Az rbaycan Respublikas t hsil Nazirliyinin

Vinoqradov qum siçanı  

(Meriones Vinagradovi Keptner, 1931)

Ölçülərinə  görə  Kiçik Asiya  qum  siçanını  xatırladır.  Lakin 

quy  ruğu nisbətən qısadır. Bədən uzunluğu 175 mm, quyruğunun 

– 163 mm, arxa pəncənin uzunluğu – 37 mm-ə çatır. Quyruğun 

uc hissəsi qara və qonur rəngli, fırçayaoxşar tüklərlə örtülmüş-

dür. Arxa pəncənin altı pasvari-sarımtıl rəngdədir.

Ön  pəncənin  üst  hissəsindən  narıncı  və  ya  pasvari-sarımtıl 

rəngdə uzununa zolaq görünür. Təbil sümüyü çox böyük olma-

yıb, ön və daxili hissələri azacıq qabarmışdırr. Vinoqradov qum 

s i çanının ümumi coğrafi arealı tam aydınlaşdırıl mayıb. S on m ə-

lu matlara  əsa sən,  bu  gəmirici  dağətəyi  yarımsəhradan  başlaya-

raq  Şimal-Şərqi  Tür kiyədə,  Fələstində,  cənubi  Azərbaycanda, 

185

c ə nub-Şərqi Ermənistanın ucqar rayonlarında və Naxçıvan MR -da  

yayılmışdır. Dəniz  səviy yə sin dən  əsasən  600  m-dən  1500-1700 

m-ə  qədər  hündürlükdə  gilli-yovşanlı  sahələrdə  yaşayır.  Çox 

vaxt  dənli  bitkilər  əkilən  sahələrdə  məskən  salır,  qışda  əsasən 

g ün  düzlər, yayda gecələr, yaz və pa yız ay la rında isə axşamçağı 

və gündüzlər fəal olur. Yuvası mürəkkəb qu ru lu şa malik dir, y u-

va da  çoxlu  dalanlara  təsadüf  olunur,  dərinliyi  30  sm-dən  70 

sm-ə qədərdir. 5-10-a qədər xarici çıxış yolu vardır. Yu va ətrafı 

sahələrdəki  bitkilərlə,  isti  yay  aylarında  isə  həşəratlarla  qi da la-

nır.  İlboyu  çoxalır,  yalnız  qışda  artım  nisbətən  zəifləyir,  bəzən 

ta ma milə dayanır. Hər nəsildə balaların sayı 1-10, əksər hallarda 

4-8-dir.

Naxçıvan MR-da bu gəmirici taunun və erizipeloidin epizo-

otiyasında əsas infeksiya mənbəyi kimi iştirak edir.

Qeyd  edilən  qum  siçanından  başqa,  həmin  ərazidə  İran  və 

Kiçik  Asiya  qum  siçanları  yayılmışdır.  Epidemioloji  cəhətdən 

onlar Kü-qızdırması, toksoplazmoz və erizipeloidin təbii ocaqla-

rında törədicigəzdirən kimi iştirak edir.

Gəmiricilərin təbii ocaqlarda infeksiya mənbəyi kimi rolunu 

aydınlaşdırmaq üçün onların fəsiləsi, yarımfəsiləsi, cinsi və n ö-

vün say dinamikası, növ tərkibi, təsnifatı və digər məsələlər ö y-

rə   nil məlidir. Bunun üçün ilk növbədə həmin təbii ocağın əra zi-

sində  məskunlaşan  gəmiriciləri  tutmaq  lazımdır.  Bu  məq səd lə 

müxtəlif  böyüklükdə  tələlərdən  istifadə  olunur.  Metal  qövslü 

yayı olan tələlərdən kiçik gəmiriciləri tutmaq üçün, 0, 1, 2 nöm-

rəli tələlərdən isə iri gəmiriciləri (porsuq, dağ, çöl siçanı və s.) 

tut maq  üçün  istifadə  olunur.  Gəmiriciləri  tutmaqla  məşğul  olan 

işçilər taun, tulyaremiya, Kü-qızdırması və digər xəstəliklərə qarşı 

profilaktik peyvənd almalıdırlar.

Tutulmuş gəmiricilər ilk növbədə ektoparazitlərdən təmiz lə-

nir,  sonra  preparat  hazırlamaq  üçün  dərisi  soyulur  və  xüsusi 

üsul la kəllə sümükləri işlənir. Preparata qeydiyyat vərəqi əlavə 

edi lir. Gəmi rici nin daxili üzvlərindən (qara ciyər, dalaq və s.) h azır-

lanmış suspen ziya qidalı mühitlərə əkilir və bioloji sınaq məq sədilə 

bəzi laborator heyvanlara (dəri altına, qarın boşluğuna, be yindaxili 

və s.) vurulur.

186

Quşlar və onların epidemioloji əhəmiyyəti

Quşlar  təbiətdə  ən  çox  yayılmış  heyvanlar  qrupuna  aiddir. 

Quşların dəstə, sinif və növlərinin sayı çoxdur. Hazırda dünyada 

8500-dən çox quş növü məlumdur, onlardan 700-dən çoxu MDB 

ölkələri ərazisində qeydə alınmışdır. Bunlar ev quşları, sinantrop 

quşlar və koloniya halında yaşayan vəhşi quşlardan ibarətdir.

Ev quşlarına əsasən toyuq, hind toyuğu, ördək və qazlar, elə cə 

də dekorativ məqsədlə evdə saxlanılan quşlar (bülbül, g ö yər çin, 

tutuquşu  və  s.)  aiddir.  Bunlar  insanlarla  ən  yaxından  t ə mas  da 

olan quşlar sırasına daxildir. Ev quşlarının bir qismi (ən çox t  o -

yuq, ördək, hind toyuğu) quşçuluq fabrikləri, fermalarında i s teh-

sal məqsədilə saxlanılır.

