Az rbaycan Respublikas t hsil Nazirliyinin

Sinantrop gəmiricilər

Sinantrop gəmiricilər (latınca sina–cins, yunanca antropos 

–  insan)  yaşayış  məntəqələrində,  insanların  mənzillərində,  yar-

dımçı bi na və tikililərdə (anbar, tövlə və s.) müvəqqəti və ya dai-

mi yaşayan gəmiricilərə deyilir. Sinantrop gəmiricilərin əsas qru-

punu boz və qara siçovul, ev siçanları təşkil edir. İnsanlar və onun 

yaşayış yeri, mənzili ilə əlaqə bu siçanların növ x ü su siy yə ti dir.

Boz siçovul və ya anbar siçovulu 

(Rattus norvegicus Berk, 1769).

Siçankimilər  fəsiləsinin  ən  böyük  nümayəndəsidir.  Yetkin 

for masının  bədən  uzunluğu  –  270  mm,  quyruğun  uzunluğu  – 

190   mm, qulağın – 22 mm, arxa pəncəsinin – 47 mm-dir. Quy-

ruğu  bədənindən  qısadır.  Çəkisi  522  q-a  qədərdir.  Bədənin  üst 

hissəsinin xəzi boz-qonur, sarımtıl, alt hissəsi isə bozumtul, bəzən 

ağımtıl rəngdə olur. 12-yə qədər əmcəyi vardır.

Boz  siçovulun  ümumi  coğrafi  arealı  qütb  qurşağı  və  səhra 

z o  nalarından başqa, demək olar ki, bütün yer kürəsini əhatə edir. 

Avrasiya və Şimali-Qərbi Afrikada geniş yayılmışdır. Orta Asiya 

175

və  qütb  rayonlarından  başqa,  MDB-nin  bütün  ərazisində  qeyd 

alınıb.

Zaqafqaziyada  dəniz  səviyyəsindən  təxminən  1800  m-ə  qə -

dər yüksəklikdə rast gəlinir. Boz siçovullar ekoloji cəhətdən nis-

bə tən  rütubətli  sahələrdə  yaşamağı  üstün  tuturlar.  Onlar  əsasən 

y a şayış binalarının zirzəmilərində, anbarlarda, tövlələrdə, arxla-

rın və göllərin kənarında yaşayırlar.

Sinantroplar kimi hər növ qida məhsulu ilə qidalanırlar. İnsa-

nın ərzaq məhsullarını məhv edir və öz ifrazatları (nəcisi) ilə o n-

ları çirkləndirirlər. İl boyu artırlar. Bir dişi siçovul il ərzində orta 

hesabla 50-80 bala verir.

Azərbaycanda boz siçovul yarımsəhra və yarımçöl, meşə k ə-

nar larında və dağ meşələri ərazilərində həm yaşayış mən tə qə lə-

rində, həm də vəhşi təbiətdə qeyd edilir. Miqdarca bu siçovullar 

ən  çox  Bakı  şəhərində,  Lənkəran  ovalığında  yerləşən  yaşayış 

məntəqə lə rin də, dəmir yol stansiyalarında, xüsusilə şimal dəmir 

yol xətlərində (Xaçmaz, Dəvəçi və s.) rast gəlinir. Obyektlərdə 

məskunlaşma  80-100%-dir.  Naxçıvan  MR-də  bir  sıra  yaşayış 

məntəqələrində qeyd edilir. Dəmir yolundan uzaq yerlərdə, m ə-

sələn, Şamxor, Yevlax və Lənkəran ovalığı rayonlarının dağ kənd-

lərində də boz siçovullara rast gəlmək olar.

Təbiətdə  Muğan  çölünün  cənub-şərq  hissəsində,  Lənkəran 

ovalığında,  Kürdəmir  rayonunda  (Şilyan,  Qarasu  gölləri),  Mil-

Qa ra bağ çöllərində və meşələrdə, bataqlıqların, göllərin, su a n-

bar larının və arxların ətrafında yuva salırlar.

