilmə xəstəliklər hamısı ekzotik deyildirlər. MDB hüdudlarında dəri leyşmaniozu halları gətirilmədir, lakin ekzotik deyildir, sarı qızdırma halları isə eyni zamanda həm gətirilmə, həm də ekzotikdir.
|