Sinantrop  quşlara,  adətən,  yaşayış  məntəqələrində  yaşayıb 

artan və həyatının müəyyən dövrünü burada keçirən quşlar aid-

dir, bunların arasında göyərçin və sərçə dəstələrinə mənsub quş-

lar çoxluq təşkil edirlər.

Koloniya  halında  yaşayan  quşlara  müxtəlif  dəstəyə  daxil 

olan çoxlu quş növü aiddir, on la rın bir qismi köçəri quşlardır ki, 

bunlar  ömür  boyu  bir  ölkədən  digərinə  köçürlər.  Epidemioloji 

c ə hətdən  insan  üçün  ən  təhlükəlisi  ev  və  sinantrop  quşlardır, 

çün ki insan məişətdə və istehsalat şəraitində ən çox bu quşlarla 

təmasda olur.

Quşların  infeksiya  mənbəyi  kimi  epidemioloji  əhəmiyyəti 

müx təlifdir.  Burada  quşlara  xas  olan  bir  çox  cəhətlər,  xüsusilə 

aşağı dakılar  mühüm  əhəmiyyətə  malikdir.  Sayı  8500-dən  artıq 

olan  quş  növündən  çoxu  böyük  miqdarda  toplaşıb  dəstə  yarat-

mağa meyil etməsi ilə fərqlənir. Bu, onların arasında baş vermiş 

xəstəliyin az bir zamanda geniş yayılmasına səbəb olduğu kimi, 

xəstəliklərin digər həssas canlılara, o cümlədən insanlara y o lux-

 ma təhlükəsini də artırır. Quşların əksər növləri az (2-4 il) ömür 

sürdüyündən  onların  arasında  xəstəliklərə  immuniteti  olmayan 

cavan quşlar çox olur, bu cəhət xəstəliklərin geniş y a yıl masına 

b  ö  yük təsir göstərir.

Təbii  şəraitdə  quşların  bir  çox  növü  insanlar  üçün  patogen 

mikroblara qarşı həssasdır. Bunların 50-dən çox növü insanın və 

187

quş ların yoluxucu və invazion xəstə liklərində infeksiya mənbəyi 

rolunu oynayır. Beləliklə, quşlar həmin xəstəliklərin törə dici lə ri-

nin təbiətdə uzun müddət saxlanmasını təmin edirlər.

Hazırda quşların törədiciləri viruslar (gənə və yapon ense fa-

litləri, Qərbi Nil qızdırması, Sindibis qızdırması və s.), rikketsi-

yalar (Kü-qızdırması, Asiya gənə rik ketsiozu və s.), bakteriyalar 

(salmo nel yoz, bruselyoz, listerioz, vərəm və s.), spiro xet lər (lep-

tospiroz, gənə spiroxetozu), ibtidailər (toksoplazmoz və s.), gö -

bə   ləklər (histo plazmoz və s.), xlamidiyalar (ornitoz və s.) və p a ra-

zit qurdlar (trixi nellyoz və s.) olan xəstəliklərdə infeksiya mən    bəyi 

rolu oynadığı məlumdur.

Qeyd edilən xəstəlik törədicilərinin vəhşi quşlar və m ə mə li-

lər arasında, çoxlarının isə həşəratlar arasında dövr etməsi y o lu-

xu cu xəstəliklərin təbii ocaqlarının yaranmasını və uzun müd dət 

saxlan masını təmin edir. 

Kəskin gedişli xəstələnmə ilə yanaşı, quşların bir qismi xəs-

təliyi  latent  formada  keçirir  və  törədiciləri  uzun  müddət  saxla-

dıqdan  sonra  xarici  mühitə  ifraz  edirlər.  Məlumdur  ki,  quşlar 

Qərbi at ensefalomielitinin virusunu 10 aya qədər, San-Lui ense-

falitinin virusunu isə 30 günə qədər daşıyır və xaric edirlər.

Bəzən latent şəkildə gedən infeksiya xarici mühitin müxtəlif 

mənfi  təsirləri  nəticəsində  quşun  orqanizminin  zəifləməsi  z a-

ma nı  sürətlə  kəskinləşə  bilər.  Bəzi  xöstəliklərin  törədiciləri  isə 

quşların  yumurtaları  vasitəsilə  nəsildən-nəsilə  keçə rək  onların 

yaşadığı  yer lər də  həmin  xəstəliklərin  davamlı  təbii  ocaqlarının 

yaranma sına səbəb olurlar.

Məlumdur ki, quşlar çox hərəkət edirlər. Bir qismi qışlamaq 

və ya artmaq üçün mütəmadi şəkildə cənubdan şimala və əksinə 

köçürlər. Məsələn, Qafqazda və Orta Asiyada yuvalayan qırmızı 

sığırçın  Hindistanda  qışlayır,  Moskva  ətrafında  yaşayan  Palıd 

tənək quşu Sibir yolu ilə Hind-Çinə köçür və s.

Belə  köçərilik  virusların  və  başqa  patogen  mikrobların  bir 

öl kədən  digər  ölkəyə,  bir  qitədən  digərinə  keçirilməsinə  səbəb 

ola bilər. Yoluxucu xəstəliklərin törədicilərinin yayılmasına bila-

va sitə quş lar və onların xarici parazitləri (birə, gənə və s.) səbəb 

olur. Məsə lən, Finlandiyada nəsil artırmağa qayıdan köçəri quş-

188

ların  müayinəsi  zamanı  onların  üstündə Asiyada  və Avropanın 

cənub rayonlarında yayılmış gənələr tapılmışdır.

Bir  çox  təbii-ocaqlı  xəstəliklərin  epizootoloji  və  epidemioloji 

xüsusiyyətləri  müxtəlif  növ  ektoparazitlərin  sahibi  olan  quşlarla 

bağ lıdır. Bununla yanaşı, patogen mikroblarla yoluxmuş m ə mə lilər 

(gəmiricilər və s.) də burada müəyyən rol oynayır. Məlum olduğu 

kimi,  birələr  və  gənələr  bu  canlı  növlərin  arasında  bir  növ  əlaqə 

yaradır və xəstəlik törədicilərinin dövr etməsini təmin edirlər.