Bu gəmiricilər taunun epidemiologiyasında mühüm rol oyna-

yır, xəstəliyə həssas olduqları üçün çox vaxt kəskin forması ilə 

xəstələnib məhv olurlar. Bəzi hallarda bu siçanlar arasında xəs-

təlik xronik şəkildə gedərək uzun müddət davam edir. Taun xəs -

təliyi xəstə gəmiricilərin ekzopara zitlə rindən Xenopsillacheopis

və  nisbətən  az  hallarda  Pulex irritans birələrinin  dişləməsi  ilə 

insanlara yoluxur.

Boz siçovullar leptospiroz, siçovul rikketsiozu və vezikulyoz 

rikketsiozların  yoluxmasında  əsas  infeksiya  mənbəyi  rolunu 

oynayırlar. Siçovul rikketsiozu – gəmiricilərdə yarımkəskin ş ə-

kil də gedir, törədici bir neçə ay orqanizmdə saxlanılır. Xəstəlik 

176

siçovulların birələri, qamazid gənələri vasitəsilə transmissiv yol-

la yayılır. Vezikulyoz rikketsioz – transmissiv yolla yayılır. Xəs-

tə liyin əsas keciricisi qamazid gənələridir.

Boz siçovullar trixinellyozun epidemiologiyasında da böyük 

rol oynayır. Siçovulların trixinellalarla yoluxması vəhşi heyvan-

ların və xüsusən donuzların cəmdəklərini yeyərkən baş verir. Ö l-

müş (bəlkə də, trixinellyozdan) siçovullar donuzlar üçün, donuz-

lar isə insanlar üçün trixinellyozun infeksiya mənbəyinə çevrilir. 

Azərbaycanda  boz  siçovullarda  Kü-qızdırması,  siçovul  rik-

ketsiozu, leptospiroz, listerioz və erizepeloidin törədiciləri aşkar 

edilmişdir.

Qara siçovul (Rattus rattus Linnaeus, 1758)

Qara siçovul bəzi xüsusiyyətlərinə görə boz siçovuldan fərqlənir. 

Bədəninin uzunluğu 225 mm, quyruğunun – 247 mm, qulağının 

u zun luğu – 23 mm, arxa pəncəsinin – 41 mm-ə çatır. Çəkisi 250 

q-a  qədərdir.  Bədənin  üst  hissəsinin  xəzi  qara-yaşıl  çalarlı 

bozumtul-qonur, alt hissəsi isə qara-boz və ya sarımtıl-ağ rəng-

dədir.  Sifətinin  uzun,  ensiz,  qulağının  iri  və  dairəvi  olmasına 

gö rə boz siçovuldan fərqlənir. Quyruğu daha sıx tüklərlə örtülü-

dür. Kəllə darağı yaxşı inkişaf etməmişdir.

Ümumi coğrafi arealı qütb vilayətlərini və səhraları çıxmaq 

şərtilə bütün yer kürəsini əhatə edir.

Zaqafqaziyada rütubətli iqlimə malik meşə zonasında, dəmir 

yolu və magistral yolların kənarlarında yaşamağa uyğunlaşmış-

dır. Əsasən yaşayış binalarında, ağac və kolluqlarda, dəniz nəq-

liy  yatında və başqa yerlərdə məskunlaşmışlar. Yaşama üçün nis-

bə tən  quraqlıq  yerləri  sevirlər.  Yuvasını  yaşayış  binalarında, 

kol-kosluqda, arx kənarlarında, zibilliklərdə, bəzən də ağaclarda 

qururlar. Ağaclara  yaxşı  dırmanaraq,  bir  ağacdan  digərinə  sər-

bəst keçir. İlin bütün fəsillərində fəal olur. Gündüz fəallığı nis bə-

tən  zəifdir.  İsti  fəsillərdə  isə  artır.  Bir  dişi  fərdin  ildə  2-3  dəfə 

nə sil verməsi mümkündür. Hər nəsildə 9-a qədər bala verir. Müx -

təlif  yeyinti  məhsulları  ilə  qidalanır.  Lakin  əsas  qidasını  bitkilər 

təşkil edir. 

