Az rbaycan Respublikas t hsil Nazirliyinin

Ocaqda aparılan əksepidemik tədbirlər

Ocaqda əksepidemik tədbirlər üç istiqamətdə aparılır: infek-

siya  mənbəyinə  (xəstə  və  törədicigəzdirən);  yoluxma  m e xa niz-

mi nə;  təmasda  olan  sağlam  şəxslərə  (ehtimal  olunan  infeksiya 

m ənbəyi kimi) qarşı. Xəstə və törədicigəzdirənlərə qarşı aparılan 

t ə dbirlər,  onların  erkən  aşkar  edilməsi,  təcrid  olunması  (onu 

ə hatə edən şəxslərdən ayırmaq) və müalicəyə cəlb olunmasından 

ibarətdir.

Xəstələrin aşkar edilməsi passiv (xəstənin tibbi yardım üçün 

m  ü  r aciət etməsi zamanı) və aktiv şəkildə (tibb müəssi sələrində 

profilaktik müayinə və sorğu zamanı, həyətyanı yoxla malar v a-

sitə silə) həyata keçirilir. Xəstəliyin erkən diaqnozu həkim və ya  

feldşer  tərəfindən  kliniki  əlamətlərə  əsasən  qoyulur.  Onu  təs diq 

etmək üçün epidemioloji məlumatlardan, laborator m ü a yi nə lər-

dən və allergik sınağın nəticələrindən istifadə olunur.

Göstərilən diaqnostik üsullar müxtəlif yoluxucu xəstəlik lərdə 

eyni əhəmiyyətə malik deyildir. Belə ki, karantin və təbii-o c aqlı 

xəstəliklərin (taun, vəba, sarı qızdırma, gənə ensefaliti, tul ya re mi-

 ya, Kü- qızdırması və s.) aşkar edilməsində epidemioloji an amnez 

xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Xəstənin karantin xəs təlik lə rinin qeydə 

alındığı ölkələrdə və ya epidemik ərazilərdə (təbii-ocaqlı xəs tə-

lik lərdə) olması klinik və başqa məlumatlarla yanaşı, diaqnozun 

qoyulmasında da böyük rol oynayır.

Erkən diaqnostika üçün aşağıdakı laborator üsullardan geniş 

istifadə etmək lazımdır: bakterioloji, seroloji, allergik, antitoksik 

dəri reak siyaları, mikroskopiya (malyariya, qayıdan yatalaq), h e-

m o k ultura (qarın yatalağı) və s. Son zamanlar bir çox xəs tə lik lə-

rin  (bağırsaq  xəstəlikləri,  rikketsiozlar,  tulyaremiya,  bruselyoz, 

taun, arbovirus xəs təlikləri və s.) ekspress diaqnostikasında flüo-

ressensiya  edən  əks-cisimlər  üsulu  və  dolayı  hemaqlütinasiya 

reaksiyasından istifadə edilir.

Baş  verən  yoluxucu  xəstəlik  hadisələri  müalicə-profilaktika 

ida rə ləri  tərəfindən  mütləq  qeydiyyata  alınır.  Qrip,  angina,  y u-

xa rı  tənəffüs  yollarının  kəskin  iltihabı  xəstəlikləri  aşkar  ed il-

dik də həkim və ya feldşer statistik talonu doldurur. Səpgili, qayı-

107

dan, qarın yatalaqlarının, A və B paratiflərin, dizen teriya, kolit, 

e n terit,  entero ko lit,  qastroenterokolit,  toksiki  dis pep siya  (1  y a-

şı na qədər uşaq lar da), qızılca, difteriya, skarlatina, serebrospinal 

meningit,  epidemik  ensefalit,  poliomielit,  tul yameriya,  quduz-

luq, leptospirozlar, infek sion hepatit, qara yara, gənə enfesaliti, 

malyariya, bruselyoz, tetanus, göyöksürək, dabaq xəstəliklərinin 

aşkarlanması zaman təcili bildiriş vərəqəsi doldurulub təcili (24 

saatdan gec olmayaraq) rayon səhiyyə şöbəsinə və GEM-ə g ö n-

dərilir. İmkan olduqda məlumat telefonla çatdırılır, əlavə olaraq 

t ə cili bildiriş vərəqəsi poçt və ya faksla göndərilir. Karantin xəs-

tə likləri (taun, vəba, sarı qızdırma) aşkar edildikdə və ya o n la ra 

şübhə yarandıqda məlumat təcili şəkildə telefonla verilir və ya  

faksla göndərilir.