1953-cü  ildə  bir  qrup  tədqiqatçı  Azərbaycan,  Gürcüstan, 

Dağıs tan respublikalarında, Stavropol diyarında və Qroznı vila-

yə tində quş lardan 15 növə aid 2000 gənə toplayır. Müayinə gös-

tərir  ki,  bu  növ lə rin  7-si  insan  xəstəliklərinin  törədicilərini  gəz-

dirən, 4-ü isə (Hyal.Plumbeum,Haem.Otophilia,cxodesricinius)

müxtəlif quş növləri üstündə qidalanmışlar.

Quşların üstündə nəinki onların sahibi olduğu ekzoparazitlər, 

bəzən təsadüfən böyük epidemioloji əhəmiyyəti olan birə və g ə-

nə lər az müddətə (bir neçə saat) qala bilirlər. Belə hal, adətən, 

elə quşlarda rast gəlir ki, onlar yaşadığı müddətdə gəmiricilərlə 

qidalanır və ya onların yuvalarından müvəqqəti də olsa istifadə 

edirlər. Belə quşlar uçaraq bəzən yoluxmuş xarici parazitləri də 

özləri ilə bir yerdən başqa yerə daşıyır.

Buna 1952-ci ildə Dağıstanda havada vurulmuş Qara qartal-

dan Neosilla setosa birələrinin yığılması və eləcə də 1955-ci ildə 

qartalın  dimdiyindən  alınmış  qırmızıquyruq  qum  siçanlarından 

taun  bakteri yaları  ilə  yoluxmuş  birələrin  toplanması  misal  ola 

bilər.

Sinantrop quşlar yaşayış məntəqələrində müxtəlif xəs tə lik lə-

rin törədiciləri ilə yoluxmuş ektoparazitlərin ocağının yaranma-

sına  sə bəb  ola  bilirlər.  İnsanların  quşlardan  yoluxması  müxtəlif 

növ  quşların  istehsalı  (toyuq,  ördək,  hind  toyuğu)  və  dekorativ 

məqsədlə çox al dılması (tutuquşu, göyərçin, bülbül və s.), quş f ab -

riklərində öldü rül məsi və emalı və su quşlarının ovu zamanı baş 

verə bilər.

Vəhşi quşlar təsərrüfat şəraitində ev quşlarına yoluxucu xəs-

tə  liklərin törədicilərini yoluxdura və beləliklə xəstəliklərin a n tr o  -

purgik  ocaqlarının  yaranmasına  səbəb  ola  bilərlər. Antropurgik 

189

ocaqlarda insanlar çox vaxt quşlarla yayılan yoluxucu xəs tə lik-

lər lə yo luxurlar.

Müxtəlif yoluxucu xəstəliklərdə quşların epidemioloji və e pi -

zootoloji əhəmiyyəti eyni deyildir. Bu, quşların ayrı-ayrı xəs təlik 

törədicilərinə həssaslığından, yoluxma mexanizmindən və d i gər 

səbəb lərdən asılıdır. Məsələn, bəzən ornitozda, ağcaqanad ense-

faliti qrupuna aid olan xəstəliklərdə, aspargilyozda və digər hal-

larda quşlar təbii rezervuar rolunu oynayırlar. Başqa qrup xəs tə-

lik lərdə  (tokso plaz moz,  listerioz,  gənə  ensefaliti  və  s.)  quşlar 

epidemik  ocaqların  saxlanmasında  gəmiricilərlə  birlikdə  əlavə 

s a hib və infeksiya mənbəyi rolunu oynayırlar.

Antroponoz yoluxucu xəstəliklərdə (vərəm, qarın yatalağı, p a-

ratif) quşların əhəmiyyəti çox azdır. Onlar çox nadir halda törədi-

cilərin dövranına qoşulurlar.

Quşun orqanizmi ilə yoluxduğu patogen mikroblar arasında 

qarşılıqlı  əlaqə  vardır.  Epidemioloji  nöqteyi-nəzərdən  bu,  sxe-

matik və şərti olaraq aşağıdakı variantlarla nəticələnə bilər:

1. Müəyyən mikroblara qarşı yüksək həssaslığa malik quşla-

rın  təbii  şəraitdə  yoluxması  zamanı  quşlar  arasında  ayrı-ayrı 

xəstələnmə halları və ya epizootiyalar baş verir. Bu zaman quş-

lar bilavasitə onlarla və ya yoluxdurduğu mühitlə təmasda olan-

lar üçün xəstəlik mənbəyi kimi təhlükəlidir. Belə quşlar yolux-

muş  ektoparazitlərin  daşıyıcılarına  və  törədicinin  donoruna 

çev rilə bilər.

2. Yoluxmuş törədiciyə görə az həssas olan quşlarda təbii y o-

luxma zamanı klinik əlamətlər nəzərə çarpmır və törədici xa rici 

mühitə ifraz edilmədiyindən yoluxdurma baxımından bilavasitə 

təhlükə törətmir. Bununla yanaşı, virusemiya zamanı quşlar qan-

soran  həşəratları  yoluxduraraq  təbiətdə  törədicinin  dövranını 

təmin edirlər. Eyni zamanda quşlar yoluxmuş qansoranları başqa 

yerə daşımaqla törədicini yaya bilərlər.

3. Yoluxucu xəstəliklərə həssas olmayan yırtıcı quşlar qara-

mal  arasında  qara  yara  və  başqa  xəstəliklərin  epizootiyası  z a-

manı onların cəmdəklərini yeyərək ifrazatları ilə törədiciləri ə t-

raf mühitə yaya bilərlər.

190

Yoluxucu  xəstəliklərin  yaşlı  quşlardan  cavanlara  keçməsi, 

adətən, yuvalarda tənəffüs yolu ilə baş verir. Bu qrupa aid olan 

xəs təliklərin (ornitoz, vərəm, aspargilyoz və s.) ocaqları əsasən 

dəs tə şəklində yaşayan quşlar (göyərçin, koloniya halında yaşa-

yan quşlar və s.) tərəfindən təbiətdə saxlanır.