177

Azərbaycanda qara siçovul Bakıda, Lənkəran, Astara, Bala-

kən,  Zaqatala,  Qazax, Tovuz  rayonlarında  qeyd  edilir.  Bakı  və 

L ən kə randa  əsasən  gəmilərdə,  liman  binalarının  çardaqlarında 

ya şayır. Təbiətdə Lənkəran ovalığının su basmış sahələrində rast 

gəlinir.

Epidemioloji əhəmiyyətinə görə boz siçovullara yaxındır. Ta -

un,  Kü-qızdırması,  Susuqamuşi,  siçovul  rikketsiozu,  quduzluq, 

so do ku,  leptospiroz,  dabaq  və  trixinellyozun  epizootiyasında 

işti rak edir.

Ev siçanı (Mus musculus Linnaeus, 1758)

Bədəninin uzunluğu 70-108 mm, quyruğunun – 42-102 mm, 

qulağının – 10,0-14,5 mm, arxa pənjəsinin – 13,6-19,0 mm-dır. 

Arxa pəncəsi meşə siçanına nisbətən qısadır. Bədənin üst his sə-

si nin  tük  örtüyü  sarımtıl-qonur  və  kül  rəngində,  alt  hissəsinin 

rəngi isə ağ və ya bədəninin üst hissəsinə oxşar rəngdədir. Ə m-

cək lərinin  sayı  10-dur.  Kəlləsinin  uzunluğu  18,0-22,6  mm-dir. 

Burun  hissəsi  qısadır,  kəllə  çox  da  böyük  deyil.  Kəsici  dişləri 

nisbətən uzun olub, kəllənin uzunluğunun 0,21%-ni təşkil edir. 

Ev  siçanlarının  müasir  arealı,  demək  olar  ki,  yer  kürəsini  tam 

əhatə edir. Bu növ Azərbaycan şəraitində yaşayış binalarının zir-

zə milərində  yaşamaqla  bərabər,  təbiətdə  də  yayılmışdır.  Ev  si -

çanı  polifaqdır.  Qapalı  stasiyalarda  bir  çox  yeyinti  məhsulları, 

açıq stasiyalarda isə dənli bitkilərlə qidalanır. Ev siçanları yaşa-

yış binalarında il boyu çoxaldığı halda, təbiətdə qış və yay ayla-

rında  bu  proses  tamamilə  dayanır  və  ya  zəifləyir.  Boğazlıq  20 

gün çəkir. Hər nəsildə 5-8 bala verir. Balalar bir aydan sonra sər-

bəst yaşayış tərzinə keçir, 2 ayında cinsi yetişkənliyə çatırlar. Ev 

si çanları rənginə görə çox dəyişkəndir.

Ev siçanı tulyaremiya, taun, səngili yatalaq, leptospiroz, tri-

xi  nellyoz  və  digər  xəstəliklərdə  infeksiya  mənbəyi  kimi  böyük 

epidemioloji  rol  oynayırlar. Azərbaycanda  ev  siçanları  tulyare-

miya,  lep tospiroz,  erizopeloid,  Kü-qızdırması  epizootiyalarında 

iştirak edir.

178

Vəhşi gəmiricilər

Su siçovulu (Arvicola terrestries Linnaeus, 1758)

İri  gəmiricidir,  çəkisi  270  q-a  qədərdir.  Bədəni  yığcam  və 

h əc mli, başı iri, ətrafları və qulaqları qısadır. Quyruğunun uzun-

luğu  (151  mm)  bədən  uzunluğunun  (250  mm)  yarısından  bir 

qədər böyükdür. Arxa pəncəsinin yanları sıx və qaba tüklərlə örtü-

lüdür ki, bu da onlara suda üzmək imkanını yaradır. Sifəti küt dür, 

qulaqları  tüklə  örtülüdür.  Dal  ayaqlarının  dabanlarında  5  q a bar 

vardır. Üzəri boz bulanıq-xurmayı rəngli xəzlə örtülüdür. Su s i-

ço vullarının  arealı  Avro pa  və  Asiyanın  geniş  sahələrini  əha tə 

edir, Qafqazda da arealı genişdir.