Bir  çox  xəstəliklərdə,  xüsusilə  yüksək  kontagioz  xəstə lik-

lərdə (taun, vəba, təbii çiçək, qara yara, səpgili yatalaq) xəs tə lə-

rin  təcrid  edilib  hospitallaşdırılması  mütləq  vacibdir. Yo luxucu 

xəstəliklərin əksəriyyətində təcrid və hospitallaşdırma xəstəliyin 

yayılmasının qar şısının alınmasında mühüm tədbir sayılır. Bəzən 

xəstələrin müvvəqəti təcridi uşaq bağçasında, kör pə lər evi və i n-

ter natda aparılır. Bu zaman xəstəxanaya göndə rilənə qədər xəstə 

qeyd edilən müəssisələrdə ayrıca otaqda təcrid edilməlidir. Bəzi 

y o luxucu  xəstəliklərdə  xəstə  epi de mioloqun  və  müalicə  h ə k i-

minin qərarına əsasən evdə saxlanıla bilər. Belə olduqda ocaq-

dan xəstəliyin yayılmasının qarşısını almaq məq sədilə müəyyən 

tədbirlər həyata keçirilməlidir. Bunun üçün xəstə ayrıca otaqda 

yerləşdirilir,  onun  qab-qacağı  digər  ailə  üzvlərin dən  ayrılır  və 

ona  fərdi  qulluq  edilir.  Xəstəyə  qulluq  edən  ailə  üzvləri  həkim 

tərəfindən (epidemioloq, infeksionist) xəstəyə qulluq etmək qay-

daları  (dezinfeksiya,  xəstəliyin  ətrafa  yayılması  əleyhinə  t ə d-

birlər) ilə tanış edilir. Xəstə olan ev və xəstə üzərində daimi n ə za-

rət aparılır.

Xəstəlik  törədicisinin  yayılmasının  qarşısını  almaq  m ə q sə-

dilə ətraf mühitdə dezinfeksiya işləri (yoluxma amillərini zə rə r-

sizləş dir mək  üçün)  həyata  keçirilir. Yoluxucu  xəstəliyin  epide-

mioloji  xüsu siyyətlərindən  asılı  olaraq  bəzi  xəstəliklərdə  (taun, 

e n demik rikke t siozlar və s.) dezinfeksiya ilə yanaşı, dezin sek si-

108

 ya  və  deratizasiya  da  aparılır.  Vəba,  qarın  yatalağı,  para tifl ər, 

dizenteriyanın epidemik ocaqlarında yay fəslində dezinfeksiya ilə 

yanaşı,  dezinseksiya  da  aparılır  (milçəkləri  məhv  etmək  üçün). 

Qızılca, epidemik parotit, qrip, göyöskürək xəs tə lik lə rin də törə -

dicilərin xarici mühitə həssaslığını nəzərə alaraq, otağın havasını 

dəyişməklə və yaş üsulla dezinfeksiya etməklə kifa yət lə nirlər.

Xəstə ilə təmasda olanlara qarşı aparılan tədbirlər yoluxucu 

x ə stəliyin  epidemioloji  xüsusiyyətlərindən  asılıdır.  Kontagioz 

yoluxucu xəstəliklərdə təmasda olan şəxslər mümkün qədər tez 

– inkubasiya dövründə təcrid edilməlidirlər. Karantin xəs tə lik lə-

rin də  (taun,  vəba,  sarı  qızdırma)  bütün  təmasda  olan  şəxslər 

xüsusi  təşkil  edilmiş  hospitallarda  təcrid  edilirlər.  Xəstə  aşkar 

edilmiş ərazidə karantin qoyulur. Təcrid edilmiş xəstələrə qulluq 

etmə qaydaları xəstəliyin epidemiloji xüsusiyyətindən asılı ola-

raq  tərtib  edilir.  Səpgili  yatalaq,  bağırsaq  sistemi  xəstəlikləri, 

difteriya, skarlatin, qızılca və bir sıra xəstəliklər aşkar edildikdə 

təmasda olan bütün şəxslər qeydə alınır və onların üzərində tibbi 

müşahidə aparılır. Tibbi nəzarətin vaxtı və həcmi yoluxucu xəs-

tə liyin epidemioloji xüsusiyyətlərindən və klinik-laborator mü a-

yinənin nəticəsindən asılıdır.

Yoluxucu  xəstəliyin  epidemik  ocağında  yeni  xəstələn mənin 

qarşısını almaq üçün profilaktik, bəzi xəstəliklərdə isə qabaqla-

yıcı kimyəvi profilaktika tədbirləri həyata keçirilir. Spesifik pro-

filaktika aktiv və passiv immunizasiya vasitələrilə (vaksin, im  mu -

n oloji zərdab, bakteriofaq və s.) aparılır. Bəzi hallarda a n  ti   biotik 

və başqa kimyəvi preparatla qabaqlayıcı müalicə y e ri nə yetirilir.

109

İnsanın Yoluxucu Xəstəliklərinin 

Təsnifatı

İnsanın  yoluxucu  xəstəliklərinin  təsnifatlaşdırılmasına  dəfə-

lərlə cəhd göstərilmişdir. Təsnifatlar arasında son vaxtlara qədər 

təcrübi  və  təkamül  əsasında  yaradılan  təsnifatlara  dair  çoxlu 

fikirlər  vardır.  Lakin  təklif  olunmuş  təsnifatların  bir  çoxu  dar 

çərçivəli  olduğundan  təcrübi  təsnifat  idilər. Tədqiqatçılar  müx-

təlif nozoloji növlər arasında yaranmış əlaqəni tapa bil mə dik lə-

rin dən  sadələşdirilmiş  təsnifatlara  müraciət  edirdilər.  Belə  ki, 

bə zi  müəlliflər  yoluxucu  xəstəlikləri  əlifba  sırası  ilə,  klinsistlər 

isə  ayrı-ayrı  tibb  sahələri  üzrə  (uşaq  xəstəlikləri,  dəri  xəs tə lik-

lə ri) bölüşdürməklə tərtib etməyi məsləhət görürdülər.

