Az rbaycan Respublikas t hsil Nazirliyinin

Qamazid yarımfəsiləsinə aid gənələr

Bu  yarımfəsiləyə  yer  kürəsinin  bütün  qitələrində  yayılmış 

çoxlu (20 fəsilədən çox) kiçik gənələr aiddir. Çoxları sərbəst y a-

şa yan  növlərə  aid  (çox  zaman  yırtıcı)  olub,  torpaqda,  meşədə, 

yarpaq örtüyü altında, həşəratların və onurğalıların yuvalarında 

yaşayırlar. Bəzi fəsilədə elə növlər var ki, həşəratlar, sürünənlər, 

quşlar  və  məməlilər  (gəmirici  həşəratyeyən,  kiçik  yırtıcı)  üzə-

rində parazit həyat keçirirlər. Bəzi növlərinə arabir insan yaşa-

yan yerlərdə rast gəlinir. Sinantrop növlərin (siçovul gənə ləri və 

s.) kütləvi şəkildə insanlara hücumu məlumdur. Onların dişlədiyi 

yerdə dermatit əmələ gəlir. 

Qamazidlərin artma qabiliyyəti zəifdir. Adətən, dişilər bir və 

ya bir neçə yumurta qoyur. Onların aşağı artım qabiliyyəti bio-

loji inkişaf dövrünün tezliyi ilə bərpa olunur. Bunun nəticəsində 

əlverişli şəraitdə gənə populyasiyasının miqdarı tez artır.

Qamazidlərin  epidemioloji  əhəmiyyəti  tam  öyrənilməmişdir. 

Bir çox növləri müxtəlif törədicilərin təbii keçiriciləridir (gənə və 

yapon  ensefaliti,  San-Lui  ensefaliti,  at  ensefaliti,  infeksion  nef-

rozo nefrit, ornitoz, çiçəyəbənzər rikketsioz, Kü-qızdırması, Asiya 

gənə  səpgili  yatalağı,  tulyaremiya,  taun  və  s.).  Bu,  bəzi  xəs-

təliklərin təbii ocaqlarında onların iştirak etdiyini göstərir. Ən çox 

epidemioloji  əhəmiyyətə  malik  olanlara  siçovul  gənəsi  (Ornit-

honyssuc bacoti),  Şimali  quş  gənəsi  (D.silvarum),  toyuq  gənəsi 

(Dermanyssus gallinae)  və  rikketsioz  gənəsi  (Allodermanyssus

sanguineus) aiddir.

200

Siçovul  gənəsi  dünyanın  bütün  ölkələrində  aşkar  edilir.  S i-

nantrop gəmiricilərin parazitləridir. Siçovul və siçanların y u va -

larında, insanların iş və yaşayış yerlərində, xüsusilə isti yerlərdə 

yaşayır.  İl  boyu  küllü  miqdarda  artaraq  qeyd  edilən  yerlərdə 

sahiblərini güdür. İnsanlara hücum edərək kəskin dermatitə s ə-

bəb olur. Endemik siçovul rikketsiozunun, epidemik səpgili y a-

ta lağın  və  çiçəyəbənzər  rikketsiozun  keçiricisi  kimi  m ə lumdur. 

Gəmiricilər arasında taunun keçirilməsində rol oynayır. Rikket-

sioz gənəsi gəmiricilərin parazitidir (siçovul, siçan, çöl siçanı və 

s.).  İnsanların  yaşayış  yerlərində  qeyd  edilir  və  onlara  hücum 

edir, çiçəyəbənzər rikketsiozun keçiricisidir.

Azərbaycan  ərazisində  150-dən  çox  növ  qamazid  gənələri 

aşkar edilmişdir və respublikanın bütün təbii zonalarında yayıl-

mışdır.  Onların  62  növü  gəmiricilər,  quşlar,  yarasalar  və  sürü-

nənlər üzərində parazit həyat sürürlər. Bu gənələrin erizepeloid, 

tulyaremiya  və  taunun  təbii  ocaqlarında  spontan  yoluxmaları 

müəyyən edilmişdir. Eksperimental şəraitdə Hl.glasgovi,Hl.lon-

gipes, E.stabularis, Hg.nidi, L.hilaries, Hi.isabellinus  gənə lə ri-

nin qara yara çöpləri, erizopeloid, tulyaremiya bakteriyaları ilə 

asanlıqla yoluxaraq bu törədiciləri özündə 10-14 gün saxladıq-

ları müəyyən edilmişdir. Çox güman ki, bu növ qamazid gənə lə-

rinin də respublikada erizepeloid, tulyaremiya və taun təbii o  c aq -

larında spontan yoluxması baş verir.

