Az rbaycan Respublikas t hsil Nazirliyinin

virus, I (HTLV-1)

Virus

T-hüceyrəli limfoma-

leykemiya 

1981 Toksigen stamm-staphy-

lococus aureus 

Bakteriya  Toksik şok sindromu 

1982 Escherichia coli 0157:H7 Bakteriya  Hemorragik kolit, hemoli-

tik uremiya 

1982 HTLV-II

Virus

Leykemiya 

1983 Borrelia burgdorferi

Bakteriya  Laym xəstəliyi 

1983 İnsanın immun-

çatışmazlıq virusu 

Virus

İİV-infeksiya, QİÇS

1983 Helicobacter pylori

Bakteriya  Mədə xorası xəstəliyi 

1984 Rickettsia japonica

Rikketsiya  Yapon ləkəli qızdırması 

1985 Enterocytozoon lueneus  Protozoa

Uzunsürən diareya 

1986 Cyclospora cayetanensis  Protozoa

Uzunsürən sulu diareya

1986 BSE agent 

Prion 

Süngərəbənzər inək 

ensefalopatiyası 

123

1988 Herpes 6 (HHV-6) 

virusu 

Virus 

6-cı uşaq xəstəliyi – 

tranzitor rozeol yoz 

səpgili qızdır ma 

1988 Hepatit E virusu 

Virus 

Enteral E hepatiti 

1989 Erlichia chaffeensis 

Bakteriya 

İnsan erlixiozu 

1989 C hepatiti virusu

Virus 

Parenteralc hepatiti 

1991 Guantario virus

Virus 

Hemorragik venesuela 

qızdırması 

1991 Encephalitozoon hellem Protozoa

Konyunktivit, 

disseminaiyalı xəstəlik 

1991 Babesianın yeni növləri  Protozoa

Atipik babezioz 

1992 Vibrio cholerae 0 139

Bakteriya 

Vəbanın yeni törədicisi 

1992 Bartonella henselae 

Bakteriya

Pişik cırmağı xəstəliyi 

1993 Encephalitozoon cuniculi

Protozoa

Disseminaiyalı xəstəlik 

1993 Sin Nombre virus

Virus 

Xantaviruslu ağciyər 

sindromu 

1994 Sabia virus

Virus 

Brazilia hemor ragik 

qızdırması 

1995 HHV-8

Virus

QİÇS xəstələrində 

Kapoşi sarko masının 

törədicisi

1995

İnsan üçün pato-

gen olan inəklərin 

– BSE agentinin CJD 

süngərəbənzər ensefa-

lopatiya törədicisi 

Prion 

Əsasən cavanları 

zədələyən Kleys feld-

Yakobs xəs təliyinin yeni 

variantı 

1996 Hedra virus (Australian 

bat lyssa virus)

Virus 

İt və pişiklərin ölümcül 

pnev mo niyası, in-

sanda ölümcül nevroloji 

xəstəlik 

1997 H5N1 (avian flu)

Virus 

Honkonqda in san ları 

zədə lə yən və xəstəlik 

törə dən quş qripi vi rusu 

1999 Nipah virus

Virus

İnsanda xəstə lik lərinə 

səbəb olan, bəzən 

ölümlə nəticələnən 

Hendraya bənzər zoonoz 

təbiətli virus

124

Yoluxucu və parazitar xəstəliklərin beynəlxalq təsnifatı

Xəstəliklər,  travmalar  və  ölüm  səbəbləri  haqqında  B ey nəl-

xal q statistik təsnifatda (1965) birinci sinif “yoluxucu və parazi-

tar  xəstə lik ləri”  ayrılаraq  yoluxucu  və  parazitar  xəstəliklər 

sinfinə ancaq “yo lu xu cu”, “transmissiv” xəstəliklər salınmışdır. 

Nəticədə yoluxucu xəs təliklərin çoxu təsnifatın bütün siniflərinə 

səpələnmişdir. Yoluxucu və parazitar xəstəliklərin ardıcıl yer ləş-

di rilməsi  birinci  sinfin  da xi lin də  müəyyən  taksonomik  qrupa 

(bakteriya,  virus,  rikketsioz,  spi ro xetoz,  mikoz,  helmintoz)  aid 

olmasına əsaslanır. Ancaq qəbul edilən bu qayda heç də hər yer-

də hesaba alınmayıb (ayrı-ayrı hallarda klinik və ekoloji əla mət-

lər  nəzərə alınıb).

Epidemik prosesin təkamülü

Müasir anlayışlara görə epidemik prosesin inkişafına po pul-

yasiya və növlərarası münasibət səviyyəsində törədici ilə insan 

or qa nizmi  arasında  yaranmış  qarşılıqlı  münasibətlər  təsir  gös-

tərir. Parazitar sistemlər üçün xas olan əlaqələr epidemik proses 

haq qında təlimin daxili bioloji əlaqələridir. Sosial və təbii mühit 

ele mentləri  epidemik  prosesin  inkişafında  böyük  rol  oynayır. 

Be lə liklə,  epidemiologiya  üçün  bioloji  elmlərlə  əlaqələr  epide-

mik proses haqqında təlimdə daxili əlaqələri təmin edir.