Bununla yanaşı, təcrübi təbabət tərəfindən yoluxucu xəstə lik-

lə rin  müxtəlif  qrupları  arasında  yaranan  əlaqəni  aydınlaşdır-

maqla  və  bütün  tibb  sahələri  nəzərə  alınmaqla  hazırlanmış 

təsnifat  təklif  edildi.  Nəticədə  etioloji  əlamətlərə  (mikrokok, 

bakterial, göbələk, spiroxetoz, parazitar, viruslu), klinik-patoge-

netik  əlamətlərə  (kəskin,  xroniki  yoluxucu  xəstəlikləri  və  ya 

ü  mu mi  və  yerli  sindromlu  yoluxucu  xəstəliklər),  epidemioloji 

əla mətlərə (endemik, epidemik, pandemik və ya bağırsaq, tə nə f-

füs  yolları,  torpaq,  heyvanlar  tərəfindən  yayılan  və  həşəratlar 

tərəfindən keçirilən yoluxucu xəstəlikləri və s.) əsaslanan təs ni-

fat təklif edildi. Bu təsnifatların hər biri bir neçə, hətta bir əla-

mə tə əsaslanırdı, ona görə də ondan dar çərçivədə istifadə etmək 

olardı. 

Bunun  əksinə,  yoluxucu  xəstəliklərin  təkamül  təsnifatı  son 

n ə ticədə vahid sistemi təşkil etməyə imkan verir. Burada x ə s tə-

lik lərin tarixi təşəkkülü, inkişafı və parazitlə sahib orqanizm ara-

sında yaranmış əlaqəsi öz əksini tapmışdır.

Keçən  əsrin  70-ci  illərində  tədqiqatçıların  əksəriyyəti  yolu-

xucu xəstəliklərin təsnifatının L.V.Qromaşevskinin n ə zə riy yə si-

nin əsasında qurulmasını məqsədəuyğun hesab edirdilər. Bu n ə-

zə    riyyəyə  görə,  yoluxucu  xəstəlik  törədicilərinin  sahibin 

o        r        q a       ni z  mində  lokalizasiyası  onların  bioloji  xüsusiyyətlərinin 

c  ə  mi ilə təyin edilir, təkamül prosesində qazanılmış parazit həyat 

t ər     zi isə öz sahibinin daxili mühitinə və spesifik yoluxma m e xa-

ni z minə növ adaptasiyasıdır.

110

Buna əsaslanaraq L.V.Qromaşevski ilk dəfə olaraq, yoluxucu 

x əs təliklərin  təkamül  qaydasını  yaratmağa  cəhd  göstərdi.  Bu 

q  ay  danın üstünlüyü ondadır ki, xəstəlik törədicisi onun patoge-

nezi və yoluxma mexanizmi arasında təbii əlaqə yaratmışdı. L. V.

Q ro ma şevskinin təsnifatı həm epidemioloqlar, həm də kli ni sis t-

lər  arasında  geniş  yayıldı  və  Ümumdünya  Səhiyyə  Təşkilatı 

(ÜST) tərəfindən qəbul edildi.

İnsanın yoluxucu xəstəliklərini L.V.Qromaşevski 5 qrupa b ö-

lür:  I  qrup  –  bağırsaq  yoluxucu  xəstəlikləri  (törədicinin  bağır-

saqda  və  ətraf  orqanlarında  lokalizasiyası),  II  qrup  –  tənəffüs 

yo l  larının  yoluxucu  xəstəlikləri  (törədicinin  tənəffüs  yollarının 

selikli qişasında və ağciyərlərdə lokalizasiyası), III qrup – qan sis-

teminin yoluxucu xəstəlikləri (törədicinin qan və limfada lokaliza-

siyası), IV qrup – xarici örtüyün yoluxucu xəstəlikləri (t ö rə di ci nin 

əsasən xarici örtükdə – dəridə və selikli qişalarda l o kalizasiyası), 

V  qrup  –  müxtəlif  yoluxma  mexanizminə  malik  olan  yoluxucu 

x əs təliklər.

Yoluxucu xəstəliklərin müxtəlif qrupları üçün infeksiyanın 

yoluxma mexanizmləri, yolları və amilləri (L.V.Qromaşevski)

Orqanizmdə 

tö rədicinin 

lokalizasiyası

Yoluxma 

mexanizmi

Yoluxma yolları

Yoluxma amilləri

Mədə-bağırsaq 

yolu

Fekal-oral

Alimentar

Qida

Su

Su

Təmas-məişət

Çirkli əllər

Qab-qacaq və s.