Arqazid gənələr (Argasidae)

Arqazidlər sığınacaq gənələrinə aiddirlər. Onlar məməlilər və 

quşların yuvalarında, insan yaşayan yerlərdə və yardımçı təsər rü-

fat binalarında yaşayırlar.

Bioloji sikli 6-8 inkişaf mərhələsindən ibarət olub 5-9 aydan 

2-5 ilə qədər davam edə bilər. 10-11 il ac qala bilirlər. İnsana və 

hey  vanlara gecə hücum edir və ağrı törətmədən 30 dəqiqə ər  zin də 

qan sorurlar. Qışda gec-gec qidalanırlar. Dişlədiyi yerdə xarakte-

rik hemorragik papula əmələ gəlir və bir neçə gündən bir neçə 

həftəyə  qədər  davam  edən  şiddətli  qaşınma  verir.  Yoluxmuş 

gənələr törədicini ilk dəqiqələrdən resipientə keçirə bilərlər.

201

Arqazidlər  gənə  qayıdan  yatalağının  (gənə  rikketsiozları) 

törədicisinin spesifik keçiricisi və sabit gəzdiriciləridir. Xəstə li-

yin törədiciləri Bor.sogdianum, Bor.duttoni və bir çox başqaları 

gənə lərin  simbiontudur,  ömrü  boyu  onların  orqanizmində  artır, 

inkişafının bütün mərhələlərində transovarial üsulla nəsildən-n ə-

silə  keçirlər.  Bir  çox  növləri  həvəslə  insanlara  hücum  edirlər, 

diş ləmələri  ağrısız  olub  çox  çəkmir.  Bunlar  insanlara  qayıdan 

yatalaq törədicilərini yoluxdururlar. Bu gənələrdən:

Ornithodorospapillipes – arqazidlərin tipik nümayəndəsidir. 

Tünd boz rəngdə böyük gənədir (dişisi 8,5 mm-ə, erkəyi 5,9 mm 

qədərdir).  MDB-nin  Orta  Asiya  respublikalarında,  İranda, 

Hindis tan da  yayılmışdır.  Atlara,  inəklərə,  keçilərə,  donuzlara, 

çaq qallara, itlə rə, sünbülqıranlara, ərəb dovşanlarına, çöl siçan-

larına, ev siçanlarına və siçovullarına hücum edirlər. Quşlar üzə-

rində qidalanırlar, həvəslə insanlara hücum edir. İnsan yaşayan 

b i nalarda, heyvan saxlanılan həyətlərin palçıq divarlarında, töv-

lə lərdə yaşayır. Təbiətdə mağara larda, tirəndazlar, kirpilər, qum 

siçanları, siçovullar, yarasalar, siçanlar və başqa məmə li lərin və 

göycə qarğanın yuvalarında qeyd olunur. O, gənə qayıdan yata-

lağın keçiricisidir. Gənələr inkişafının bütün mərhə lələ rində oxlu 

kirpilər, qum siçanları, siçovullar və başqa h ey van larla qida la nar-

kən  yoluxurlar.  Törədici  bütün  inkişaf  mərhələlərində  saxlanılır 

və transovarial yolla nəsildən-nəsilə keçir.