Epidemik  prosesin  inkişaf  mexanizmi  müasir  epidemio lo gi-

yada ümumiləşdirilmiş 3 nəzəriyyənin əsasında dərk edilir: epi de-

mik  prosesin  daxili  tənzimləmə  (özünütənzimləmə)  nəzə riy yəsi 

(V.D.Belyakov, 1975), törədicilərin yoluxma mexanizmi nəzəriy-

yəsi (L.V.Qromaşevski, 1941), transmissiv və bir qisim yo lu xucu 

xəstəliklərin təbii-ocaqlılıq nəzəriyyəsi (Y.N .Pavlovski,1938).

125

Epidemik proses haqqında təlimin əsas bölmələri və onların 

qarşılıqlı əlaqəsi.

Epidemik prosesin təzahürü müxtəlif əhali qruplarında, ərazi 

və zaman daxilində xəstəliyin strukturuna və intensivliyinə görə 

fərqlənir.  V.D.Belyakov  epidemiyaəleyhinə  tədbirlərin  həcminə 

və məzmununa, epidemik diaqnostikanın istiqamətinə və əhaliyə 

göstərilən əksepidemik xidmətin təşkilinə, epidemik prosesin i n-

kişaf sxeminə, yaranmış yeni elmi təsəvvürlərə əsasən müvafiq 

düzəlişlər etmişdir.

Riyazi üsullar və elektron hesablama texnikasının epidemio-

loji  müayinə  və  əksepidemik  tədbirlərdə  tətbiq  edilməsi  epide-

mioloji  diaqnostikanın  imkanlarını  xeyli  artırmışdır,  bu  isə  öz 

n öv bəsində  epidemik  prosesin  inkişaf  intensivliyinin  müxtəlif 

şəraitlərdə  kəmiyyətcə  qiymətləndirilməsini  mümkün  etmişdir. 

Bunun əsasında operativ epidemioloji təhlilin aparılması, yolu-

xu cu  xəstəliklərin  proqnozlaşdırılması  üsullarının  işlənməsi  və 

əksepidemik  xidmətin  keyfiyyətinin  yüksəldilməsinə  effektiv 

təsir  göstərən  sistemin  yaranması  imkanı  meydana  gəlmişdir. 

Be lə ki, qrip, adenovirus, streptokok, stafilokok və s. yoluxucu 

xəs  təlik lərdə epidemik prosesin inkişaf xüsusiyyətlərinin hər tə-

rəfl i müayinəsi nəinki yoluxucu xəstəliklərin qanunauyğunluqla-

rını  yeni  aspektdə  öyrənməyə,  hətta  epidemik  prosesin  özünü-

tən zim ləmə  sisteminin  varlığını  müəyyən  etməyə  imkan  verdi 

(Belyakov V.D. 1975).

Epidemik  prosesin  tənzimlənməsi  (özünütənzimləmə)  əks 

əlaqə əsasında fəaliyyət göstərən parazit törədici və insan – s a-

hib populyasiyalarının genotipik və fenotipik cəhətdən müxtəlif 

olan və daim dəyişən, bir-birilə qarşılıqlı əlaqədə olan sistemin 

vasitəsilə təmin edilir.

Epidemik prosesin inkişaf mexanizmini təşkil edən səbə biy-

yət- nəticə əlaqələrinin yeni anlayışı əhalinin yoluxucu xəs tə lik-

lərlə  xəstələnməsinin  qanunauyğunluqlarının  və  onun  ə s a sında 

bu xəstə liklərə qarşı mübarizənin yeni prinsiplərinin, e l ə cə də l a-

zımi  vəsait,  üsul  və  tədbirlərin  öyrənilməsi  üçün  pers pek tiv 

şərait  yaradır.  Belə  ki,  biliklərin  müasir  səviyyəsində  epidemik 

prosesin özünü tənzimləmə nəzəriyyəsinin qəbul edil məsi i m mun-

126

rezistent  insanların  genotipik  və  fenotipik  xüsu siy yət lə ri ni  n ə-

zə rə alaraq, antroponoz yoluxucu xəstəliklərə qarşı mübarizədə 

əsas  prinsip  kimi  profilaktikanın  fərdləşdirilməsini  ön  plana 

çəkir.

Bu  şəraitdə  əsas  qüvvələri  epidemik  prosesin  fasiləsizliyini 

təmin edən və törədicinin kollektivdə saxlanmasında xüsusi rolu 

olan,  immuniteti  zəifləmiş  şəxslərin  müdafiəsi  üçün  profilaktik 

tədbirlər  planının  işlənib  hazırlanmasına  və  təcrübəyə  tətbiq 

edilməsinə yönəltmək lazımdır.

L.V.Qromaşevskinin yoluxucu xəstəliklərin törədicilərinin

 yoluxma mexanizmi təlimi

Patogen  törədicilərin  yoluxma  mexanizmi  təkamül  pro se-

sin də  yoluxucu  xəstəliyin  törədicisinin  yoluxmuş  orqanizmdən 

sağlam həssas or qanizmə ötürülməsini təmin edən forma laş mış 

üsulların məcmusudur. 

Yoluxucu  xəstəliklərin  törədicilərinin  yoluxma  mexanizmi 

nəzəriyyəsi L.V.Qromaşevski (1941) tərəfindən işlənib hazır lan-

mış dır.  O,  XX  əsrin  40-cı  illərinə  qədər  yoluxucu  xəstəliklərin 

patologiyasına  dair  toplanmış  məlumatları  araşdıraraq  antro po-

noz larda epidemik prosesin inkişafına nəzər yetirir və törə di ci lə-

rin  yoluxma  mexanizmi  nəzəriyyəsini  yaradır.  Bu  mexanizm 

törədicinin spesifik sahibin orqanizmini dəyişməsini və onun b i o  -

loji növ kimi təbiətdə saxlanmasını təmin edir. 

