Az rbaycan Respublikas t hsil Nazirliyinin

Patogenez və klinikası. Törədicinin giriş qapısı mədə-ba ğır-

saq yoludur. Vəba vibrionları su və ya qida vasitəsilə insan o r qa-

niz minə  daxil  olduqdan  sonra  mədə  turşusunun  təsirindən  o n-

ların  bir  hissəsi  məhv  olur,  qalan  hissəsi  turş  baryeri  keçərək 

nazik bağırsaqların qələvi mühitində və peptonun yüksək səviy-

yə sində şiddətlə artmağa başlayır. Vibrionlar nazik bağır saq ların 

selikli qişasında və ya boşluğunda yerləşir. Vibrion ların sürətlə 

artması  və  parçalanması  çoxlu  miqdarda  toksin  mad də lə rin  y ı-

ğıl masına səbəb olur.

Vəba vibrionlarının ekzotoksini – xolerogen epitel hücey rə-

lər də  adenilsiklaza  fermentini  fəallaşdırır,  nəticədə  tsiklik  3-5 

adenozinmo no fosfatın (3-5 AMF) sintezi artır ki, o, bağırsaq ş i-

rəsinin  ifrazının  səviyyəsini  müəyyən  edir.  Bunun  nəticəsində 

na zik  bağırsağın  selikli  qişasından  çoxlu  miqdarda  izotonik 

m a ye  ifraz  edilir  ki,  bu  mayeni  yoğun  bağırsaq  adsorbsiya  e t-

məyə  çatdıra  bilmir.  Bu,  əvvəl  ishal,  sonra  isə  qusmaya  səbəb 

olur. Nazik bağırsağın ifraz etdiyi mayedə zülal az olur (hər 100 

ml-də 200 mq-dan az) və aşağıdakı miqdarda elektrolitlər olur: 

natrium  140  mmol/l,  kalium  13  mmol/l,  hidrokarbonatlar  32 

mmol/l, xloridlər 92 mmol/l. Xəstə bir saatda 1 litr məhlul itirə 

bilər.  Hüceyrədən  kənar  izotonik  dehidratasiya  baş  verir,  nəti-

cədə dövr edən qanın miqdarı azalır, qan qatılaşır ki, bu da h e-

mo dinamik dəyişikliyə və toxumaların metabolizminin pozul ma-

sına  gətirib  çıxarır.  Qanın  qatı laş ması  onun  qatılığının  a rt ması, 

periferik qan dövranının yavaşıması, qan dövranının pozulması, 

toxumaların hipoksiyası, mübadilə məhsullarının yığılmasına s ə-

415

bəb  olur  ki,  bu  da  ilk  növbədə  kəskin  böyrək  çatış mazlığına, 

ürək fəaliyyətinin zəifləməsinə, eləcə də qanın laxtalanma qabi-

liy  yətinin pozulmasına (qanın fibrinolitik və antikoaqülyant fəa-

liy yətinin artmasına) gətirib çıxarır.

Çoxlu ishal və qusma hipovolemiya ilə yanaşı, duzların, x

 

ü-

susilə  kaliumun  azalmasına  səbəb  olur.  Vəba  xəstəliyi  nəti cə-

sin də bədəndə kaliumun 1/3-i azalır, o da kəskin əzələ zəifliyinə, 

miokardın fəaliyyətinin pozulmasına, bağırsaqların parezi və b öy-

rək kanalcıqlarının zədələnməsinə səbəb olur.

Vəbanın  inkubasiya  dövrü  1  gündən  6  günə  qədərdir,  çox 

vaxt 1-2 gün davam edir. Xəstəlik kəskin başlayır. Vəbanın ilk 

klinik  əlaməti  ishaldır,  o,  qəflətən  başlanır,  çox  vaxt  axşam  və 

səhərlər  qeyd  edilir.  Defekasiyanın  sayı  xəstəliyin  ağırlığından 

və  növündən  asılıdır.  Pokrovskinin  (1986)  məlumatına  görə, 

15%  xəstələrdə  gündə  3  dəfə,  37,1%  -də  4-10  dəfə  və  19,5% 

xəstələrdə 10 dəfədən çox defekasiya baş verir. Defekasiya, bir 

qayda olaraq, ağrısızdır. Əksər hallarda nəcis əvvəldən duru-sulu 

olur  və  ya  bir-iki  defekasiyadan  sonra  lap  durulaşır.  Çox  vaxt 

nəcis içərisində lopalar üzən tutqun ağ maye şəklində olub iysiz-

dir, xarici görünüşünə görə düyü həlimini xatırladır. Nəcisdə qan 

izi və ya seliyin olması vəbanın digər mədə-bağırsaq xəstəlikləri 

ilə (yoluxucu, parazitar) birgə gedişi zaman qeyd edilir.