Beləliklə, spiroxeta gənə orqanizmində onun iki və daha çox 

nəsli  boyu  qalır.  Gənə  hətta  13  il  ac  qalandan  sonra  yoluxdur-

maq imkanını itirmir. Qan sorduqdan sonra 30-40 dəqiqə ərzində 

doyur. Dişləmə zamanı tüpürcəyi vasitəsilə 1-1,5 dəqiqə müd də-

tində  törədicini  donora  verir.  Gənənin  dişləməsi  ağrısızdır,  t ü-

pür cəyində keyləşdirici maddə var. Sərbəst yerdəyişməyə q a dir 

deyildir, sahib üzərində tam doyması (3-5 -dən 30-50 dəqi qəyə 

qədər) passiv miqrasiyaya kömək etmir, ona görə də gənə spiro-

xetozunun ocağı çox vaxt dəqiq əraziyə malikdir (otaq, sarayın 

bir hissəsi və s.). Bu gənələr Kü, Marsel, Qərbi Nil qızdırması, 

gənə səpgili yatalağı, çikunqun qızdırması, Kyazanur meşə xəs-

tə liyi törədicilərinin gəzdiriciləridir.

Azərbaycan Respublikasında tapılmış 17 növ arqazid gənələ-

rindən 9 növü müxtəlif təbii zonalarda aşkar edilmişdir. Onlardan 

202

A.perricus  və  O.alactagalis-dən  Kü-qızdırmasının,  O.capensis-

dən  Qərbi  Nil,  Bakı,  Xəzər,  O.verricosus  və  O.alactagalis-dən 

gənə  qa yıdan  yatalağının,  O.Alactagalis-dən  taunun  törədiciləri 

əldə edil mişdir. Təcrübələr göstərdi ki, gənələrin orqanizmi orni-

toz törədi ciləri üçün əlverişli şəraitdir və onlar 6 ay müddətində 

gənələrin orqanizmində sağ qalır.

Qırmızıbədən gənələr

Bu gənələrin müasir sistematikası sürfələrin quruluşuna əsas-

lanır.  Trombicula akamushi  gənələri  Susuqamuşi  qızdırmasının 

keçiricisidir,  başqa  növ  gənələrin  sürfələrindən  Kü- qız dır ma sı, 

siçovul yatalağı, hemorragik nefrozo-nefrit, xlamidiya törə di ci-

ləri alınmışdır, dişlədikdə dermatit törədir.

İnkişaf dövrləri: yumurta, sürfə, sürfə-pup, nimfa-pup, yetkin 

gənə. Yetkin  gənələr  və  nimfalar  sərbəst  yaşayan  parazitlərdir, 

torpaqda  yaşayırlar.  Sürfələr  məməlilər,  quşlar  və  sürünənlərin 

müvəqqəti parazitləridirlər. Bəzi növləri insan və heyvanlara h ü-

cum edərək iki günlüyə yapışıb qan sorurlar. MDB-də 6 növ qır-

mızıbədən gənələr Primorsk vilayətində Susuqamuşi xəstə li yi nin 

gəzdiricisi  kimi  müəyyən  edilmişdir. Azərbaycanda  bütün  təbii 

zonalarda yayılmışdır. 

Birələr 

Birələr həşəratlar – İnsecta sinfinə, Aphaniptera və ya Suc-

toria  dəstəsinə  aiddir.  Onlar  təkamül  prosesində  hematofaqa 

çevrilmiş sərbəst parazit həşəratlar qrupunu təşkil edirlər. Birələr 

müxtəlif  bakteriyalar,  viruslar,  helmintlər  və  ibtidailərin  aralıq 

sahibləri olub, bir çox xəstəliklərin epidemiologiyasında mühüm 

rol oynayırlar. Hazırda dünyada mindən çox birə növü məlum-

dur, onlardan 500-ə qədəri MDB-də tapılmışdır. Ölkəmizin c ə-

nu   bunda  birələrin  çoxlu  növü  aşkar  edilmişdir.  Azərbaycanda 

80-dən  çox  birə  növü  məlumdur,  onlar  müxtəlif  təbii  şəraitdə 

müxtəlif növ məməlilər, quşlar və başqa heyvanların üzərində və 

yuvalarında yaşayırlar.

203

Birələr tam metamorfozla inkişaf dövrü keçirirlər – yumurta, 

üç sürfə mərhələsi, pup, imaqo. Bu dövrlər xarici mühit şəra iti n-

dən asılı olaraq 2-3 həftədən bir ilə qədər, bəzən isə çox çəkir. 