Azərbaycanda aran rayonlarından tutmuş alp zonasına qədər 

yayılmışdır. Dəniz səviyyəsindən 3000 m hündürlüyə qalxa bilir. 

MDB-nin qərb sərhədlərində, Baykal gölünə və Lena çayına q ə-

dər ərazidə yayılmışdır. Orta Asiya və Qazaxıstanın səhralarında 

yaşamır. Şimalda Şimal dənizinin sahillərinə qədər yayılmışdır. 

Çayların  subasarlarında,  göllər,  süni  dənizlər  və  başqa  su  höv-

zələrinin ətra fında məskən salır. Suvarma kanalları, əkin sahələri 

və bostanların ərafında yuva qazır. Ot tayaları və tikintilərdə g ö-

rünür. Payızda çox vaxt çöllərdə və bostanlarda, xüsusilə suba-

sarların  yaxınlığında  yı ğı şırlar. Yuvası  səthdə  olur,  çox  az  hal-

larda  dərinliyi  1  m-ə  çatır,  giriş  yollarının  uzunluğu  1-dən  50 

m-ə qədər müxtəlif mürəkkəblikdədir, 10-a qədər çıxış yolları və 

y uvanın 7-8 kamerası olur.

Yay fəsli ərzində 4 dəfə balalayır. Hər dəfə 6-10 bala verir. 

Boğazlıq dövrü 21-33 gün davam edir. Su bitkiləri, çəmənlik o t-

ları və eyni zamanda heyvani qidalarla (həşərat, molyusk, kiçik 

balıqlar) qidalanır. Azərbaycanın aran rayonlarında yaşayan fərd-

lərdə  çoxalma  il  boyu,  dağ  rayonlarında  isə  yalnız  ilin  isti  fəs-

lin də davam edir. 

Su siçovulu tulyaremiyada əsas infeksiya mənbəyidir. Tul ya-

re miya ilə xəstə siçovulların bir hissəsi septisemiyadan tələf olur. 

Tulyaremiya epizootiyası gəmiricilərin kütləvi artması dövründən 

başlayaraq, onların çox hissəsinin (96%-ə qədər) ölümü ilə nəti-

cə lənir. Epizootiya zamanı xəstə və ölmüş gəmiricilərin cəm dək-

179

lə ri  ocağın  bütün  ərazisini,  suyu,  torpağı,  sağlam  siçanları  və 

qan soran həşəratları (ağcaqanad, mozalan, gənə və s.) yoluxdu-

rurlar. Tul ya remiyadan başqa, bu siçanlar taun, erizipeloid, gənə 

ensefaliti,  lep to spi roz,  bruselyoz,  Kü-qızdırması  və  limfositar 

xoriomeningitin epi zo otiyasında iştirak edirlər.

Azərbaycanda su siçovulu tulyaremiyanın təbii ocaqlarında baş 

verən epizootik prosesdə fəal iştirak edərək xəstəliyin əsas in fek-

siya mənbələrindən sayılır. Bununla yanaşı, su siçovulları leptospi-

rozun təbii ocaqlarında da əsas infeksiya mənbələrindən bi ridir.

Adi çöl siçanı (Microtus arvalis Pallas, 1779)

Ölçüləri  çox  da  böyük  deyildir.  Bədən  uzunluğu  130-148 

mm-ə çatır. Quyruğu bədən uzunluğunun təqribən 40%-ni təşkil 

edir. Qu laqları və arxa pəncələri qısadır. Bədənin üst hissəsinin 

xəzi bo zumtul-qonur, pasvari-sarımtıl, alt hissəsi isə boz və ya 

ağımtıl-sarı rəngdə olur. Çəkisi olduqca dəyişkəndir (75 q-a q ə-

dər).  Kəllə  pazvari  şəkildədir.  Yaşlı  fərdlərdə  alın  sümüyünün 

g öz arası  sahəsində  daraqcıq  vardır. Təbil  kamerası  nisbətən  ki -

çik, girdə və zəif olsa da, şiş kindir. Üst çənədəki üçüncü azı d i şin 

daxili tərəfində zəif görünən 3, bəzən 4 çökəklik vardır.