Respirator yol Aerogen 

(respirator)

Hava-damcı

Hava

Hava-toz

Toz

Qan

Transmissiv

Qansoran 

keçiricilərin 

dişləməsi ilə

Ektoparazitlər

 Qan

Şprislər 

cərrahi alətlər

İnfuziya məhlulları və s.

Parenteral

cinsi

Xarici örtüklər Təmas

Yara

Güllə və s.

Məişət-cinsi

Kəsici əşyalar və s.

Rüşeym 

hüceyrələri

Vertikal

111

Sonralar  bu  təsnifat  daha  bir  qrupla  tamamlanmışdır  –  bir 

n e çə  yoluxma  mexanizmi  olan  infeksiyalar  əlavə  edilmişdir. 

Çox güman ki, yalnız hemo-kontakt yoluxma mexanizminə ma -

lik nozoloji formalar xüsusi qrupa aid ediləcək, lakin bu, heç də 

özünü  doğrultmur.  Belə  ki,  belə  yoluxma  mexanizminə  malik 

x əs  təliklər (B, C, D viruslu hepatitlər, İİV-infeksiya, sitomeqa lo-

virus infeksiyası və s.) bir neçə yoluxma mexanizmli xəstəliklər 

qrupuna  daxil  edilə  bilər,  çünki  onların  vertikal  və  ya  hemo-

kontakt mexanizmlə yanaşı, digər yoluxma yolları da vardır.

L.V.Qromaşevski  və  onun  tələbələrinin  apardığı  tədqiqatlar 

nəticəsində yoluxucu xəstəliklərin təsnifatının elmi əsasları y a-

ra dıldı.  Tədqi qat lar  bu  sahədə  gələcək  elmi  işlərin  aparılması 

üçün  əsas  oldu. Təsnifatın  əsa sını  törədicinin  spesifik  yoluxma 

m e xanizminin onun orqanizmdə loka lizasiyası uyğunluğu müd-

də ası  təşkil  edirdi.  Onun  əsasında  antro po noz ların  təsnifatı 

verildi. Lakin bu əsaslarla zoonozların təsnifat laş dırılması ç ə tin-

lik lərə rast gəldi.

O da aydındır ki, törədicinin lokalizasiyası və yoluxucu xəs-

tə liklərin  belə  yoluxma  mexanizmi  təsadüfü  ola  bilər.  Belə  ki, 

haçansa bir dəfə siçovul dişləməsindən sonra insanda taun x əs-

təliyi baş verdiyinə görə biz taunu “dişləmə” xəstəliyinə aid edə 

bilmərik.  Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  zoonozlarda  (tulyaremiya, 

bruselyoz,  gənə  ensefaliti  və  s.)  insan,  ümumiyyətlə,  yoluxucu 

xəs təlik  törədicilərinin  mənbəyi  deyil  və  ya  yoluxucu  xəs təlik 

törədicilərinin  mənbəyi  kimi  müəyyən  əhəmiyyətə  malikdir 

(məsələn,  ağciyər  taununda).  Bir-birindən  tamamilə  fərqlənən 

bir  neçə  yoluxma  mexanizminə  malik  olan  (məsələn,  opistor-

xoz) çoxüzvlü parazitar xəstəliklərin təsnifatını yoluxma mexa-

nizminin  əsasında  qurmaq  çoxlu  çətinliklərlə  qarşılaş dı.  B e lə-

lik lə,  L.V.Qromaşevskinin  insanın  yoluxucu  xəstəliklərinin 

t  ə  s   ni fatında  aparıcı  yer  tutan  nəzəriyyəsi,  antroponozlar  istisna 

olmaq la, digər xəstəliklərin təsnifatı üçün təzədən baxılmalıdır, 

çünki  bu  nəzəriyyədə  parazitzmin  müxtəlif  halları  lazımi  də rə-

cədə qiymətlən dirilməmiş, orada təsadüfi və yalançı parazitizm  

112

haqqında  məlumat,  qurdların  biologiyasının  xüsusiyyətləri  və 

onların epidemiologiyası öz əksini tapmamışdır.

Yoluxucu  xəstəliklərin  təsnifatının  digər  əsaslarda  qurul-

masının  çoxlu  cəhdləri  olmuşdur.  Onlardan  ən  əhəmiyyətlisi 

yoluxucu  xəs təlik lərin  törədicilərinin  müxtəlif  təbiətli  olmasını 

nəzərə almaq idi. Bu cəhətdən infeksiya mənbəyinin təhlili çox 

maraqlıdır. Epidemioloqlar müşahidə etmişlər ki, bir halda yolu-

xucu  xəstəlik lərin  törədicilərinin  mənbəyi  insan,  digər  halda 

heyvandır. Ona görə də Virxovun təklif etdiyi zoonozlar termini 

qəbul  edildi.  Bu,  heyvanların  yoluxucu  xəstəlik  törədicilərinin 

insanlara  keçmək  qabiliyyətinə  malik  olmasıdır.  Sonralar  zoo-

nozların  əksinə,  insan ların  yoluxucu  xəstəlikləri  antroponoz 

xəstəliklər adlandırıldı.