Əksər birə növlərinin inkişafı üçün ən yüksək hərarət +27ºC-dir. 

Bundan  yüksək  hərarət  aşağı  rütubətdə  birələrə  öldürücü  təsir 

göstərir. Sürfələr yetkin birələrin möhtəviyyatı və çürümüş üzvi 

maddələrlə qidalanırlar. Puplar qidalanmır. Yetkin birələr ancaq 

qan ilə qidalanır və o qədər sorurlar ki, bu zaman anusundan qan 

xaric olur. Qansormadan 18 ay sonra ac qala bilirlər. Öz sahibinə 

adaptasiyası nisbidir. Əlverişsiz şəraitdə, məsələn, gəmiricilərin 

kütləvi  ölümü  zamanı  başqa  növ  heyvanlara  keçirlər  ki,  bu  da 

taunun təbii-çöl ocaqlarından yaşayış yerlərinə (kəndlərə) yayıl-

masına  səbəb  olur.  Müxtəlif  növ  birə lə rin  mövsümi  inkişaf  a r-

tı mı müxtəlifdir, o, yaz, yay və pa yız f ə sil  lərində qeyd edilir. B i-

rə lərin əksəriyyəti üçün payız inki şaf artımı səciyyəvidir.

Birələr  sahibləri  və  stasiyalarına  görə  aşağıdakı  qruplara 

bölünür:  İnsan  və  heyvan  birələri,  it  birələri,  pişik  birələri,  s i-

nan trop gəmiricilərin birələri, vəhşi gəmiricilərin birələri. Bun-

dan əlavə, həşəratyeyənlər, yırtıcılar, yarasalar və quş birələri də 

m ə lumdur. Fəsillərdən asılı olaraq, birələrin fəallığı müxtəlif o l-

duğundan onlar qış və yay birələri adlanırlar.

Taunun gəmiricilər arasında epizootiyası zamanı və insanlara 

onun keçirilməsində birələrin böyük rolu vardır. Taun törə dici-

sinin yayılması ancaq yetkin birələr vasitəsilə həyata keçir. Bak-

teriyalar xəstə heyvanın qanı ilə birənin mədəönü hissəsinə daxil 

olur,  orada  inkişaf  edərək  tıxac  əmələ  gətirib  mədənin  yolunu 

bağlayır.  Belə  birələr  növbəti  qan  sorarkən  mikrob  kütləsindən 

ibarət tıxacın bir hissəsini əridir, mədəyə yol olmadığından diş-

ləmə zamanı dəridə əmələ gələn yaraya qayıdır (qusma zamanı).

Taun  keçiricisi  kimi  dağ  siçanı,  qum  siçanı,  siçovulların, 

qum siçanlarının üzərində və yuvalarında yaşayan birələrin (cer.

tesquorum,cer.fasciatus,Or.silantievi,Len.cheopis,Xen.confor-

mis və s.) əhəmiyyəti böyükdür.

Azərbaycanda  1953–1960  illərdəki  taun  epizootiyası Abşe-

ronu,  şimali Abşeronun  dənizkənarı  sahəsini,  Bozçöl,  Qarabağ 

və  Cey ranbatan çöllərini əhatə etmişdi. Epizootiyada 7 növ birə 

204

(X.conformis,c.consimilis,c.laeviceps,M.apsheronica,ct.secun-

dus və s.) iştirak etmişdi. Birələrin müayinəsi nəticəsində, onlar-

dan  taun  bakteriyalarının  303  ştamı  əldə  edilmişdir  ki,  onların 

55,1%-i daha çox qırmızıquyruq siçanlarda təsadüf edilən birə-

lər dən alınmışdır.

1962-ci  ildə  Naxçıvan  MR-nın  Şahbuz  rayonunun  Batabat 

yaylağında əsasən adi dağ siçanları arasında olmuş taun epizoo-

tiyası zamanı meşə süleysini, meşə siçanı, adi çöl siçanı, su siço-

vulu,  Tr.elata caucasica və  Ct.wladimiri  birələrindən  taun 

törədicisinin 52 ştamı alındı, 1963-cü ilin fevralında isə Naxçı-

van  və  Culfa  rayonlarının  dağətəyi  ərazisində  X.conformis, X.

iranus, Rh.cedestis, St.insperata  birələrindən  11  ştam  əldə 

edil di. Birələr tulyaremiya törədicisinin əsas keçiricisi deyildir. 