Alimentar üsulla yayılan xəstəliklərin (salmonelyozlar və s.) 

ocaqları çox vaxt suda, sututarların kənarlarında yaşayan bır sıra 

sinantrop quşlarla (göyərçinlər və s.) əlaqədar olur.

Transmissiv virus xəstəliklərinin epizootiya şəklində inkişafı 

həmin xəstəliklərə qeyri-immun quşların həddindən artıq çoxal-

ması fonunda onlarda viremiya baş verdiyi halda ağcaqanad və 

gənələrin iştirakı ilə təmin edilir.

Bəzi  ərazilərdə  quşların  epidemioloji  əhəmiyyətinin  azalıb-

ço xalması  insanın  təsərrüfat  fəaliyyəti  nəticəsində  quş  növ lə ri-

nin tərkibində və sayında baş verən dəyişikliklə əlaqədar olur.

Azərbaycanda ev və vəhşi quşlar geniş yayılmışdır. Azər bay-

ca nın  cənubunda  yerləşən  dünyada  ən  böyük  Qızılağac  qoru-

ğunda çoxlu müxtəlif yerli və köçəri quşlar qeydə alınır. Bunla-

rın bir hissəsi ancaq Azərbaycan ərazisində yaşayır, bəziləri isə 

k ö çə ridir, onlar şimal və isti ölkələrlə daima əlaqədə olaraq bəzi 

yoluxucu  xəstəliklərin  törədicilərini  bir  ölkədən  başqa  ölkəyə 

keçirə bilirlər.

Bununla yanaşı, Kür və Araz çayları hövzələri Sabirabad ra -

y onunun  Sarı-Su  gölündə,  Ağcabədi  rayonundakı  Ağ  göldə, 

Bakı arxipelaqında yerləşən Qum adası və bir neçə digər kiçik 

adalarda, respublikanın bir sıra gölləri və gölməçələrində, meşə 

və düzənliklərində müxtəlif növ vəhşi quşlar qışlayır, yuva salır 

və  artırlar;  insanın  yaşayış  məntəqələrində  də  müxtəlif  növ 

sinantrop quşlar (göyərçin, sərçə və s.) geniş yayılmışdır.

Respublikanın bir sıra rayon və şəhərlərində (Bakı, Abşeron, 

Xaçmaz, Siyəzən, Cəlilabad və s.) satış məqsədilə quş fab rik lə-

rin  də külli miqdarda ev quşları artırılır. Respublika əhalisi iş və 

yaşayış  şəraitində  müxtəlif  quşlarla  təmasda  olur.  Onun  bir 

qismində peşə ilə əlaqədar, digərində isə məişətlə əlaqədar spo-

radik  və  ya  qrupşəkilli  xəstələnmələr  baş  verir.  Respublikada 

uzun  illər  ərzində  aparılan  tədqiqat  işləri  göstərir  ki,  müxtəlif 

191

növ  quşlar  ayrı-ayrı  xəstəliklərdə  infeksiya  mənbəyi  rolunu 

oynayır.

Müəyyən edilmişdir ki, ornitoz törədicilərin təbiətdə saxlan-

masında 23-dən artıq quş növü (vaqqıldayan quş, kiçik qarabat-

daq,  böyük  qarabatdaq,  balıqçı  quşu,  sarı  balıqçı  quşu,  boz 

balıqçı  quşu,  zağca  quş,  avdotka,  ağacayı,  cüllüt,  göycə  qarğa, 

sığırçın, gümüşü qağayı, çay qaranquşu, tutuquşu, boz göyərçin, 

toyuq,  ördək,  qaz,  hind  toyuğu),  salmonelyozda  5  növ  (ev  t o-

yuğu, hind toyuğu, vaq qıldayan quş, gümüşü qağayı, ev ördəyi, 

ev  qazı),  Kü-qızdırmasında  11  növ  (bataqlıq  cüllütü,  gümüşü 

qağayı, çay su qaranquşu, çöl ördəyi, cürə ördəyi, balaca, böyük 

sarı,  balıqçı  quşu,  adi  sığırçın),  gənə  ensefalitində  4  növ  (boz 

göyərçin, gümüşü qağayı, çay su qaranquşu, qaranaz), Qərbi Nil 

qızdırmasında 12 növ (gəzəyən quş, gümüşü qağayı, çay su q a-

ranquşu,  kiçik  qarabatdaq,  vaqqıldayan  quş,  ağ  və  sarı  balaca 

vağ,  qaranaz,  göycəqarğa,  adi  sərçə,  ala  qarğa,  adi  sığırçın), 

sind bis qızdırmasında 5 növ (kiçik qarabatdaq, vaqqıl da yan quş, 

ağ və sarı balaca vağ, qaranaz), Asiya gənə rikket siozunda 2 növ 

(gümüşü qağayı, sarı vağ), leptospirozda 4 növ (gümüşü qağayı, 

ev ördəyi, ev qazı, sarı vağ), toksoplazmozda 11 növ (ev toyuğu, 

boz göyərçin, ev göyərçini, bataqlıq cüllütü, gümüşü qağayı, çöl 

belibağlısı,  çalağan,  qara  keçəl  kərkəs,  adi  bayquş,  qarğa,  qara 

qarğa) ev, sinantrop və ya vəhşi quşlar iştirak edirlər.