L.V.Qromaşevskinin  təsnifatını  təkmilləşdirmək  məqsədilə 

İ.N.Yol kin  təsnifatın  əsas  müddəalarını  saxlayaraq,  yoluxucu 

xəst əlikləri  2  qrupa  –  an troponozlar  və  zoonozlara  ayırdı.  Bu 

t əs nifat  sonradan  tamamilə  V.M.Jda  novun  təsnifatına  daxil 

edildi. Qeyd etmək lazımdır ki, para zi tiz min müxtəlif növləri ilə 

yoluxucu xəstəliklərin törədicilərinin müx təlifliyi, bu və ya baş-

qa nozoloji növlərin epidemik prosesin polimorf inkişafı, nozo-

loji  xəstəliklərin  ancaq  bir  əlamətə  əsasən  (infeksiya  mən bəyi) 

antroponoz  və  zoonoz  xəstəliklərə  ayrılması  ciddi  çətinlik  t ö-

rədir. Məsələn, taun xəstəliyinin bubon və ağciyər formasını an -

caq bir əlamətə görə (infeksiya mənbəyi) antroponozlara və zoo-

nozlara  aid  etmək  olmaz,  hərçənd  xəstəliyin  ilk  mənbəyi 

hey  vanlardır. Teniyaların inkişafının növbə ilə insan və heyvan 

orqanizmində keçməsinə baxmayaraq, teniozları zoonozlara aid 

e t mək lazımdır. Bir sıra başqa xəstəliklərin təsnifatında da (den-

qe qızdırması, gənə qayıdan yatalağı, difillobotrioz və s.) ç ə tin-

liklər yaranır.

Bunu  asanlaşdırmaq  məqsədilə  İ.N.Yolkin  və  V.K.Yaşkul 

(1963,  1964, 1965) parazitizmin təbiəti əsasında və parazitlərlə 

i n sanların əlaqəsini nəzərə alaraq insanın yoluxucu xəstəliklərini 

3 qrupa – antroponozlar, zoonozlar və antropozoonozlara ayırır.

113

Qrup İnfeksi-

yalar

Yolux ma 

me xaniz mi

İnfeksiya 

mənbəyi

Nozoformalar

I

Bağırsaq 

infeksiya-

ları

Fekal-oral

Antropo noz

Vəba, bak.di zenteriya, 

amöb dizent., qarın ya-

ta lağı, A və B paratif, 

koli enteritlər, infeksion 

hepatit, poliomielit, sta-

filokok inf., askaridoz, 

trixosefalyoz, enterobioz

Zoonozlar

Salmonelyoz, botulizm, 

brusel yoz, lep tospiroz, 

trixinelyoz, exi nokokkoz

II

Tənəffüs 

yollarının 

infeksiya-

ları

Aerozol

Antropo noz

Qrip, qızılca, göyöskürək, 

dif te ri ya, skarlatina, təbii 

çiçək, su çi çəyi, epidemik 

parotit, epi de mik 

serebrospinal meningit, 

vərəm

III

Qan 

infeksiya-

ları

Trans-

missiv

Antropo noz

Səpkili yatalaq, qayıdan 

yata laq, mal yariya, dəri 

leyşma nio zu (şəhər tipli)

Zoonoz

Taun, tulyaremiya, 

epidemik rik ket si ozlar, 

qənə qay.yatalaq, endemik 

ense falitlər, hemor ra gik 

qızdırma, denge qız dır-

ması, dəri leyşmaniozu 

(səhra tipli )

IV

Xarici 

örtüklərin 

infeksiya-

ları

Təmas

Antropo noz

Sifilis, trixofitiya, 

qoturluq, qızıl yel, sta-

filodermiya, süzə nək, 

traxoma

Zoonoz

Qara yara, manqo, qazlı 

qan qrena, tetanus, dabaq, 

quduzluq

İnfeksion xəstəliklərin epidemioloji təsnifatı

114

Antroponozlar – törədiciləri ancaq insanın paraziti olan yolu-

xucu xəstəliklər qrupudur. Onların yaşaması törədicilərin insan-

dan insana fasiləsiz yayılması ilə təmin olunur. Heyvanlar antro-

ponoz  xəstəliklərin  törədicilərinə  ya  tamamilə  qeyri-həssasdır, 

ya da onlar üçün bioloji dalan hesab olunurlar.

Zoonozlar  –  infeksiya  mənbəyi  heyvanlar  olan  xəstəliklər 

qrupudur.  Zoonozların  törədiciləri  filogenezdə  müəyyən  növ 

hey   van lara  uyğun laş mışdır  və  onlar  törədicilərin  daimi  saxlan-

masını təmin edirlər. Zoonoz ların törədiciləri əlverişli sosial-iq ti-

sadi şəraitdə in san ları da yoluxdura bilir, insan zoonoz xəs tə lik-

lərin  törədiciləri  ilə  yoluxaraq  epidemioloji  əhəmiyyətə  malik 

xəstəlik mənbəyinə çev rilir.