Bu  nəzəriyyəyə  görə  patogen  törədicinin  yoluxma  me xa-

nizmi canlıların uzun təkamül prosesində yaranmışdır və yolu-

xu cu xəstəliklərin törədicilərinin parazitar təbiəti ilə bağlıdır. P a-

ra zit  sahibin  orqanizmində  yaşaması  üçün  əlverişli  şərait  tapır 

(lazımi  qida,  müvafiq  temperatur  və  s.).  Lakin  parazit  təbiətdə 

nö vünü saxlamaq üçün hökmən öz sahibini tərk etməlidir. Para-

zitin başqa sahibə keçməsinin əsas səbəbi ondadır ki, yoluxmuş 

sahibin orqanizmində xəstəlik nəticəsində immunoloji (müdafiə) 

dəyişiklik baş verir, bunun nəticəsində parazitin yaşa ması üçün 

əlverişsiz şərait yaranır ki, o da mikrobların ölümünə gətirib ç ı-

xara bilər.

127

Bəzi xəstəliklərdə (qızılca, hünü qızdırması və s.) immunitet 

elə tez yaranır ki, törədici artıq xəstəlikdən bir neçə gün sonra 

məhv olur. Bununla yanaşı, bir qisim xəstəliklərdə (vərəm, qarın 

yatalağı və s.) immunitetin zəifləməsi nəticəsində törədici uzun 

müddət, bəzi hallarda ömrünün sonunadək orqanizmdə qalır. Bu 

halda da törədicinin yoluxma mexanizmi fəaliyyət göstərməlidir, 

çünki sahibin ömrü müəyyən qədər məhduddur, törədicinin bio-

loji növ kimi saxlanması üçün o, bu müddətdə yerini (sahibini) 

hökmən dəyişməlidir. Beləliklə, əgər xəstəlik törədiciləri yer də-

yiş mək  qabiliyyətinə  malik  olmasaydı,  onda  sahibi  ilə  birlikdə 

məhv olardı və bununla da yoluxucu xəstəliklər ləğv olardı.

Yoluxmuş insan və ya heyvan orqanizmi infeksiya mən bə yi-

dir, onlar törədicini sağlam (həssas) orqanizmlərə keçirirlər. Mə -

lum  olduğu  kimi,  epidemik  proses  3  halqadan  ibarətdir:  infek-

si ya  mənbəyi,  yoluxma  mexanizmi  və  həssas  orqanizm.  Uzun 

müd dət  hesab  edilirdi  ki,  dövr  edən  törədici  dəyişmir,  əhalinin 

həssaslığı  isə  kütləvidir.  Bu  fikir  ancaq  yoluxucu  xəstəliyin 

ma ni fest növündə özünü doğruldur.

Zoonoz xəstəliklərdə epidemik prosesin inkişaf mexanizmini 

aydınlaşdıran zaman əsas və əlavə infeksiya mənbəyinin olması 

müəyyən edildi. Əsas infeksiya mənbəyi bioloji növün təbiətdə 

saxlanmasını təmin edən təbii yaşayış şəraiti – spesifik sahibdir, 

əla və  mənbə  isə  törədicinin  əlavə  sahibi  olub,  onu  insanlara 

keçirir.  İnsan  bəzi  zoonozlarda  (taun)  törədicinin  əlavə  (epide-

mioloji cəhətdən təhlükəli) infeksiya mənbəyi ola bilər. Törə di-

ci nin rezervuarı (saxlandığı yeri) törədici populyasiyasının təbii 

yaşayış şəraiti ilə birgə əlaqəsinin cəmidir.

Yoluxucu xəstəliklərin yoluxma mexanizmi mürəkkəbliyi ilə 

fərqlənir. O, 3 mərhələdən ibarətdir: 1) törədicinin yoluxmuş or -

qa  nizmindən xaricə ifraz olunması, 2) törədicinin xarici mühitdə 

yaşaması, 3) törədicinin yeni sahibin orqanizminə daxil olması. 

Hər  bir  yoluxucu  xəstəliyin  törədicisi  bioloji  təkamül  pro se-

sin də nəinki öz sahibinin orqanizminə, həm də yoluxma mexa niz-

minə  uyğunlaşır.  Törədicinin  yoluxmuş  orqanizmdən  sağ lam 

(həssas)  orqanizmə  keçməsi  bu  təkamül  prosesində  f o r  ma laşmış 

spesifik  yoluxma  mexanizmi  vasitəsilə  həyata  keçir.  Müxtəlif 

128

törədicilər sahibin müəyyən üzv və toxumalarına u y ğun  laşır və 

orada onların inkişaf etməsi üçün əlverişli şərait ya ranır (spesifik 

lokalizasiya). Müəyyən edilmişdir ki, bu və ya di gər üzv və t  o-

xu  malarda məskunlaşma nəinki onların, eləcə də sahibin bütün 

orqanizmində  dəyişiklik  törədir.  Belə  ki,  xəstəlik  m ər kəzi  sinir 

sistemini, endokrin və başqa sistemləri əhatə edərək ümumilikdə 

maddələr mübadiləsinin pozulmasına səbəb olur. 

Bəzi  patogen  törədicilər  ancaq  bir  toxumada  (monotrop) 

parazit həyat sürür. Məsələn, yoğun bağırsağın selikli qişasında 

ya şayan  dizenteriya  törədicisi  və  ya  yuxarı  tənəffüs  üzvlərinin 

epitel  hüceyrələrində  yaşayan  qrip  törədicisi  belələrindəndir. 