192

Buğumayaqlılar və onların 

epidemioloji əhəmiyyəti

Buğumayaqlılar  vasitəsilə  yayılan  xəstəliklər  “transmissiv” 

xəstəliklər adlanır. Bunlar 2 qrupa bölünür: obliqat və fakültativ 

transmissiv xəstəliklər. Obliqat transmissiv xəstəliklərin (səpgili 

yatalaq, malyariya, sarı qızdırma və s.) törədiciləri ancaq h ə şə-

rat lar  vasitəsilə,  fakültativ  transmissiv  xəstəliklərin  (Kü -qız dır-

ması, taun, tulyaremiya və s.) törədiciləri isə həm canlı k e çi ri ci-

lər,  həm  də  ətraf  mühit  amilləri  vasitəsilə  yayılır.  Həşəratlar 

v a si təsilə  yayılan  virus  xəstəliklərinə  “arboviruslar”  deyilir 

( i n gilis sözü olub, “arthropood-borneviruses – həşəratlarla y a-

yılan viruslar). 

 Epidemioloji və epizootoloji əhəmiyyətə malik olan b u ğum-

ayaq lıların biri də gənələrdir.

Gənələr  (Acarina  yarımdəstəsi,  Arachnoidea  sinfi,  chelice-

rata  yarımtipi,  Arthropoda  tipi)  nisbətən  kiçik  (1,1-dən  10-25 

mm-dək)  canlılar  olub,  ev  və  vəhşi  heyvanlardan  bir  sıra  qor-

xulu  xəstəliklərin  törədicilərini  (bakteriya,  virus,  rikketsiya  və 

s.) insanlara yoluxdururlar. Bu xəstəliklərin törədiciləri gənə lə-

rin orqanizmində artır və uzun müddət sağ qalırlar. Bunlar qan 

sormağa  uyğunlaşdığı  üçün  baş  hissəsi  ona  müvafiq  mürəkkəb 

quruluşa malikdir, bədəni sürüşkən və monolitdir. Azad yaşayan 

gənələrin bədəni, adətən, seqmentlidir. Onlar metamorfoz üsulu 

ilə inkişaf edirlər. Belə ki, altıayaqlı sürfə dövrü ardıcıl d ə yi şə-

rək səkkizayaqlı nimfa, sonra isə yetkin inkişaf forması ilə əvəz 

olunur.

Gənələrin  həyat  tərzi  olduqca  müxtəlifdir.  Onlar  torpaqda, 

m üx təlif  heyvanların  yuvalarında,  onurğalıların  dərisinin  içə ri-

sin də və üstündə, şirin suda və dəniz sularında yaşamağa uyğun-

laşmışlar. Gənələrin bəzi növləri sinantropdurlar (məsələn, taxıl 

və un ziyanverici gənələri). Bunlardan daha yüksək epidemioloji 

əhəmiyyətə malik olanları ilə tanış olaq.

Qırmızıbədən gənələr (trombicula) böyük epidemioloji əhə-

miy  yətə malikdirlər. Bu gənələrin sürfə mərhələsi qırmızı rəng-

dədir, nimfa və yetkin mərhələsi torpaq canlıları olub (bəlkə də, 

193

yırtıcı), qan sormur. Sürfə dövründə onlar gəmiricilərin, quşların 

və reptililərin (suda-quruda yaşayan) ektoparazitləri rolunu o y-

nayırlar.  Qırmızıbədən  gənələr  Susuqamuşi  qızdırmasının  törə-

di cilərini  gəzdirirlər.  Törədici  transovarial  yolla  gənələrin  bir 

nəs  lindən  digərinə  keçərək  xəstəlik  törədicisinin  uzun  müddət 

saxlanılmasını təmin edir. İnsanlar xəstə gənələrin dişləməsi n ə-

ti cəsində Susu qamuşi qızdırması ilə yoluxurlar. Susuqamuşi t ö-

rə dicilərinin əsas keçiriciləri Trombiculaakamushi,T.orientalis,

T.pavlovski və s. gənələrdir. Bu xəstəlik ən çox Asiya q i tə sinin 

tropik  və  subtropik  ölkələrində,  Avstraliyada  Okeaniya  a d a -

larında, həmçinin Uzaq Şərqdə təsadüf edilir. Azərbaycanda xəs-

tə liyə Lənkəran təbii ovalığında rast gəlinir.

İkisodid gənələri də yer üzərində geniş yayılmışdır, bunlara 

dünyanın  bütün  qitələrində  təsadüf  edilir.  Onlar  onurğalıların 

müvəqqəti  qansorucu  parazitləridir  və  əksərən  məməlilər  ü zə-

rində parazit həyat sürürlər. Nisbətən çox az hallarda quşlar və 

sürünənlər,  tək-tək  hallarda  isə  onurğasızlar,  amfibiya  və  mol-

yuskalar onların sahibi rolunu oynayırlar.

Yoluxucu və parazit xəstəliklərin törədicilərini keçirmək x ü-

su  siy yətinə görə iksodid gənələri xeyli fərqlənirlər. İnsan patolo-

giyasında  bu  gənələrin  böyük  əhəmiyyəti  vardır.  Onların  bir 

çoxu gənə ensefaliti, tulyaremiya, gənə rikketsiozu və başqa xəs-

təliklərin  keçiriciləridir.  Hazırda  təbiətdə  aşkar  edilən  71  növ 

iksodid  gənələrinin  58  növü  arbovirus  törədicilərini  yoluxdura 

bilir.

İksodid gənələri pusquda duran otlaq qan sorucularına aiddir. 

MDB ölkələrində 70-dən çox iksodid növləri məlumdur və ö l kə-

nin  müxtəlif  landşaftlarında  –  Sibirin  tikanyarpaq  tayqasından 

tutmuş, Avropa  qarışıq  meşələri,  meşə-düzənlikləri,  dağ  meşə-

lə ri,  düzənliklər,  yarımdüzənlik  və  səhra  landşaftlarında  qeyd 

edi lir.  Şimaldan  cənuba  doğru  getdikcə  iksod  gənələrin  növ lə-

rinin sayı artır (22-yə çatır).

Ayrı-ayrı  iksodid  gənələrinə  müəyyən  landşaftlarda  təsadüf 

edi lir. Belə ki, İ.persilcatusvəİ.ricinus – çox vaxt tikanyarpaq 

və yarpaqlı meşələrdə, açıq kolluq düzənliklərdə; Dermacentor

194

pictus çəmənliklərdə; Derm.marginatus düzənlik lərdə; Hyal.asi-

aticim yarımsəhra və səhra şəraitində yaşayır.