Lakin  bəzi  növləri,  məsələn:  j.penicilliger  99  gün,  ct.assmiles 

150 gün tulyaremiya bakteriya larını özündə saxlamaq qabiliy yə-

ti nə  malikdir. Aparılan  təcrübələr  göstərmişdir  ki,  St.insperata, 

Ct.wladimiri,  Xen.conformis,  Cer.consimilis  birə ləri  xəstə  V i-

noq  radov qum siçanı və adi çöl siçanının qanını so rar kən tulya-

remiya bakteriyaları ilə yoluxurlar. Ct.wladimiri birəsi törədicini 

102 günə kimi özündə saxlayır.

Birələr siçovul səpgili yatalağının da epizootiyasında fəal i ş-

ti rak  edirlər.  Siçovul  birəsi  X.cheopis-in  bədənində  Muzer  rik-

ketsiaları 52 gün virulent halda yaşayaraq artırlar. Taundan fərqli 

olaraq, bu zaman yoluxmuş birələr məhv olmur. Qeyd etdiyimiz 

xəstəliklərdən başqa, birələr psevdovərəm, bruselyoz, qarayara, 

cüzam, erizipeloid törədicilərini də keçirmək qabiliyyətinə m a-

likdir. Azərbaycanda müayinə olunan X.conformis, Ct.wladimiri, 

Fr.elata caucasica və s. birələrin bir çox başqa növlərindən eri-

zepeloid bakteriyaları əldə edilmişdir. 

205

Ağcaqanadlar 

Ağcaqanadlar  həşəratlar  (İnsecta)  sinifinə,  ikiqanadlılar 

( D ip  tera) dəstəsinə, uzunbuğlular (Nematocera) yarımdəstəsinə, 

A  ğ  caqanadlar (Cilcidae) fəsiləsinə, qansoranlar (Culicinae) y a-

rım fəsiləsinə aiddir.

Tundradan tutmuş səhralara qədər yayılmışdır. Bəzi yerlərdə 

xüsusilə çox yayıldığından kütləvi hücum edərək insanların nor-

mal  iş  fəaliyyətini  pozurlar.  Şimal  rayonlarında  ağcaqanadların 

Aedes cinsi, cənuba getdikcə culex və Anopheles cinsi yayılır.

Malyariyanın  yayılmasında  Anopheles  cinsi  ağcaqanadları 

işti rak edir. MDB ərazisində Anopheles cinsinə aid 19 növ müəy-

yən edil mişdir. Bunlardan An.maculipennis daha geniş yayılmış-

dır. Ölkəmiz də şimaldan cənuba qədər geniş ərazini əha tə edir. 

Bu ağcaqanadın müxtəlif coğrafi şəraitdə yayılmış 7 yarımnövü 

vardır. Şimalda MDB-nin orta ərazisində, Sibirdə, Volqa ətra fında 

yayılmışdır  və  aşağı  temperatura  davamlıdır.  An.maculipennis

sacharowi cənub yarım növüdür. O, Orta Asiyada, Zaqafqaziyada 

yayılmışdır. Bundan başqa, həmin ərazidə və Qafqazda An.ma-

culipennismac. və mac.subalpinus yarım növləri də aşkar edilir.

Orta Asiya  və  Zaqafqaziyada  yayın  ikinci  yarısında  və  p a-

yızda  malyariyanın  yayılmasında  An.pulcherrimus  başlıca  rol 

oynayır.  Di gər  növlərin  –  An.hyrcanus,  An.bifurcatus və An.

plumbeus  –  malya ri ya  yoluxdurucuları  kimi  əhəmiyyəti  azdır. 