Adi çöl siçanının ümumi coğrafi arealı Avropa və Asiyanın 

(Tür  kiyə,  İran  və  Mancuriya  da  daxil  olmaqla)  geniş  sahəsini 

əh a tə edir.

MDB-nin  qərb  sərhədlərindən  Ob  çayına  qədər  yayılmışdır. 

Şimalda  Sankt-Peterburq, Arxangelsk  və  Novosibirsk  vila yət lə-

rində,  cənubda  Qara  dəniz  sahili,  Zaqafqaziya  və  Qazaxıstanı 

əhatə edir. Qərbi Avropa, Türkiyə və İranın şimal hissəsində qeyd 

edilir.  Əsasən  subasar  çəmənliklərdə,  çöllüklərdə,  səhralarda, 

meşə  zonasının  me şəsiz  hissəsində, Alp  və  subalp  çəmən lik lə-

rin  də yayılmışdır.

Azərbaycanda Böyük və Kiçik Qafqazın meşə kənarlarında, 

subasar  və  alp  çəmənliklərində  yaşayır. Açıq  sahələrdəki  rütu-

bət li torpaqlarda və otlaqlarda yaşamağa uyğunlaşmışdır. Əsasən 

çəmən və müxtəlif bitkiləri olan sahələrdə, bostanlarda, bağlarda 

və  s.  yerlərdə  məskunlaşır.  Bəzi  hallarda  təbii  sığınacaqlardan 

180

istifadə edir. Yuva larında ehtiyat yemi toplamaq üçün anbar dü -

zəldir ki, bu da 25-30 sm dərinlikdə yerləşir. İlboyu fəaldır, ilin 

isti  aylarında  ən  çox  axşamlar  və  səhər  tezdən,  qışda  isə  gün-

düzlər görünür. Qidasını əsasən yaşıl ot və mədəni dənli bitki lə-

rin  toxumları  təşkil  edir.  Adi  çöl  siçanının  çoxalması  ilin  isti 

ay larında aktivləşir. Dişi fərd ildə 7 dəfəyə qədər nəsil verir və 

hər nəsildə 11 bala sayı olur. cavan siçanlar tezliklə cinsi yetiş-

kənliyə  çatdığı  üçün  2  ayından  etibarən  nəsil  törətməyə  qadir-

dilər. Qapalı yaşayış yerlərində onlar qışda da çoxalırlar.

Şahbuz rayonunda, Kəlbəcər, Laçın rayonları ərazisində sub-

alp və alp çəmənliklərində bu gəmirici daha çox yayılmışdır.

Azərbaycanda adi çöl siçanı Şahbuz, Laçın, Kəlbəcər, Daş-

kə sən  rayonları  əzisində  tulyaremiyanın  təbii  ocaqlarında  əsas 

infeksiya  mən bəyi  kimi  iştirak  edir.  Bununla  yanaşı,  taun,  lep-

tospiroz, toksoplazmoz, listerioz və erizopeloid epizootiyalarında 

mühüm  rol  oynayır.  Respub likadan  kənarda  bruselyoz,  Kü- qız-

dır ması, gənə ensefaliti və limfositar xoriomeningitin t ö rə di ci lə-

ri nin daşıyıcısı olduğu müəyyən edilmişdir.

Kiçik Ərəbdovşanı (Allactaga elater Lichtenstein, 1825)

Xarici görünüşünə görə Kiçik Asiya dağ ərəbdovşanına bən-

zəyir,  lakin  ondan  bir  qədər  kiçikdir.  Bədən  uzunluğu  95-118 

mm,  arxa  pəncəsinin  –  48-56  mm,  qulağının  uzunluğu  –  43 

mm-ə qədərdir. Çəkisi 73 q-dır. Bədənin bel hissəsi qonur-boz, 

qarın hissəsi isə ağ rəngdədir. Arealı Kiçik və Orta Asiyanın, İra-

nın, Əfqanıstanın, Çinin və cənubi Zaqafqaziyanın gilli və çın-

qıllı səhra, xam torpaqlarını və dağətəyi yamajlarını əhatə edir.