Bu nunla yanaşı, elə törədicilər vardır ki, onlar müxtəlif üzv və 

t o  xu malarda (politrop) yaşayırlar. Politrop törədicilərin törətdiyi 

yoluxucu  xəstəlikdə  onun  ilkin  lokalizasiyasına  digərləri  (ikin-

cili) də əlavə olunur. Ancaq hər bir yoluxucu xəstəliyin epidemi-

oloji  xa rakteristikasını  verərkən  törədicinin  ancaq  o  lokalizasi-

yası  ma raq  doğurur  ki,  oradan  törədici  yoluxmuş  orqanizmdən 

həssas orqanizmə keçmək imkanı qazansın. Məsələn, serebros-

pinal meningitin törədicisi əvvəl burun-boğazın selikli qişasına 

düşərək  orada  inkişaf  edir  (törədicinin  birincili  lokalizasiyası). 

Sonralar  meninqokoklar  beyin  qişalarında,  oynaqlarda  və  s. 

nahiyələrdə  məskunlaşır  (ikincili  lokalizasiya).  Ancaq  ikincili 

lokaliza si yanın epidemioloji əhəmiyyəti yoxdur, çünki t örə di ci-

lər buradan xarici mühitə ifraz edilə bilmir və xəstəliyin y a yıl-

ma sında  iştirak  etmirlər,  xəstəlik  isə  törədicilərin  ancaq  yuxarı 

tənəf füs  yollaranın  selikli  qişasının  ifrazatı  vasitəsilə  ətraf  m ü-

hi tə xaric edilməsi nəticəsində sağlam (həssas) şəxslərə yo luxa 

bilər. 

   Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, xəstəlik törədicilərinin y a-

yıl  ması mexanizmi üç mərhələdən ibarətdir. Birinci mərhələdə – 

patogen  törədicinin  orqanizmdən  xaric  edilməsi,  ikinci  mər hə-

lə də  –  törədicinin  xarici  mühitdə  qalması  baş  verir.  Yoluxma 

m   e   xanizminin bu iki mərhələsi bir-birilə sıx əlaqədardır və s a hi-

bin orqanizmində törədicinin lokalizasiyasından asılıdır. Belə ki, 

vəba, dizenteriya və digər bağırsaq qrupu xəstəliklərinin törə di-

ci ləri ifrazat vasitəsilə torpağa, suya, tənəffüs yolunun x əs tə lik-

129

lə rində isə törədici tüpürcək, selik damcıları vasitəsilə ancaq h a-

va ya düşür. 

 

Törədicilərin yoluxma mexanizminin üçüncü mərhələsi, 

yəni parazitin yeni sahibin orqanizminə daxil olması mərhələsi 

isə öz növbəsində ikinci mərhələ ilə – törədicinin xarici mühitdə 

qal ması ilə müəyyən edilir. Belə ki, havada olan patogen t ö rə di-

ci lər ancaq həmin hava ilə yeni sahibin orqanizminə düşə bilər. 

Suya  (qidaya)  düşmüş  patogen  törədicilər  yalnız  onları  qəbul 

etdikdə insanı yoluxdura bilər. Xarici mühitə çıxış yolu olmayan 

üzv və ya orqanda yerləşən törədicilərin orqanizmdən xaric edil-

mə si isə qansoran buğumayaqlılar vasitəsilə həyata keçir. Başqa 

sözlə desək, patogen törədicinin orqanizmdə lokalizasiyası və bu 

törədicinin  bir  bioloji  sahibdən  digərinə  ötürülməsi  mexanizmi 

bir-biri ilə sıx əlaqəlidir. 

Xarici şəraitdə yoluxucu xəstəlik törədicilərinin müxtəlif d a-

vamlılığı yoluxma mexanizmi ilə təyin olunur. Məsələn, mal ya-

riya  parazitləri  xarici  mühitdə  davamsızdır,  bu  törədicilər  bir 

sahibdən başqasına keçərkən qansorucu buğumayaqlılar tərə fin-

dən  ətraf  mühitin  təsirlərindən  qorunur.  Ətraf  mühitin  tə si rinə 

bağırsaq qrupu xəstəliklərinin törədiciləri (qarın yatalağı, dizen-

teriya  və  s.)  daha  davamlıdır. Yoluxmuş  xəstədən  nəcislə  xaric 

edilmiş  bu  törədicilər  yeni  sahibə  daxil  olana  qədər  mü rək kəb 

yol keçirlər. Bu yollardan birinin inkişaf sxemi aşağıdakı ki  mi-

dir: patogen törədici nəcislə yoluxmuş xəstənin və ya ona qulluq 

edənlərin əllərinə düşür, sonra törədici çirkli əllə qida məh sul la-

rı na,  oradan  ağız  vasitəsilə  orqanizminə  daxil  olur.  Di  gər  vari-

antda  törədici  nəcislə  torpağa,  suya  düşür,  tərəvəzi  çirk lən dirir 

və  sonra  ağız  vasitəsilə  bədənə  daxil  olur.  Bütün  mər hələlərdə 

ətraf  mühit  törədicinin  özünə  də  mənfi  təsir  göstərir  ki,  bəzən 

buna cavab olaraq bir çox törədicilərdə bu təsirlərə qarşı davam-

lılıq yaranır.