MDB  ölkələri  faunasına  aid  olan  70-dən  çox  iksod  gənə-

lərinin ancaq bir neçə növü ev heyvanlarının parazitləridir. Q a-

lan ları isə kiçik məməlilərin (həşəratyeyənlər, əli qanadlılar, yır-

tıcılar, gəmiricilər və s.) və quşların parazitləri sırasına daxildir. 

İkso didlərin bəzi növləri insanı dişləyirlər. Onlardan İ.persulca-

tus və İ.ricinus gənə ensefalitinin keçiriciləridir.

Bioloji  inkişaf  dövrü  4  mərhələdən  ibarətdir  –  yumurta-

sürfə-nimfa-yetkin  forma  (imaqo  dişi  və  erkək  cinslərə  malik-

dir). Əksər iksodid gənələrinin bioloji dövrləri müxtəlif inkişaf 

mərhələlərində qeyd edilən mövsümi diapauzaları əhatə edir.

Diapauzalar özünü ilin müəyyən dövründə gənələrin inkişa-

fının dayanması ilə göstərir. Bunun nəticəsində təbiətdə fəal sür-

fə lərin, nimfaların və yarımyetkin gənələrin qeyd edilməsi m ü-

əyyən  mövsümlərlə  sıx  əlaqədardır;  ayrı-ayrı  növün  bioloji 

dövrü müəyyən davamiyyətə malikdir. Belə ki, yay-payız fəsil-

lə rində D.marginatus-un tox erkəklərinin diapuzası qeyd edilir. 

Dişi  gənələr  isə  yazın  axırında  artıq  yumurta  qoyurlar  (dişilər 

yazda qidalanıb doyur və ancaq bundan sonra yumurta qoyurlar, 

doyunca  qida  qəbul  etmək  yayda  və  payızda  mümkün  olarsa, 

onda gələn ilin yazında yumurta qoyurlar).

Səhrada yaşayan gənələrin yumurtadan imaqo dövrünə qədər 

inkişafı ilin bir isti fəslində başa çatır. Sürfələr yayın əvvəlində, 

nimfalar yayın ikinci yarısında, yetkin formalar isə payız və yaz-

da fəallaşır. Beləliklə, inkişafını başa çatdırmış gənələr insanlara 

yaz və payız fəsillərində keçib qanını sorurlar, ona gö rə də i n-

sanlarda  bu  gənələrlə  yayılan  xəstəliklər  yaz-payız  fəsillərində 

təsadüf edilir.

İ.persulcatus,İ.ricinus gənələrində hər fəal inkişaf dövründə 

diapauza baş verdiyindən bioloji dövr 3 ilə başa çatır. Yetkin i k-

sodid  gənələri  daha  çox  böyük  məməlilərə  (dırnaqlılar,  yırtıcı-

lar), ilk inkişaf mərhələlərində (sürfə, nimfa) isə gəmiricilər və 

hə şə rat yeyənlərə hücum edirlər.

Gənələr otlaqlarda özlərinin bioloji sahiblərinə hücum edir-

lər. Bunun üçün onlar ayaqları ilə bitkilərdən yapışaraq hücum 

195

vəziyyəti alıb hərəkətsiz dayanır və bir neçə həftə ərzində sahi-

bini gözləyirlər. Heyvan yaxınlaşdıqda qabaq ayaqlarını ona tə -

rəf uzadıb tez onun üzərinə keçirlər. Pusqu yerini axtarmaq üçün 

gənələr on metrlərlə məsafədə yer dəyişirlər və çox vaxt h ey    van-

ların ov cığırları ətrafında özünə pusqu seçirlər. Onlar iy (qoxu) 

hiss  edərək  torpaqdan  heyvanın  üstünə  keçirlər. Yetkin  g ə nələr 

heyvanların  başında,  boynunda,  döşündə,  əmcəyində;  sürfə, 

nimfa  və  imaqo  formaları  isə  gözün  dövrəsində,  xayalarda  və 

başqa yerlərdə məskunlaşırlar.

Onlar hər inkişaf mərhələsində bir dəfə qidalanıb başqa mər-

hələyə  keçirlər.  Sürfələr,  nimfalar  orta  hesabla  3-6  gün,  imaqo 

(dişilər)  isə  7-12  gün  ərzində  qidalanır.  Qidalanma  tipinə  görə 

gənələri üç, iki və birsahibli gənələrə ayırırlar.

Üçsahibli gənələr hər fəal fazada donora sərbəst hücum edir-

lər. Yumurtanın inkişafı və tox sürfələrin qabıq dəyişməsi sahib-

dən kənarda (otlaqlarda, torpağın kiçik yarığında, yuvada, döşə-

mədə və s.) baş verir. Bununla əlaqədar olaraq üçsahibli gənələr 

hər fəal mərhələdə xəstəlik törədicilərini donordan öz nəslinə tr an-

sovarial yolla keçirirlər.

Gənələrin  yoluxması  onların  inkişafının  bütün  fəal  fazala-

rında  baş  verə  bilər.  Birinci  inkişaf  mərhələsində  aldığı  törə-

dicini qalan mərhələlərdə yeni sahibə keçirə bilər. Beləliklə, ilk 

i n kişaf  mərhələsində  yoluxan  gənələr  ömrünün  sonuna  qədər 

yoluxmuş olur. Sonradan isə törədicini növbəti nəslə keçirir. İ k-

sod gənələrinin əksəriyyəti üçsahiblidir.