Azərbaycanda  əsas  etibarilə  Kür-Araz  ovalığında,  Abşeron 

yarımadasında, bəzən dağətəyi rayonlarda təsadüf edilir.

Sadə yuvaya malik olub, dərinliyi 6-sm-ə çatır. Yeraltı yolla-

rın  uzunluğu  150  sm,  eni  isə  3-3,5  sm-ə  qədərdir.  Balalamaq 

üçün diametri 10 sm olan yuva qazır. Yuvanı quru və yumşaq o t-

larla döşəyir. Əsas qidasını bitkilərin soğanaqları, kökləri və y a-

şıl hissələri təşkil edir. 2-7 bala verir.

181

Qış və yay yuxusuna gedir. Yuxu dövrü 6,5-dən 9 aya qədər 

uza nır.  Havanın  temperaturu  qalxandan  sonra  qış  yuxusundan 

oyanır.

cütləşmə  (10-12  gün),  dişilərin  boğazlığı  (20-25  gün),  süd-

ver mə  (25  gün)  dövrlərindən  sonra  cavan  gəmiricilər  müstəqil 

qidalanmağa başlayır, dişilər balalarını atır və ətrafda yayılmağa 

başlayırlar. cinsi yetkinliyə çatan erkəklər və artımda iştirak e t-

mə yən  dişilər  birgə  yuva  qazıb  mayın  sonunda  dərin  yuxuya 

gedirlər. Bundan 1,5 ay sonra çoxalmada iştirak edən gəmiricilər 

və daha 1,5 ay sonra cavan heyvanlar dərin yuxuya gedirlər.

Kiçik  ərəbdovşanının  üzərində  bir  neçə  növ  birə  yaşayır. 

Bun  lar dan  Neops.  Setsa və Cerat. Tesquorum  birələrinin  sayı 

daha çox dur. Bu gəmiricilərin yuvalarında iksodid gənələrinə t ə-

sa düf edilir.

Kiçik  ərəbdovşanı  taun  və  tulyaremiya  epizootiyalarında 

mü hüm  rol  oynayır.  Bununla  belə,  o,  qara  yara,  bruselyoz  və 

gənə rik ketsiozlarının təbii ocaqlarında da fəal iştirak edir. Azər-

bay canda  bu  gəmirici  növünün  taun  epizootiyasında  iştirak 

etməsi məlumdur.

Altay dağ siçanı (Marmota Baibacina Kastscenko, 1899)

Altayın dağlıq düzənliklərində, Tyan-Şanın mərkəzi, şərq və 

şimal  silsiləsində  və  digər  narın  torpaqlı  dağlıq  yerlərdə  geniş 

ya yıl mış dır. Müasir dövrdə bu gəmiricilərin ən çox miqdarı sub-

alp çə mən liyində qeyd edilir. Meşəli dağlarda onlar ağac olma-

yan talalarda yerləşir.

Altay dağ siçanı müasir gəmiricilər dəstəsinin ən böyük n ü-

ma   yən dəsidir. Bədən uzunluğu 58 sm, çəkisi 5-7 kq-dır. Ot bit-

ki ləri ilə qidalanır.

Yuvası  dərin  və  mürəkkəbdir.  Kiçik  ərəbdovşanından  fərqli 

olaraq, yuvalarında bir neçə çıxış yolu vardır. Yuvaların yaxınlı-

ğında 1 metrə qədər hündürlükdə torpaq yığıntısı olur. Bu siçan-

lar  ailəvi  həyat  tərzi  keçirirlər. Yuvada  dişi,  erkək  gəmirici  və 

keçən  il  doğulmuş  balalar  yaşayırlar.  Soyuqlar  düşdükdə Altay 

dağ  siçanları hava  şəraitindən  asılı  olaraq  6-8  ay  dərin  yuxuya 

182

g e dirlər. Qışa hazırlanmış yuvaya bütün ailə və bəzən qonşular 

yığışır (5-12 ədəd). Bu gəmi ri cilər ildə bir dəfə çoxalır və cəmi 

3-5 bala verirlər. Yazın əvvəllərində qış yuxusundan oyanırlar və 

cütləşmə dövrü başlanır. Doğulandan 3 il sonra nəsil törətməyə 

q a dir olurlar. Boğazlıq 4-42 gün çəkir.