130

Törədicilərin yoluxma amilləri haqqında anlayış

Törədicilərin yoluxma amilləri – törədicinin bir orqaniz min-

dən digərinə ötürülməsini təmin edən ətraf mühit amilləridir. T ö-

rə dici  yoluxmuş  orqanizmdən  ifraz  edildikdən  sonra  ətraf  mü -

hitə düşür və yenidən həssas orqanizmə daxil olana qədər orada 

qalır.  Ətraf  mühit  şəraiti  yaşayış  baxımından  törədicilər  üçün 

müx təlifdir. Törədicinin xarici mühitdə qalması müddəti də eyni 

deyildir. Ətraf mühit müxtəlif amilləri (temperatur, rütubət, qida 

maddələrinin olması və s.) özündə birləşdirir. Onlar patogen t ö-

rə dicilərə təsir edərək ya onun orqanizmə daxil olmasına mane 

olur, ya da kömək edir.

Törədicinin  yoluxmuş  orqanizmdən  həssas  orqanizmə  keç-

mə sini və epidemik prosesin daimiliyini təmin edən ətraf mühit 

amillərinə xəstəlik törədicilərinin yoluxma amilləri deyilir. O n-

lara aşağıdakılar aiddir: a) hava; b) su; c) torpaq; d) ərzaq məh  -

sulları; e) məişət əşyaları; ə) istehsal alətləri; f) yoluxucu x əs  tə-

lik lərin  canlı  keçiriciləri  (buğumayaqlılar).  Bəzi  törədicilər 

t    ə    ka  mül prosesində təmas yolu ilə (dəri-zöhrəvi xəstəliklər) y o-

lux   maya uyğunlaşmışdır.

 Törədicinin ötürülməsində iştirak edən amillərin cəmi onun 

yoluxma yolunu təyin edir.

Hava –yoluxucuxəstəliklərintörədicilərininyoluxmaamilidir

 

Törədicilərin  müxtəlif  yoluxma  amilləri  arasında  hava  mü -

hüm əhəmiyyət daşıyır. Aerozol yoluxma mexanizmində törə di-

cilərin  infeksiya  mənbəyindən  hava  vasitəsilə,  xaric  edilməsi, 

eləcə də həssas orqanizmə hava vasitəsilə daxil olması bir sıra 

bioloji və fiziki qanunauyğunluqlarla müəyyən edilir. 

Bununla belə, aerozolların əmələ gəlməsini və mövcud ol  ma -

sını  səciyyələndirən  məlumatların  böyük  əhəmiyyəti  var,  çün ki 

yoluxucu xəstəliklərin yayılmasında asılı halda üzərlərində t ö rə -

diciləri daşıyan maye və bərk cisimləri olan hava amili m   ü hüm 

rol oynayır. Hava əksər yoluxucu xəstəliklərin t ö rə di ci lə ri üçün 

digər mühitlərə nisbətən (su, torpaq, ərzaq məhsulları v ə  s.   ) az 

131

əlverişlidir. Öskürmə, asqırma, tənəffüs və danışıq z a ma nı əmələ 

gələn  mikrob  aerozolu  monodispers  deyildir,  müxtəlif  ölçülü  c i-

sim  ciklərdən ibarətdir. Bu aerozolun 15-20%-ni  kiçik fraksiyalar 

təşkil edir. Onlar tənəffüs zamanı ağ ciyərlərin dərin qatlarına daxil 

olur və bununla törədicilərin oraya keçməsində mühüm rol oyna-

yır.  Hava  törədicilərin  artması  üçün  əlverişli  şərait  olmasa  da, 

ayrı-ayrı mikroblar orada müx tə lif müddətdə sağ qalır: qızılı sta-

filokok  otaq  şəraitində  72  saat,  difteriya  çöpləri  11  saat,  qrip 

virusu 4 saata qədər. Törə dicilərin havada yaşama müddəti tem-

peraturdan, rütu bətdən, intensiv günəş şüalarının təsirindən və s. 

asılıdır.

Əsasən  hava  vasitəsilə  yayılan  xəstəliklərə  qrip,  qızılca, 

or nitoz, epidemik parotit, su çiçəyini misal göstərmək olar. B u-

nun la yanaşı, stafilokok, streptokok, pnevmokok, meninqokokk, 

göyöskürək,  difteriya, vərəm,  taun, tulyaremiya, Kü- qız dır ması 

törədicilərinin  də  hava  vasitəsilə  yayılması  mühüm  əhəmiyyət 

daşıyır. Ağciyər toxumaları bəzi mikrob növlərinə həssas olduğu 

zaman süni surətdə yaradılmış qara yara, bruselyoz, səpgili yata-

laq  və  s.  aerozolları  ilə  nəfəs  aldıqda  da  bu  xəstəliklərin  y o-

lux ma mexanizmindən asılı olmayaraq xəstəlik baş verə bilər.