Antropozoonozlar  –  insanın  yoluxucu  xəstəliklərinin  3-cü 

qrupudur. Onun törədiciləri filogenezdə həm insanlara, həm də 

heyvanlara  uyğun laş mış  və  onların  əsl  parazitləridir  (pappataçi 

qızdırması, gənə spiroxetozu, tenioz, leptospiroz, drakunkulyoz, 

şistosomoz,  difillobotrioz  və  s.). Antropozoonozlarda  epidemik 

və epizootik proseslər arasında əlaqə vardır. Təkamüldə parazitin 

insan və heyvanlara uyğunlaşması dərəcəsindən asılı olaraq epi-

demik və epizootik proseslərin müxtəlif növləri qeyd edilə bilər. 

Ancaq antropozoonozların ümumi xüsusiyyətləri ondan iba rətdir 

ki,  onların  törədiciləri  insan  və  heyvanlar  arasında  dövr  edir. 

Ona  görə  də  bu  xəstəliklərdə  epidemik  və  epizootik  pro ses lər 

qarışıq səciyyələnir.

Beləliklə, yuxarıda deyilənlərdən aydın olur ki, insanın yolu-

xucu xəs tə likləri ilk növbədə onların törədicilərinin insanda t ə-

kamül əlaqə lə rinin xü susiyyətindən asılı olaraq antropozoonoz-

lara,  zoo noz lara  və  antro po noz la ra  bölünür;  törədicilərin  i l kin 

lokalizasiyası və spesifik yo luxma me xa nizminə əsasən x əs tə lik-

lər bağırsaq, tənəffüs yolu, qan (obliqat trans mis siv), x a ri ci ö r-

tük  xəstəlikləri,  eləcə  də  digər  müxtəlif  keçirilmə  mexanizmi 

olan xəstəliklər, mürəkkəb inkişaf dövrünə malik olan parazitar 

xəs tə liklərinə ayrılır.

115

İnsanın yoluxucu xəstəliklərinin təsnifatı 

(L.V.Qromaşevski, İ.N.Yolkin və b.)

Qruplar

Antroponoz-

lar

Zoonozlar

Antropozoonozlar

Bağırsaq 

yoluxucu 

xəstəlikləri

Antroponoz 

salmo nell yoz-

lar, bakterial 

dizenteriya, 

epide mik he-

patit, polio-

mi elit, vəba, 

amöbi az, 

ente robioz, 

as ka  ridoz, 

trixose falyoz

Ornitozlar, dabaq, 

zo o noz salmonel-

yozlar, lep to spi-

roz lar, tok soplaz-

moz, me lioidoz, 

psev dovərəm

Himenolepidoz, 

antropozoonoz 

salmonelyozlar

Tənəffüs 

yollarının 

yoluxucu 

xəstəlik ləri

Qrip, qızılca, 

difteriya, 

skar latina, 

göyös kürək, 

təbii çi çək, 

su çiçəyi, 

epidemik 

sero bro spi-

nal me ningit, 

vərəm

Qeyd edilmir

Qan (obliqat 

trans missiv 

yoluxucu 

xəstəliklər 

Bit səpgili 

yatalağı, 

bit səpgili 

qayıdan 

yatalağı, 

malyariya, 

daxili üzvlərin 

(visseral) 