Altay  dağ  siçanları  taunda  infeksiya  mənbəyi  rolunu  oyna-

yırlar. Dərin qış yuxusuna getməzdən əvvəl yoluxmuş heyvanlar 

xəstəliyi  latent  formada  keçirir,  yazda  xəstəlik  kəskinləşir,  epi-

zootiya baş verir və onların bir hissəsinin ölümü ilə nəticələnir.

Bu  siçanların  üzərində  4  növ  birə  ektoparazit  həyat  keçirir, 

bunların içərisində Or.Silantieni birəsinə daha çox rast gəlinir. 

On lar  yuvalara  məxsus  birələr  olduğundan  orada  uzun  müddət 

y a şama qabiliyyəti ilə fərqlənirlər. Taunun təbii ocaqlarında baş-

qa növ birələrə nisbətən daha çox qeyd olunurlar.

Altay dağ siçanları ov heyvanlarındandır. Onun dərisindən və 

piyindən geniş istifadə edilir. Ovlama tük tökmədən sonra b aş  la-

ya raq dərin yuxuya gedənə qədər davam edir. Ov zamanı in san-

lar gəmi ri cilərlə sıx təmasda olurlar ki, bu da xəstələnməyə g ə-

tirib çıxara bilər.

Dağ siçanları nəslindən olan Sibir dağ siçanı və ya tarbaqan, 

həm çinin uzunquyruq və ya qırmızı dağ siçanı taunu yayma i n-

ten  sivliyinə görə Altay dağ siçanına yaxındır.

Böyük qum siçanı (Rhombomus opimus Lichtenstein, 1823)

Qazaxıstanın  səhra  və  yarımsəhra  əzisindən,  Orta Asiyanın 

d ü zənliklərindən, Uralın Xəzəryanı rayonundan başlayaraq Aral-

yanı  Qaraqumun  şimalından  cənuba,  Balxaşyanı  sahəyə  qədər 

yayılmışdır.

Şimal dağ siçovulu ailəsinə məxsus olan qum siçanlarının ən 

iri nümayəndəsidir (bədən uzunluğu 200 mm-ə qədər). Quyruğu 

i nki şaf etmiş, süpürgəvari, qaramtıl tüklərlə örtülmüşdür. Ən çox 

ot bitkilərinin göy hissələri və kol bitkilərinin budaqları, x ü su-

si lə saksaulun budaqları, dəvətikanı və dənli bitkilərlə qidalanır. 

Ağaclara yaxşı dırmaşır və 3 m hündürlükdə saksaulun budaqla-

rını gəmirir. Böyük qum siçanları yuvada ailə şəklində yaşayır-

183

lar. Böyük koloniyalar təşkil edirlər ki, bəzən bu koloniya 2 hek-

tar ərazini əhatə edir. Belə koloniyalar bir neçə nəslin fəaliyyəti 

nəticəsində davamlı saxlanır. Yuvalar çoxmərtəbəlidir, dərinliyi 

2,5 m-ə qədərdir. Bir yuvada 4-6 siçovul yaşayır. 

Böyük qum siçanı yaşayış məntəqələrinin ətrafındakı xaraba-

lıq  larda, qəbiristanlığın ətrafında yaşamağa meyil edir. Artım y a-

zın əv vəl indən payıza kimi davam edir. Fəsil ərzində dişilər 2-3 

dəfə balalayır və hər dəfə 5-6 bala verir. Qış yuxusuna getmirlər. 

G ün düz  fəal  olurlar.  İsti  günlərdə  və  qışda  bərk  şaxta  olanda 

yuvadan çıx mır lar. 