Azərbaycanda  Anopheles-in  9  növü  məlumdur.  Onlardan  An.

maculipennis  və  An.hyrcanus  malyariyanın  yayılmasında  mü -

hüm  rol  oynayır.  An.maculipennis  respublikanın  bütün  zonala-

rında  yayılmışdır.  Onun  sürfələri  yaşayış  yerlərində  və  ya  ona 

y a xın yerlərdə kiçik su gölməçələrində inkişaf edir. An.hyrcanus 

isə öz inkişafı üçün ot basmış daimi su mənbə lə rini seçir. Bun-

larla yanaşı, Azərbaycanın müxtəlif ərazilərində 5 növ Aedes, 4 

növ culiseta cinsinə, hərəsindən bir növ LivanotaeniaMansonia 

və Orthopodomiya nəsillərinə aid ağcaqanadlar yayılmışdır.

Ağcaqanadların tulyaremiya ocaqlarında şiddətli epizootiya-

lar  zamanı  xəstəlik  törədiciləri  ilə  yoluxması  aşkar  edilmişdir 

(Aedescinereus,A.caspius və s.). Ağcaqanadlar xəstə gəmiri ci-

lərdən  tulya re miya  bakteriyalarını  alıb  sağlam  gəmiricilərə  və 

206

i n sanlara  keçi rir lər.  Təcrübədə  ağcaqanadların  bəzi  növlərinin 

tul yaremiya  bakte riyalarını  12  (A.caspius),  24  (culex apicalis), 

43-50 (A.maculipennis) gün saxladığı müəyyən edilmişdir.

Müxtəlif növ ağcaqanadlar bir çox virus xəstəliklərinin (a r bo-

vi ruslar): Venesuela  ensefalomieliti,  Şərqi  ensefalomielit,  Qər bi 

ense falomielit,  Mayoro,  Onyonq,  cindbis,  Çukunquniya,  Banzi, 

Ves selsbron, Denqe, sarı qızdırma, Qərbi Nil, Zika, İleus, Kun-

cin, Omsk hemorragik qızdırması, Spondveni, Mürrey dərə  si e n-

sefaliti, Sanlui ensefaliti, Yapon ensefaliti, Aney, Qua ma, Ka tu, 

Oronuş, Kemerov, Krım hemorragik qızdırması və s. (yüzdən ç ox)  

təbii ocaqlarında keçirici rolunu oynayırlar.

Ağcaqanadlardan Aedes togoi, Aedescaspius, culextritaeni-

arhynchus,  c.pipiens  və  başqaları  yapon  ensefalitinin  keçi rici-

ləri dir. MDB ərazisində cənubi Primoriyada yapon ense fa  li tinin 

təbii ocaqları tapılmışdır. Bu ərazidə ağcaqanadlar ev hey van ları 

olmadıqda çox vaxt quşların qanını sorurlar.

Ağcaqanadlar Amerika və Afrika qitələrində geniş yayılmış 

sarı  qızdırmanın  keçiriciləridir.  Cənubi  Amerikada,  Mərkəzi 

Ameri kada Haemagogus ağcaqanadları bu xəstəliyin təbii ocaq-

larında keçirici kimi iştirak edirlər. Mərkəzi Amerikanın tropik 

meşələrində  meymunlar  arasında  sarı  qızdırmanı  A.africanus, 

insanlar arasında isə A.aegypti yayır. Amerika və Afrikanın tro-

pik zonasında yerləşən şəhərlərdə sarı qızdırmanın ikincili antro-

purgik ocaqları yarana bilər və bu zaman A.aegypti keçirici r o-

lu nu  oynayır.  Belə  ocaqlarda  yeganə  infeksiya  mənbəyi 

i   n    san  lardır. Ağcaqanadlar xəstə insan üzərində qidalanandan 12 

gün sonra törədicini keçirməyə qadir olur və onu ömrü boyu o r-

qa nizmində saxlayırlar. 

Azərbaycanda  Qızılağac  qoruğundakı  An.hyrcanus  ağcaqa-

nadlarından  Takinya  virusu  və  Sabirabad  rayonunda  yerləşən 

Sarısu  gölündə  A.vexanus-dan  isə  Qərbi  Nil  qızdırmasının  v i-

rusu əldə edilmişdir. Aparılan müayinələr zamanı insanların qan 

zərdabında  bu  viruslara  qarşı  əkscisimlərin  olması  müəyyən 

edilmişdir. 