İkisahibli  gənələrdə:  birinci  sahibdə  sürfə  və  nimfalar  (tox 

sürfənin qabıq dəyişməsi sahibin üzərində baş verir), ikinci s a-

hib də  isə  yetkin  gənələr  (imaqo)  qidalanırlar.  Birsahibli  gənə-

lərin bütün inkişaf dövrü bir sahibin üzərində keçir (çox vaxt iri 

m ə məlilərdə). Ona görə də onlar törədicini donordan resipiyentə 

ancaq  transovarial  yolla  nəsildən-nəsilə  keçirə  bilirlər.  İksod 

gənələri 2 ilə qədər ac qala bilirlər.

MDB ölkələrində 60 növdən çox iksodid gənələri məlumdur. 

Onların yarısından çoxu xəstəliklərin təbii ocağında əsas keçirici 

kimi  iştirak  edirlər. Azərbaycan  respublikası  ərazisində  35-dən 

çox  iksod  gənə  növləri  məlumdur.  Onlardan  13  növü  müxtəlif 

196

yoluxucu  xəstəliklərin  təbii  ocaqlarında  iştirak  edirlər.  Ən  m ü-

hüm epidemioloji əhəmiyyəti olan bir neçə iksodid gənələri ilə 

tanış olaq.

J.ricinus.  MDB  ölkələri  ərazisində  Latviyada,  Litvada, 

Es toniyada,  Sankt-Peterburq  və  Smolensk  vilayətlərində,  Belo-

rusiyada,  Ukraynada,  Krımda,  Qafqaz  və  Zaqafqaziyada,  Kali-

nin,  Moskva,  Ka lininqrad,  Qorki,  Kuybışev,  Saratov  vilayətlə-

rində, Çuvaş, Mol daviya respublikasında, Volqaətrafı rayonlarda 

və başqa yerlərdə ya yılmışdır. Azərbaycanda bu növ gənə meşə 

və  meşəətrafı  ərazilərdə  daha  çox  tapılır  (Lənkəran,  Zaqatala-

Quba və s. zonalar). Xarici ölkələrdə bu növ gənə Avropanın q a-

r ışıq  meşələrində,  Böyük  Bri taniyada,  Şimali Afrikada,  Şimali 

Amerikada qeyd edilir. Onların ən səciyyəvi stasiyaları yarpaqlı 

və iynəyarpaqlı meşələr və kolluq, açıq sahələrdir.

Bu gənələrin əsas sahibləri müxtəlif ev və vəhşi heyvanlar-

dır: qaramal və davar, at, it, pişik, siçan, tülkü, porsuq, dovşan, 

müxtəlif siçanabənzərlər (meşə siçanı, çöl siçanı və s.), həşə rat-

ye yənlər (kirpi, yereşən və s.), sürünənlər (ilan, kərtənkələ və s.) 

yerdə yaşayan quşlar və s. Sürfə və nimfalar gəmiricilərə və baş-

qa kiçik məməlilərə hücum edirlər, quşlarda da aşkar edilir. İma-

qo böyük məməlilərin üzərində qidalanırlar. İnkişafı 3 s a hib li t i-

pində  gedir.  Şimalda  əsasən  iribuynuzlu  heyvanlarda  inkişaf 

dövrü 4-5 il çəkir. İlin bütün isti vaxtında fəal olurlar.

Jxodesricinus gənə ensefalitinin keçiriciləridir, bunlar xəs tə-

liyin törədiciləri olan virusları transovarial yolla nəsildən-nəsilə 

ötürürlər. Bununla yanaşı, arboviruslardan Şotlandiya ensefaliti, 

böyrək  sindromlu  hemorragik  qızdırma,  Kü-qızdırması,  parok-

sizmal  rikketsioz,  tulyaremiya,  listerioz,  ornitoz,  erizepeloidin 

təbiətdə  keçiricisi  rolunu  oynayırlar.  Azərbaycanda  J.ricinus 

gənələri Kü-qızdırması və s. xəstəliklərinin təbii ocaqlarının y a-

ran  masında iştirak edirlər.

Dermacentor marginatus.  MDB  ölkələrində  Ukrayna  çöl-

lərində  (MDB-nin  qərb  sərhədlərindən  başlayaraq),  Don,  Krım 

vilayətləri, Qafqaz və Zaqafqaziya, orta və aşağı Volqa ətrafında, 

Qazaxıstanda,  Orta Asiya  dağlarında  (Şərqi  Qazaxıstan,  Ö z bə-

kistan, Qırğızıstan, Tacikistan dağları), Qərbi Sibirin şərq və c ə-

197

nub hissəsində, Ob çayı və Teles gölü ətrafında yayılmışdır. Bu 

gənənin yayılma arealı cənubi Avropa (İtaliya, İspaniya, Balkan 

yarımadası) və Aralıq dənizi adalarını (Korsika, Sardiniya, R o-

dos) əhatə edir.

İnkişaf  dövrünü  başa  çatdırmış  gənələr  üçün  əsas  sahib  r o-

lu nu qaramal və davar, camış, qoyun, keçi, at, eşşək, donuz, də -

və, canavar, it, dovşan və kirpi oynayır. Sürfələr və nimfaların 

sahibi rolunda müxtəlif vəhşi həşəratyeyən gəmiricilər (12 növ-

dən çox müxtəlif siçanabənzərlər) və xırda yırtıcılar iştirak edir-

lər. Yetkin gənələr heyvanlara əsasən yazda hücum edirlər, onlar 

p a yızda da öz fəallığını saxlayırlar. İnsanlara da həvəslə hücum 

edirlər, yayda isə nə dişilər, nə də erkəklər fəal olmurlar. Sür fə-

lər iyun-iyul, nimfalar isə iyul-avqust aylarında fəallaşırlar.

Bu  gənələr  tulyaremiyanın  keçiricisi  hesab  olunur.  Bütün 

inkişaf dövrləri ərzində gənə törədicini özündə saxlayır və trans-

vorial  yolla  növbəti  nəslə  keçirir.  Yetkin  gənələr  bütün  ömrü 

boyu (2 ilə yaxın) törədiciləri öz orqanizmində saxlayaraq epi-

zootiyalararası  dövrdə  ocaqda  infeksiyanın  mövcud  olmasını 

təmin  edirlər.  Bundan  başqa,  D.marginatus  gənə  ensefalitinin, 

Dxori, Bxanca virusu, hemorragik qızdırma, Asiya gənə səpgili 

yatalağı,  Kü-qızdırması,  ornitozun,  taunun,  bruselyozun,  tulya-

remiyanın, listeriozun, erize peloidin təbiətdə keçiricisi və saxla-

yıcısı kimi məlumdur.