Bu gəmiricilərin üzərində Xenopsyllaechidnophaga və s. nö -

vün dən  olan  çoxlu  birə  yaşayır.  Gəmiricilər  yazda  cütləşirlər, 

cavan  gəmiricilər  əraziyə  yayılırlar.  Bu  vaxt  onların  orqanizmi 

zə if olur və taun epizootiyasının inkişafı və yayılması üçün ə l-

verişli şərait yaranır. Yayın ortalarında heyvanların fəallığı a zal-

dığı  üçün  epizootiya  zəifləyir.  Qidanın  tədarükü  dövründə  e pi-

zootiya təzədən şiddətlənir. Qışda taunun epizootiyası zəifl əyir. 

Beləliklə, böyük qum siçanı ilə yayılan taun əsas yaz və p a yız f ə-

sil lərində fəallaşır. 

Taundan başqa, böyük qum siçanı Kü-qızdırması, gənə rik-

ketsiozları, listerioz, dəri leyşmaniozu və pappataçi qızdırması-

nın təbii ocaqlarında infeksiya mənbəyi kimi iştirak edir.

Qırmızıquyruq qum siçanı  

(Meriones erythrourus Gray, 1842)

Bədən uzunluğu 17,0 mm, quyruğunun – 172 mm, qulağın – 

22 mm, arxa pəncəsinin – 3,7 mm-dir. Çəkisi 125 q-a qədərdir. 

Arxa  pəncəsinin  altı  Vinoqradov  qum  siçanında  olduğu  kimi, 

tük lərlə  örtülməmişdir,  müəyyən  hissəsi  zolaq  şəklində  çılpaq-

dır.  Yaxşı  inkişaf  etmiş  quyruq  tükləri  qara  və  qəhvəyi-qara 

rəngdədir.  Bədəninin  üst  hissəsinin  xəzi  (digər  qum  siçanların-

dan  daha  tünd)  tünd-qonur,  sarımtıl,  alt  hissəsi  isə  boz  ağımtıl 

rəng də olmaqla döş hissəsində pasvari ləkə vardır. 

Qırmızıquyruq qum siçanının ümumi arealı çox genişdir, Ş i-

ma li Afrikanın, Ərəbistanın, Fələstinin, Suriyanın, İranın, Ə f qa-

184

nıstanın, Zaqafqaziyanın, Orta Asiyanın və cənubi Qazaxıstanın 

düzənlik və dağətəyi zonalarını əhatə edir.

Azərbaycanda qırmızıquyruq qum siçanı Abşeronda, Samur-

D ə vəçi ovalığında (Xudata qədər), Qobustanda, Acınohur düzən-

liyində, Gəncə-Qazax, Mil-Muğan və Şirvan çöllərində, eləcə də 

Araz boyu düzənlik sahələrdə (Fizuli, Cəbrayıl və Qu bad lıda az 

miqdarda) yayılmışdır.

Kiçik Asiya qum siçanına nisbətən mürəkkəb yuvalar qazır. 

Xarici yuva deşiklərinin sayı 2-8 ədəd, yuvadaxili yolların dərin-

liyi isə 20-50 sm, bəzən 70 sm olur. Yuvanın dərinliyi və uzun-

luğu  torpağın  strukturundan  və  ilin  fəslindən  asılı  olaraq  dəyi-

şilir.  Bu  gəmirici  yabanı  və  mədəni  dənli  bitkilərlə,  eləcə  də 

p a m  bıqla qidalanır və o bitkilərdən qış üçün ehtiyat yaradır.

Bu qum siçanları bütün ili çoxalır. Lakin qışda çoxalma nis-

bətən  zəifləyir  və  bəzən  tamamilə  dayanır.  Embrionların  sayı 

2-dən 11-ə qədər, əksər hallarda isə 3-9 olur. Azərbaycan ş ə ra i-

tin də dişi qum siçanı ildə 4 dəfə nəsil verə bilir.

Qırmızıquyruq qum siçanı Azərbaycanda taunun təbii ocaq-

larında  əsas  infeksiya  mənbəyidir.  Bununla  belə,  respublikada 

onun qara yara, Kü-qızdırması, erizipeloid və Qərbi Nil qızdır-

masının təbii ocaqlarında böyük əhəmiyyəti müəyyən edilmişdir.