 

Su –yoluxucuxəstəliklərintörədicilərininyoluxmaamilidir

Suyun patogen mikroblarla çirklənməsi müxtəlif yollarla baş 

verir. Su daha çox açıq su hövzələrinə zərərsizləşdirilməmiş çir-

kab suların axıdılması nəticəsində çirklənir. İnfeksion xəstə xa na-

lar ın, baytarlıq müəssisələrinin, eləcə də heyvani məhsulları emal 

edən müəssisələrin (ət kombinatı, dəri-gön fabrikləri) çir kab s u-

ları insan sağlamlığı üçün daha təhlükəlidir. Leysan ya  ğış lar n ə ti-

cə sində səthi çirklənmiş suların axması sayəsində də su höv zə -

lərinin, su quyularının çirklənməsi baş verir. Açıq su mən b ə  ləri 

çay və göllərdə paltar yuyanda, çimdikdə, çay gə mi lə rin dən çirkab 

sularının axıdılması zamanı, heyvanları suvararkən çi r k lənir. Pato-

gen mikroblarla çirklənmiş su yoluxucu xəstə lik lə rin törə di ci lə-

ri nin yayılmasında ən qorxulu kütləvi (epi de mik) v a si tə yə çevri-

lir. Suda olan törədicilər ətraf mühit amillərinə (məsələn, günəş 

132

şüasına) qarşı həssasdır. Suyun 2 m dərinliyinə düşən günəş şüa-

ları mikrobların əksər hissəsini məhv edir. Bununla belə, su höv-

zə lərinin dibinə yaxın hissədə (lildə) törədicilər uzun müddət sağ 

qalır.

Suda yaşayan bir çox canlılar özlərindən mikroblara öldü rü-

 cü təsir göstərən maddələr ifraz edirlər. Onların təsiri nəticə sin də 

su mikroblardan azad olur. Bu proses yayda daha sürətlə gedir. 

Qışda isə suyun təmizlənməsi ləngiyir, ona görə də xə s tə lik t ö rə-

dən mikroblar (vəba, qarın yatalağı, dizenteriya və s.) s o yuq s u da 

uzun müddət saxlanılır.

Su vasitəsilə keçirilən xəstəliklərin siyahısı böyükdür. Onlara 

vəba, qarın yatalağı, A və B paratifləri, bakterial və amöb dizen-

te riyası, enterokolitlər, infeksion hepatit, poliomielit, Koksaki və 

s.  viruslu  diareyalar,  leptospirozlar,  bir  çox  helmintozlar,  eləcə 

də  tulyaremiyanın  angioz,  bubon  və  bağırsaq  növlərini  misal 

gös tərmək olar. Su dəri örtüyü və selikli qişaların bəzi xəstə lik lə-

rində (traxoma, qoturluq, göbələk xəstəlikləri, adenoviruslu k on-

yunktivit və s.) törədicilərin yoluxma amili kimi iştirak edir. O, 

bəzi  zoonozların  (manqo,  dabaq,  salmonelyoz,  Kü-qız dır m a  s ı, 

qara yara və s.) törədicilərinin yayılmasında da iştirak edir. Bir 

çox yoluxucu xəstəliklərin törədiciləri su vasitəsilə insanlara ya 

enteral yolla (bağırsaq qrupu xəstəlikləri), ya da parenteral yolla 

zədələnmiş  dəri  və  selikli  qişalardan  keçir  (leptospirozlar,  dəri 

və xarici örtük xəstəlikləri).

Torpaq –yoluxucuxəstəliklərintörədicilərininyoluxmaamilidir

İnsan və heyvan ifrazatları ilə xaric edilmiş patogen törə di ci-

lər hava və su ilə yanaşı, torpağı da çirikləndirirlər. Bu, tor pağı 

bir  çox  yoluxucu  xəstəliklərin  törədicilərinin  güclü  yoluxma 

amilinə  çevirir.  Patogen  anaerob  törədicilərin  yayılmasında  tor-

pa ğın böyük əhəmiyyəti var. Tetanus, qazlı qanqrena və botulizm 

törədiciləri  insanların  və  heyvanların  nəcisi  ilə  torpağa  d ü şərək 

spor əmələ gətirir və illərlə orada sağ qalır. Əgər tetanus və ya 

qazlı  qanqrenanın  törədicisi  çirklənmiş  torpaqla  tamlığı  pozul-

muş dəridən və ya yara dan daxil olarsa, onda yoluxma baş verir. 

133

Törədicilərlə çirklənmiş və tam konservləşdirilməmiş (ət, b a lıq, 

tərəvəz),  hisə  verilmiş  ərzaq  (kolbasa,  donuz  əti)  məh sul la rını 

q i da məqsədilə istifadə etdikdə insan botulizmlə yoluxa bilər.

Torpaq  qara  yara  mikroblarının  uzun  müddət  sax lan ması 

üçün ən əlverişli şəraitdir. Qara yaranın törədiciləri tor pağa d ü-

şə  rək (xəstə heyvanların ifrazatı ilə, qara yaradan ölən heyvanla-

rın cəsədlərinin basdırılması zamanı) orada spor əmələ gətirir və 

uzun müddət sağ qalır, əlverişli şəraitdə isə hətta artır.

Torpaq  törədicilərlə  çirklənmiş  torpaqla  yayılan  bağırsaq 

q ru  pu xəs təliklərinin ötürülməsində böyük əhəmiyyət kəsb edir. 

Qarın yatalağı, dizenteriya, infeksion hepatit və başqa törədicilər 

qida lanmada  torpaqla  çirklənmiş  çiy  tərəvəzdən  və  həmin  tor-

paqdan çıxan sudan istifadə etdikdə orqanizmə daxil olur. Törə-

di  cilərlə çirklənmiş torpaq böyük miqdarda insanları əhatə edən 

su epidemiyalarının baş verməsinə səbəb olur.

Torpaq geohelmintlərin (askaridlər, ankilostomidlər və s.) y a-

yılmasında  xüsusi  əhəmiyyət  daşıyır.  Bu  qurdların  yumurtaları 

nəcislə torpağa düşərək orada müəyyən inkişaf dövrünü keçirir. 