Azərbaycanda  bu  gənələr  geniş  yayılmışdır  və  onun  arealı 

d ü zən liklərdən tutmuş dağlıq və yüksək dağlıq zonalarını əhatə 

edir. Respublikada tulyaremiya, listerioz, erizepeloid, gənə ense-

faliti,  Bxanca  qızdırması  xəstəliklərinin  təbii  ocaqlarında  bu 

gənələrin  spontan  yoluxması  müəyyən  edilmişdir.  Naxçıvan 

Muxtar Respublikasının Batabat yaylaqlarında tulyaremiya epi-

zootiyasında  əsas  keçiricidir,  heyvanlar  bu  yerlərdən  arana 

köçəndə həmin gənələr tulyaremiya bakteriyalarını da özləri ilə 

həmin ərazilərə aparırlar.

Dermacentor pictus  (Çəmənlik  gənəsi).  Əsasən  Avropada, 

Qazaxıstan  və  Qərbi  Sibir  meşə-düzənlik  zonasında  və  onun 

yaxınlığında yerləşən yarpaqlı və iynəyarpaqlı meşələrdə yayıl-

mışdır. İnkişaf dövrü və sahiblərinin çoxluğu ilə D.marginatus-

198

dan  fərqlənmir.  İnsana  hücum  etmir.  Təbiətdə  gənə  ensefaliti, 

D xo ri  qız dırması,  hemorragik  qızdırma,  böyrək  sindromlu  h e-

morragik  qız dırma,  Asiya  gənə  səpgili  yatalağı,  tulya remiya, 

bruselyoz, listerioz təbii ocaqlarında iştirak edir. Azərbaycanda 

əsasən dağlıq və yüksək dağlıq zonalarında çox yayılmışdır.

Rhipicephalus Sanguinues  (Mixəyi  rəngli  it  gənəsi).  Bütün 

qitə lərdə  yayılmışdır.  MDB-nin  Avropa  hissəsinin  Qara  dəniz 

sa hillərində,  Krımda,  qərbi  və  şərqi  Zaqafqaziyada,  Krasnodar 

diya rında  və  Türkmənistanda  təsadüf  edilir.  Aralıq  dənizi,  c ə-

nubi Asiyada və Amerikada qeyd edilir. Əsas sahibi itlərdir, çox 

az hallarda qaramal və davarda rast gəlinir. İnsanlarda da müşa-

hi də  edilmişdir.  Bütün  inkişaf  dövrünü  itlərin  üzərində  keçirir. 

İnkişafını bitirmiş gənələr may-iyun, nimfalar iyul-avqust ayla-

rında fəal olurlar.

Marsel qızdırmasının əsas keçiriciləridir, törədici bütün inkişaf 

dövrlərində saxlanılır və transovarial üsulla nəsildən-nəsilə keçir.

Bununla  yanaşı,  gənə  ensefaliti,  Krım  hemorragik  qızdır-

ması, böyrək sindromlu hemorragik qızdırma, Asiya gənə səpgili 

yatalağı, Kü-qızdırması və taunun təbii ocaqlarında iştirak edir-

lər.  Bunlara  Azərbaycanda,  demək  olar  ki,  bütün  təbii-coğ rafi 

z o na larda təsadüf olunur və Marsel qızdırmasından başqa, Kü- 

qızdırması,  tulyaremiya,  taun,  gənə  ensefalitinin  təbii  ocaq la-

rında keçirici kimi iştirak edirlər.

Hyalomma plumbeum plumbeum  MDB-də  –  Ukraynada, 

Krımda, Qafqazda, Qərbi Zaqafqaziyada, aşağı Volqa ətrafında 

(Həştərxan)  yayılmışdır.  Ölkəmizdən  xaricdə  cənubi Avropada, 

Şimali Afrikada və kiçik Asiya ölkələrində qeyd edilmişdir.

Yetkin  gənələrin  sahibi  rolunu  əsasən  kənd  təsərrüfatı  hey-

vanları  oynayırlar,  bununla  yanaşı,  dovşan,  vəhşi  yırtıcı  quşlar 

və boz kəkliklərin də üzərində qidalanırlar. Sürfələr və nimfalar 

boz kəklik, yırtıcı quşlar, sərçələr, cüllütlər, qaranquş və ev quş-

larının üzərində qidalanırlar. İki sahib dəyişirlər. İlin bütün isti 

vaxtında  fəaldırlar,  iyulda  fəallığı  zəifləyir.  Sürfələri  iyunun 

ikin ci  yarısında  heyvanların  üzərində  müşahidə  edilir,  iyunun 

3-cü  dekadasında çoxlu nimfalar qeyd olunur. İyulun ortasında 

nimfalar yetkin gənələrə çevrilir.

199

Azərbaycanda  aran  və  dağətəyi  zonalarda  bu  gənələr  geniş 

yayılmışdır və gənə ensefaliti, Krım hemorragik qızdırması, Kü- 

qızdırması və listeriozun təbiətdə keçiricisi kimi müəyyən edil-

mişdir.  Başqa  ərazilərdə,  bununla  yanaşı,  qərbi  Nil  qızdırması, 

hemorragik qızdırma, tulyaremiya, bruselyozun epizo oti yasında 

iştirak edirlər.

Bu  gənələrdən  başqa,  aşağıda  epidemioloji  əhəmiyyəti  olan  

bəzi başqa gənələrin yoluxucu xəstəliklərin təbii ocaq la rın da  işti-

rakı və Azərbaycanda qeyd edilməsi haqqında məlumat verilir.