leyşmaniozu 

(Kala-Azar), 

vuxeri rioz, 

onkoserkoz

Taun, gənə ensefa-

liti, ağcaqanad 

ense fa litləri, gənə 

rikket siozları, 

hemorragik virus 

qızdır maları, dəri 

leyşmaniozu, sarı 

qızdırma

Denqe qızdırma sı, 

pappataçi qız-

dırması, gənə qa-

yı dan yatalaqları, 

Aralıq dənizi və 

cənubi Amerika 

leyşmaniozlar, 

filyaridozlar

116

Xarici 

örtüklərin 

yoluxucu 

xəstəlikləri

Sifilis, 

süzənək

Manqo, quduzluq, 

sodoku

Bəzi tropik miko-

zlar

Digər və 

müxtəlif 

yoluxma 

mexanizmli 

yoluxucu 

xəstəlikləri

cüzam, anki-

los-tomidoz

Tulyaremiya, qa-

rayara, bruselyoz, 

trixinellyoz

Strongiloidoz

Mürəkkəb 

inkişaf dövrlü 

invaziyalar

Qeyd edilmir

Exinokokkoz, 

opistorxoz, dikros-

elioz 

Drakunkulyoz, 

şistosomatoz, 

tenidozlar, difillo-

botrioz, fassioly-

oz, klonorxoz

Şərti-patogen 

viruslar və 

antibiotiklərlə 

törədilən 

yoluxucu 

xəstəliklər 

Herpes 

Tetanus, klostridi-

oz lar

Stafilokokkoz, 

streptokokkozlar, 

ikincili paratiflər, 

koli-peritonit

Yalançı 

parazitlərlə 

törədilən 

yoluxucu 

xəstəliklər 

Miaz qeyri-pa-

razit mil çək lərin 

sür fəsi, ambar 

gənələrinin 

akarozları

V.D.Belyakov (1989) insanların yoluxucu xəstəliklərinin təs-

ni fatını bu xəstəliklərin törədicilərinin ekoloji və filogenetik y a-

xın lığı  baxımından  tərtib  etmişdi.  Təsnifatın  birinci  cərgəsində 

törədicilərin  rezervuarından  asılı  olaraq  3  xəstəlik  qrupu  veril-

mişdir:  antroponozlar,  zoonozlar  və  sapronozlar. İkinci cərgədə 

y o luxma mexanizminə görə fərqlənən 9 xəstəlik qrupu verilmiş-

dir (5 qrupu antroponozlar, 3 qrupu zoonozlar və bir qrupu sapro-

nozlar). İnsanın yoluxucu xəstəliklərinin sonrakı bölgüsü t ö rə di-

cilərin  yuxarıda  qeyd  edilən  taksonomik  bölmələrdən  i s ti fa də 

etməklə  filogenetik  qohumluqları  əsasında  aparılmışdır.  T ək lif 

117

olunan təsnifat təbii təsnifata yaxınlaşır. Xəstəliklərin təbiəti haq-

qında biliklərimiz dərinləşdikcə onlar təsnifatda lazımi yerlərini 

tutmuşlar.

1989-cu ildə V.Ö.Litvinov və Y.N.Şlyaxov tərəfindən xəs tə-

liklərin ekoloji-epidemioloji təsnifatı verildi. Bu təsnifatda yeni-

lik ondadır ki, sapronozlar abiotik mühitdən asılı olaraq, bir neçə 

qruplara bölünürlər: torpaq, su və zoofil (saprozoonozlar) sapro-

nozlar.

Törədicilərin ekoloji və filogenetik yaxınlığına görə 

infeksion xəstəliklərin təsnifatı

118

İnsanın infeksion xəstəliklərinin ekoloji-epidemioloji təsnifatı  

İnfeksion xəstəliklərin epidemioloji təsnifatının digər vari an t-

ları da mövcuddur (S.D.Prozorovski, 1992, B.L.Çer kasski, 2001). 

İnfeksion  xəstəliklərin  yayılmasına  əsaslanaraq  S.B.Pro zorovski 

və müəlliflər (1992) onları:

– krizisli (100 000 nəfərin 100-dən çoxu xəstələnib, məs., QİÇS);

– kütləvi (100 000 nəfərdən 100-nün xəstələnməsi, məs., qrip, 

d i gər KPX, kəskin bağırsaq xəstəlikləri, irinli-iltihabi xəs tə lik lər);

– geniş yayılmış idarə olunan (100 000 nəfərdən 20-100-nün 

xəs tə lənməsi, məs., qızılca, göyöskürək, tetanus, poliomielit);

– geniş yayılmış idarə olunmayan (100 000 nəfərdən 20-dən 

az hallarda xəstələnməsi, məs., qazlı qanqrena, psevdovərəm);

– sporadik (əhalinin 100 000-ə tək-tək xəstəlik halları düşür, 

məs., səpgili yatalaq).

Çerkasski  B.L.  tərəfindən  (1984,  2001)  epidemik  prosesin 

s o sial-ekoloji  nəzəriyyəsi  tərtib  edilmişdir.  Buna  əsasən  epide-

mik  proses  –  mürəkkəb,  açıq,  mütəşəkkil,  çoxsəviyyəli,  bütöv 

s  i s  tem olaraq əhali arasında mikroorqanizmlərin parazit növ lə ri-

119

nin möv cudluğunu, bərpasını və yayılmasını təmin edir. O h ə  m-

çinin infeksion xəstəliklərin epidemioloji qruplaşmasını işləm i ş-

dir:

Antroponozlar: bağırsaq; tənəffüs yolları; qan; xarici örtük.

Zoonozlar: bağırsaq; tənəffüs yolları; qan; xarici örtük.

Sapronozlar: bağırsaq; tənəffüs yolları; xarici örtük xəs tə lik ləri.

Daha sonra B.L.Çerkasski ekoloji-epidemioloji təsnifatı tək lif 

et mişdir.

İnsanın yoluxucu (parazitar) xəstəliklərinin 

ekoloji-epidemioloji təsnifatı (B.L.Çerkasski)

Belov A.B. və Oqarkov R.İ. (2001) insanın infeksion xəs tə-

liklərinin ekoloji-epidemioloji təsnifatını tərtib edərkən tö rə di ci-

nin  təbiətdə  ətraf  mühitdən  (rezervuardan)  asılı  olmasını  əsas 

tut muşlar. Bu təsnifata əsasən xəstəliklər insanın üç əsas spesifik 

ya şa yış mühitinə müvafiq olaraq 3 qrupa bölünür: antroponozlar, 

zoonozlar və sapronozlar.