İnsanların xəstələnməsi ağız (askaridoz) və dəri vasitəsilə qurd-

ların orqanizmə daxil olmasından sonra baş verir. Nəhayət, üzvi 

maddələrlə  və  tullantılarla  çirklənmiş  torpaq  gəmiricilərin  və 

milçəklərin artmasına əlverişli şərait yaradır.

Qidaməhsulları –yoluxucuxəstəliklərintörədicilərinin

yoluxmaamilidir

Yoluxucu xəstəliklərin törədicilərinin yoluxmasında qida məh-

sullarının  böyük  əhəmiyyəti  vardır.  Su  kimi,  o  da  patogen  b a-

ğırsaq qrupu xəstəliklərinin törədicilərinin (antroponoz, zoo noz) 

ötürülməsində  mühüm  rol  oynayır.  Qida  məhsulları  müəy yən 

dərəcədə  digər  qruplara  aid  xəstəliklərdə:  difteriya,  skar la tina, 

v ə rəm (öküz tipi), tulyaremiya, dabaq, meninqoensefalit, Kü -qız-

dırması, qara yara (bağısaq forması) və s. zamanı iştirak edə b i-

lər. 

Qida  məhsullarının  patogen  mikroblarla  yoluxması  birincili 

və  ikincili  ola  bilər.  Birincili  yoluxma  heyvanlardan  alınan 

134

məhsullardan istifadə etdikdə baş verir. Qida maddələrinin ikin-

cili yoluxması daha çox qeydə alınır. 

Yoluxucu xəstəliklərin törədiciləri qida məhsullarına xəstə və 

ya  basilgəzdirənlərin  əlləri,  çirklənmiş  qab-qacaqla  keçə  bilər. 

Gəmiricilər və ya milçəklər də törədicini qida məhsullarına ö tü-

rə  bilərlər.  İkincili  çirklənmə  qidanın  alınması,  daşınması,  sax-

lan  ması, eləcə də xörək hazırlayan zaman baş verir. Qida məh-

sul  la rına düşmüş törədicilər (xüsusilə heyvani məhsullarla) qısa 

müd dət  ərzində  orada  yaşaması  və  hətta  inkişafı  üçün  əlverişli 

şərait  tapırlar.  Epidemioloji  əhəmiyyətinə  görə  qida  mə h sulları 

aşağı da kı növlərə bölünür: 1) süd və süd məhsulları; 2) ət və ət 

məhsul ları; 3) balıq və balıq məhsulları; 4) yumurta (ördək, qaz, 

toyuq); 5) tərəvəz, giləmeyvə və onların konservi; 6) çörək və u n-

dan ha zır lanmış digər məmulatlar. Yoluxmuş qida məhsulu spo-

ra dək və kütləvi xəstələnməyə səbəb ola bilər. Sonuncu qida epi-

demiyası  adlanır.  Bu  epidemiyanın  xüsusiyyəti  ondadır  ki, 

epi demik proses qeyri-adi sürətlə inkişaf edərək xəstəlik böyük 

say da insanları əhatə edir.

Çox  vaxt  qida  epidemiyaları  törədicilərlə  çirklənmiş  südü 

q ə bul etdikdə baş verir. Südün yüksək epidemioloji əhəmiyyəti 

onunla izah edilir ki, maye mühit olduğu üçün törədicilər onun 

bütün həcmində yayılır və qidalı mühit olan süddə şiddətlə inki-

şaf  edir lər  (18-20

o 

C-dən  başlayaraq).  Birincili  yoluxmuş  süd, 

xüsusilə də xəstə heyvanlardan (bruselyoz, vərəm, dabaq) alınan 

süd  epidemioloji  cəhətdən  çox  təhlükəlidir.  Belə  südün  çiy  ş ə-

kildə  qəbul  edilməsi  nəticəsində  insanlar  bir  sıra  yoluxucu 

xəstəliklərin törə diciləri ilə yoluxurlar. İkincili yoluxmuş süd də 

epi demioloji  cəhətdən  təhlü kəlidir.  Sağlam  heyvandan  alınıb 

son ra saxlanma, nəqliyyat, satış və emal vaxtı çirklənən süd i n-

sanların qarın yatalağı, A və B paratifləri, dizenteriya kimi y o lu-

xucu xəstəliklərlə yoluxmasına səbəb olur. 

Süddən  bir  qədər  az  olsa  da  süd  məhsullarının  (şor,  xama, 

qa tıq, kərə yağı, kremlər, dondurma və s.) törədicilərlə çirklən m ə-

 si qida epidemiyasına bənzər epidemioloji vəziyyətin əmələ gəl-

mə sinə gətirib çıxarır. 

Ət və ət məhsulları da bir çox zoonoz xəstəliklərin yayıl ma-

sın da mühüm rol oynayır. Bunlardan salmonelyoz, qida tok si ko-

135

in feksiyalarının törədicilərinin epidemioloji əhəmiyyəti xüsusilə 

yüksəkdir. Salmonelyoz xəstəliyinin törədicilərinin – salmonel-

laların minə yaxın növü var. Salmonellalar müxtəlif heyvanların 

və  quşların  orqanizmində  inkişaf  edir.  Heyvanların  salmonella-

larla  yoluxması  təkcə  sağlığında  deyil,  kəsilən dən  sonra  da 

( c  əm  dəyin  emalı,  daşınma  zamanı  təmiz  ətin  yolux muş  ətlə  bir-

lik də  aparılması,  yemək  hazırlayarkən  və  s.)  müm kündür.  Xəstə 

quş ların yumurtaları ilə də salmonelyozla yoluxma baş verə b i-

lər. Salmonellalarla yoluxmuş ət, ət məhsullarının və yumurtala-

rın termiki emaldan keçmədən istifadə edilməsi kütləvi toksiko-

infeksiyalara (qida zəhərlənməsi) səbəb olur.