Ağcaqanadların ekoloji və bioloji morfologiyası. Ağcaqanad-

ların bədəni 3 hissədən ibarətdir: baş, döş və qarın. Başda gözlər, 

207

bığlar  və  xortumcuq  yerləşir.  Xortumcuq  ağız  apa ra tı dır,  dişi-

lər də  o,  sorucu-deşici  tipdədir,  erkəklərdə  zəif  inkişaf  et miş dir. 

Ona görə də dişilər asanlıqla insan və heyvanların dərisini deşib 

qan  sorur,  erkəklər  isə  bitkilərin  şirəsi  ilə  qidalanırlar.  Bığlar 

qo xu hissiyyatı və hava axınını duymaq üçündür. Dişilərdə bığlar 

qısa,  er kəklərdə  isə  uzun  tükcüklərlə  örtülüdür.  Dişi  anofelesin 

ləmsələrinin uzunluğu xortumuna bərabərdir. Başqa ağcaqanad-

larda  onlar  qısadır  (2/3).  Bu,  vacib  fərqləndirici  əlamətdir.  E r-

kəklərdə buynuzcuqların uzunluğu xortumuna bərabərdir və ucu 

genişlənmiş olur.

Döşünə 3 cüt ayaq və bir cüt uzunsov damarlı qanad birləş-

mişdir. Döşün arxa hissəsi qalxanla örtülmüşdür, onun quruluşu 

fərqləndirici  əlamətdir.  Anofeles  ağcaqanadlarında  qalxanvari 

örtük bütövdür, qalanlarında isə pərlərə ayrılıb. Dişinin qarnı 8 

seq mentə  bölünmüşdür,  qarnın  qurtaracağında  tənasül  üzvləri 

yerləşir. Erkəyin axırıncı seqmenti hipapiqiydir. Onun quruluşu 

erkəkləri təyin etmək üçün fərqləndirici əlamətdir.

Erkəklərin ömrü 1-1,5 ay, dişilərin isə 2-2,5 aydır. Payız nəs-

linin  həyatı  2  hissədən  ibarətdir:  1.  Qış  diapauzası  –  bu  vaxt 

onlar qışlamada olurlar (zirzəmidə, tərəvəz saxlanan yerdə, ağa-

ların  oyuqlarında  və  s.);  2.  Fəal  uçuş  diapauzası  –  o,  hərarət 

15ºC-dən  yuxarı  qalxdıqda  başlayır.  Ağcaqanad  qidalanmaq 

üçün sahib axtarır, qan sorur və suda yumurta qoyur, bu yumur-

tadan sürfə, sürfədən pup, pupdan isə qanadlı ağcaqanadlar əmə-

lə  gəlir.  Beləliklə,  ağcaqanadlar  inkişafının  müəyyən  dövrünü 

(yumurta,  sürfə,  pup)  suda,  digər  dövrünü  (qanadlı  forması  – 

imaqo) havada və quruda keçirirlər.

Ağcaqanad  cinslərinin  təyini  zamanı  onların  səthlərdə  otu-

ruş   larının  vəziyyəti  böyük  rol  oynayır. Adətən, Anofeles  sət hə 

45ºC bucaq altında oturur. Digər ağcaqanadlar isə səthə paralel 

otururlar.  Malyariya  ağcaqanadlarının  qanadlarında  tünd  və  ya 

açıq ləkələr olur.

Malyariya  ağcaqanadlarının  inkişafı  üçün  bitkilərlə  zəngin 

dur ğun və ya ləng axan gölməçələr əlverişlidir. Bitkilər sürfələri 

küləkdən qoruyur və onun qidalanması üçün lazım olan mikroor-

qanizmlərin inkişafına kömək edir. Sürfələrin inkişafı üçün çay-

208

ların  subasarları  ən  yaxşı  mühitdir. Ağcaqanadlar  bataqlıqlarda, 

göllərdə və müxtəlif süni su tutarlarında yaxşı çoxalırlar.