120

1990-cı  illərin  əvvəllərində  “yeni  və  qayıdan  infeksiyalar” 

qrupu ayrıldı (rus dilinə uğursuz tərcümə edilən “emerging and 

re-emerging infections diseases”, yəni bir tərəfdən yeni yaranan 

y o luxucu  xəstə lik lər  və  onların  törədiciləri,  digər  tərəfdən  isə 

əv vəllər ona qarşı müvəf fə qiy yətlə mübarizə aparılan, lakin yeni 

xüsusiyyətlər  qazanılması  nəti cə sində  təkrarən  kütləvi  yayılma 

qabiliyyəti əldə edən məlum infeksion xəstəliklər kimi izah olu-

nur). Təkcə  1972–1999-cu  illərdə  35  yeni  infek sion  xəstəliklər 

a ş kar edil miş dir. Bu qrupa nəinki təzə aşkar edilən, hətta çoxdan 

məlum  olan,  lakin  törədiciləri  qeydə  alınmayan  xəstəliklər  və 

ə v vəllər  səh vən  qeyri-infeksion  sayılan  (Helio bakterial  infek-

siya)  xəstəliklər  də  da xil  edilmişdir.  Qayıdan  infeksiyalar  – 

vərəm, difteriya, sifilis, xla midioz, məxmərək, viruslu hepatitlər, 

t e tanus,  salmonelyoz,  qey ri-spor  formalı  anaerob  infeksiyalar 

d a ha çox narahatlıq doğurur.

İnsanın infeksion xəstəliklərinin ekoloji-epidemioloji  

təs nifatı (Belov A.B., Oqarkov P.İ., 2001)

İnfeksiya 

qrupu

Rezervuar

Yoluxma 

mexa nizm ləri

İnfeksiyanın yayılma tipi

İnfeksiya 

mənbəyi

İnsanlar 

arasında

Heyvanlar 

arasında

Antroponoz-

lar–insan 

vasitəsi 

ilə yayılan 

xəstəliklər 

Homo sa-

piens nö vü 

İn  san, na dir 

hal lar da 

onur ğalı 

hey vanlar 

Yalnız insan-

larda:

– aerozol

– felal-oral

– təmas

– trans-

misssiv 

– şaquli 

Zəncirvari və 

fasiləsiz (epi-

demik proses)

Yelpikvari 

və diskret, 

na dir hal larda 

zən cir vari və 

mü vəqqəti 

(epi demik 

pro se sin epi-

zo otik aş kar-

lanması)

121

Zoonozlar 

– onurğalı 

heyvanlar-

dan yayılan 

xəstəliklər 

Onurğalı 

heyvan ların 

növü 

Yalnız onur-

ğalı heyvan-

lar

Yelpikvari 

və diskret, 

az hal lar da 

müvəq qəti 

və zən cirvari 

(epizoo-

tik pros-

esin epidemik 

aşkarlanması)

Zəncirvari 

və fasiləsiz 

(epizootik 

proses)

Onurğalı 

heyvanlar, 

az hal lar da 

insan 

– trans mis-

siv (ob liqat 

və fakül ta-

tiv); qey ri-

trans  missiv 

(kontakt, 

fekal-oral, 

aspirasion);

– şaquli 

Sapronoz-

lar – “ətraf 

mühitdən” 

yayılan 

xəstəliklər 

“Ətraf 

mü hit”, 

onurğasız 

heyvan 

növ ləri, 

ya xud 

bit kilər, az 

hal  lar da 

onur ğa-

lı hey-

van la rın 

ayrı-ay rı 

növ ləri 

Yalnız 

onur ğasız 

heyvan və 

bitkilər:

– kon takt

– şaquli 

–di gər me-

xanizmlər. 

Bəzi 

hal lar da 

onurğalı 

heyvanla-

rın növləri 

(bax. “Zo-

onozların 

ötü rülmə 

mexanizm-

ləri”

Yelpikvari 

və diskret 

(epifito-

tik, yaxud 

epizootik 

proseslərin 

epidemik 

təzahürü)

Yelpikvari 

və dis-

kret, nadir 

hallarda 

zəncirvari 

və fasiləsiz 

(epifitolik 

prosesin 

epizootik 

təzahürü, 

yaxud 

epizootik 

proses

Onurğasız 

heyvanlar, 

bitkilər, az 

hal lar da – 

onur ğalı 

hey vanlar 

 

Qeyd:  “Ətraf  mühit”  anlayışına  müxtəlif  parazitar  və  digər 

simbiotik sistemlərə daxil edilmiş və orada məskunlaşmış onur-

ğasız, bitkilər və mikroorqanizmlər daxildir.

122

Yeni törədicilər və yeni infeksion xəstəliklər 

(V.P.Sergiyev və müəl., 2000)

İl

Mikrobun adı

Mikrobun 

tipi

Xəstəlik, yaxud 

yaranmış sindrom

1972 Enterovirus 70

Virus

Epidemik konyunktivit 

1973 Rotavirus 

Virus

Sulu uşaq diareyası 

1974 Bahmar vorest virus 

Virus 

Poliartritin qrup halları 

1975 Parvo virus B19

Virus 

Xroniki hemolitik anemi-

yada aplastik krizis 

1976 Cryptospodium parvum

Protozoa 

Kəskin və xroniki diareya 

1977 Elol virusu 

Virus

Hemorragik Ebol qızdırması 

1977 Legionella pneumophila

Bakteriya  Legionerlər xəstəliyi 

1977 Hantaan virus

Virus

Böyrək sindromlu hemor-

ragik qızdırması 

1977 Campylobacter jejuni 

Bakteriya  Enterit 

1980 Human T-limphotropic