Yoluxmuş ətin hisə verilmiş məhsulları (kolbasa, donuz əti) 

botulizm  toksikoinfeksiyasına  səbəb  olur.  Teni dozların  (donuz 

və öküz) və trixinelyozların yayılmasında heyvan ətinin xüsusi 

əhə miyyəti  var.  Biohelmintlərin  sürfələri  (opistorxoz  və  s.)  ilə 

yoluxmuş  balığı  çiy  yeyərkən  və  ya  termiki  emaldan  düzgün 

keçirilmədikdə insan parazitlərlə yoluxur.

Bir sıra xarici ölkələrdə çirkab suları ilə çirklənmiş su höv zə-

lə rində  yetişdirilmiş  dəniz  ilbizinin  qida  məqsədilə  istifadə 

edilməsi  nəticəsində  qarın  yatalağı  və  viruslu  hepatitlə  kütləvi 

xəs tələnmə qeydə alınmışdır. Bağırsaq qrupu və digər xəstəlik lə-

rin törədiciləri ilə yoluxmuş çörək, çiy tərəvəz və meyvə də p a-

togen törədicilərin yayılmasında iştirak edir. Bu qida məh sulları 

ilə yoluxmaya tək-tək təsadüf olunur, çünki patogen törə di cilər 

onlarda inkişaf etmir.

Məişətvəistehsalatəşyalarıxəstəliklərinyoluxmaamilidir

Xəstə  və  ya  basilgəzdirənlər  tərəfindən  xarici  mühitə  ifraz 

edilmiş patogen mikroblar ətraf mühitdə yerləşən əşyaların ü zə-

rinə  düşə  bilər.  Əşyalar  törədicilərlə  hava  (tozla)  və  h ə şə rat lar 

vasitəsilə də çirklənə bilər. Patogen mikroblar bu əşyaların ü zə-

rində, adətən artmırlar və tədricən məhv olurlar. Xəstəliyin y a yıl-

masında iştirak edən xəstəlik törədiciləri ilə çirklənmiş əşya ların 

rolu eyni deyildir. O, çirklənmənin dərəcəsindən, t    ö   r ə   di  ci lərin ə t-

raf mühitdə saxlanma müddətindən və nəhayət, s ağ  lam şəxslər t ə-

136

rə  findən əşyaların istifadə edilməsinin tez li yin dən (daha çox, az 

hallarda, nadir hallarda) asılıdır.

Digər əşyalarla müqayisə etdikdə qab-qacağın (qaşıq, stə kan, 

nimçə  və  s.)  epidemioloji  əhəmiyyəti  daha  böyükdür.  Törə dici 

ilə  çirklənmiş  qab-qacağın  istifadəsi  nəticəsində  vərəm,  sifilis, 

difteriya,  skarlatina,  epidemik  parotit,  qrip,  bağırsaq  və  digər 

qrup xəstəliklərlə yoluxma baş verir. Oyuncaqlar yuxarıda adları 

çəkilən  törədicilərlə  çirklənmiş  olarsa,  uşaqların  yoluxmasına 

g ə tirib çıxarar.

Üst və alt paltar, üz və burun dəsmalı, baş geyimi və s. kimi 

g eyim əşyalarının da yoluxucu xəstəlik törədicilərinin ötürül mə-

sində böyük əhəmiyyəti vardır. Bu əşyaları sağlam və xəstə şəxs-

lər işlədərsə, qoturluq, göbələk və digər dəri xəstəliklərini, eləcə 

də traxoma, bağırsaq qrupu xəstəlikləri, səpgili yatalaq və s.  yo lu-

xu cu xəstəlikləri ilə yoluxa bilərlər. Törədicilərlə çirklənmiş xəz 

boyunluq  vasitəsilə  qara  yaranın  dəri  növünün  əmələ  gəl məsi 

məlumdur. Nəhayət, geyim paltarından bir neçə ş əx sin bir gə isti-

fa də etməsi zamanı pedikulyozun yayılması üçün əlverişli şərait 

yaranır.

Patogen törədicilərin ötürülməsində mebel, divar, döşəmə nin 

yoluxma amili kimi əhəmiyyəti nisbətən zəifdir. Bu, onunla izah 

edilir  ki,  onlar  çox  az  çirklənirlər,  insanlar  onlarla  nisbətən  az 

təmasda olurlar. Doğrudur, xəstələrin ifrazatları ilə çirk lən dikdə 

çox  böyük  olmayan  xəstələnmə  halları  baş  verir  (məsələn:  v ə-

rəm  də, tulyaremiya zamanı toz vasitəsilə və s.). Yoluxucu xəs tə-

lik lərin  (xüsusilə  bağırsaq  qrupu  xəstəliklərinin)  törədiciləri  ilə 

həddən çox çirklənmiş ayaqyolu qapısının tutacaqları xəstə liyin 

sağlam  şəxslərə  ötürülməsində  yoluxma  amili  kimi  iştirak  edə 

bilər.

137