Mayalandıqdan sonra dişilər qidalanmaq üçün yaşayış mən-

tə   qələrinə  uçur,  insanların  və  heyvanların  qanını  sormaq  üçün 

o n lara  hücum  edirlər. Ağcaqanadlar  öz  yerindən  3  km-ə  qədər 

uzaq  məsa fəyə  uça  bilirlər.  Qansormadan  sonra  ağcaqanadlar 

yumurtalar yeti şənə qədər binalarda qalırlar. Yumurtaların yetiş-

məsi  ətraf  mühitin  temperaturundan  sıx  asılıdır  və  bu  proses 

qanın həzm olunması ilə eyni vaxtda gedir. Yumurtalar yeti şən-

dən sonra dişilər gölməçələrə uçub orada yumurta qoyurlar. Mal -

yariya  ağcaqanadları  xəstəliyin  yoluxması  baş  verəcək  fəsil  ə r-

zində  bir  neçə  dəfə  (3-6)  qan  soraraq  yumurta  qoyurlar. 

Qansorma ilə yumurta qoyma arasındakı prosesə qonotrofik dövr 

deyilir.

Payızda  mayalanmış  dişi  ağcaqanadlar  qışlayırlar.  Qışlama 

üçün  zirzəmi,  tavan,  dam,  qeyri-yaşayış  binalarından  istifadə 

edirlər. Belə ağcaqanadların yumurtalığı inkişaf etmir, piylənmə 

baş  verir.  İsti  günlər  başlayan  kimi  qan  sormaq  üçün  yenidən 

axtarışa baş layırlar.

Yumurta qoyulduqdan 2-3 gün sonra onlardan əlverişli şəra-

itdə sürfələr çıxır. Bunlar suda ikinci, üçüncü və dördüncü yetiş-

kənlik dövrünü keçirirlər. Sürfələrin baş, döş və qarıncıq hissəsi 

müəyyən edilir: qarıncıq 9 seqmentdən ibarətdir. Anofeles sür fə-

ləri qarıncığın 8-ci seqmentindəki tənəffüs dəliyi ilə suyun sət-

hinə paralel yerləşir və nəfəs alırlar. Başqa ağcaqanadların sür-

fələri  bucaq  əmələ  gətirərək  suyun  səthindən  asılı  vəziyyətdə 

qalırlar. Onlarda həmin seqmentdə tənəffüs dəliyi əvəzinə boru 

şəklində  çıxıntısı  –  sifonu  olur,  onu  su  səthinə  yaxınlaşdırıb 

tənəffüs  edirlər.  Bu  əlamətlərə  görə  malyariya  və  qeyri-malya-

riya ağcaqanadlarını fərqləndirmək olur. Sürfələr atmosfer h a va sı 

ilə nəfəs alır, ona görə vaxtının çoxunu su üzərində keçi rirlər, toz 

zərrələri  kimi  kiçik,  bitki  və  heyvan  mənşəli  qida  mad  dələri  ilə 

qidalanırlar.

Sürfənin dördüncü mərhələsində pupa çevrilirlər. Pup iki ş ö-

bə  dən  ibarətdir:  9  seqmentdən  ibarət  olan  ön  baş-döş  və  arxa 

gövdə. Baş-döş hissənin belində iki tənəffüs borucuğu yerləşir. 

209

Anofelesdə onlar qıf, başqa növlərdə isə silindrik formada olur. 

Puplar qidalanmır, onlardan qanadlı ağcaqanadlar çıxır.

Ağcaqanadların  su  üzərində  inkişaf  mərhələləri  suyun  tem-

pe  raturundan  asılıdır.  Bütün  yay  ərzində  şimalda  1-2,  orta  əra-

zidə 3-5, cənubda isə 10-a qədər inkişaf metamorfozu olur.

Malyariya ilə yoluxmanın vaxtı və ona qarşı tədbirlərin təş-

ki li müxtəlif illərdə nəinki ayrı-ayrı təbii zonalarda, hətta ayrı-

ayrı  ra yonlarda  belə  havanın  temperaturundan,  ağcaqanadların 

miqdarından və yaş səviyyəsindən asılı olaraq müxtəlifdir.