Vəbada qusma ishaldan sonra qəflətən başlayır, az sonra s u-

ya bənzər  şəkil  alır  ki,  o  da  düyü  həliminə  oxşayır.  İshal  və 

qusma, adətən, qarında ağrı törətmir, ancaq bağırsaqların parezi 

və  həzm  orqanlarının  digər  xəstəlikləri  ilə  əlaqədar  meydana 

çıxa  bilər.  Çoxlu  maye  itirəndə  (ishal  və  qusma  nəticəsində) 

mədə-bağırsaq  pozğunluğu  əlamətləri  ikinci  plana  keçir,  s u-

suzluq  nəticəsində  orqanizmdə  baş  verən  əsas  əlamətlər  isə  ön 

plana çıxır.

Orqanizmin susuzlaşmasının 4 səviyyəsi var: I – bədən çəki-

si nin 1-3%-i qədər maye itkisi; II – 4-6% maye itkisi; III – 7-9% 

maye itkisi; IV – 10% və daha çox maye itkisi (kompensasiya 

o lun mayan dehidratasiya).

Birinci dərəcəli susuzlaşmada duru defekasiya və qusma 2-5 

dəfədən  çox  olmur,  itirilən  mayenin  miqdarı  bədən  çəkisinin 

416

3%-ni təşkil edir. Xəstələrin ümumi vəziyyəti kafi olur, zəiflik, 

ağı zın  quruması,  yanğı  hissindən  şikayətlənirlər.  Qanın  fiziki-

kimyəvi  göstəriciləri  normadan  artıq  olmur.  Xəstəlik  1-2  gün 

davam  edir.  Belə  halda  xəstələr  tibbi  yardım  üçün  müraciət 

et mirlər, vəbanın aşkar edilməsi çətinləşir. I-dərəcəli susuzluqla 

müşayiət olunan vəbaya daha çox (50-60%) rast gəlinir və epi-

demik alovlanmanın şiddətli dövründə və onun enməsi dövründə 

qeydə alınır.

İkinci  dərəcəli  susuzlaşma  18-23%  xəstələrdə  baş  verir, 

maye itkisi bədən çəkisinin 4-6%-ni təşkil edir. Xəstəlik qəflətən 

baş lanır,  çox  vaxt  çoxlu  nəcis  ifraz  olunur,  defekasiya  gündə 

15-20  dəfəyə  qədər  çatır,  tədricən  bərk  xassəsini  itirir  və  düyü 

h ə liminə bənzəyir. Xəstəliyin ilk saatlarında ishala çoxlu qusma 

əla və  olunur,  ürəkbulanma  ilə  müşayiət  edilmir.  Susuzluq  əla-

mətləri tez inkişaf edir. Xəstələr nasazlıqdan, kəskin zəiflikdən, 

baş gicəllənmədən,  ağızın  qurumasından,  yanğı  hissiyya tın dan 

şikayətlənirlər. Dəri quruyur, avazıyır, elastikliyini itirir, dodaq-

lar və əl barmaqları göyərir, səs xırıldayır. Bəzi xəstələrdə baldır, 

əl, ayaq əzələlərinin qısa müddətli qıc olması, çeynəmə əzə lə lə-

ri nin dartılması, taxikardiya, hipotoniya, oliqouriya qeyd edilir. 

Qanın  qatılaşması  zəifdir.  Xəstəlik  orta  hesabla  3-4  gün  çəkir, 

bəzi hallarda müalicəsiz sağalma mümkündür.

Üçüncü dərəcəli susuzlaşmada xəstə bədən çəkisinin 7-9%-

nə qədər maye itirir. Birinci 2 susuzlaşma dərəcəsi bərpanın qey-

ri-sabitliyi ilə fərqlənir, dördüncü dərəcəli susuzlaşma homeos-

taz və üzvlər patologiyasının ikincili pozğunluğunun olmaması 

ilə, eksikoz və elektrolitlərin çatışmazlığının nisbətən tez bərpası 

ilə fərqlənir. III dərəcə ən çox xəstəliyin ilk saatlarında susuz laş-

maya səbəb olan suyabənzər nəcislə defekasiya və təkrari qus ma 

ilə səciyyəvidir.

Xəstələri  kəskin  yanğın  hissi,  daimi  qusma,  bərk  ağrılar  və 

dövri həyəcanlanmalarla müşayiət edən yuxarı və aşağı ətrafl arın 

qıcolması  narahat  edir.  Eksikozun  digər  əlamətləri  –  sianoz, 

dərinin elastikliyinin azalması, səsin afoniyaya qədər zəifləməsi 

qeyd edilir. Arterial təzyiq aşağı düşür, nəbz tezləşir və zəif olur, 

hərarət 35,5-36ºC-yə enir, oliqouriya və ya anuriya başlayır. Dil 

417

quruyur, epiqastral nahiyədə yüngül ağrı hiss olunur. Qanın qatı-

laşması az nəzərə çarpır. Natrium çoxaldığı halda qanda kaliu-

mun miqdarı azalır.

Susuzlaşmanın  dördüncü  dərəcəsi  (bərpa  olmayan  susuz-

laşma)  8-15%  hallarda  qeyd  edilir  və  vəbanın  ən  ağır  növünə 

uyğundur, əvvəllər buna alhid forma deyirdilər. Xəstəlik şiddətli 

inkişaf  edir,  fasiləsiz  defekasiya  və  çoxlu  qusma  ilə  başlanır, 

birinci 10-12 saat ərzində xəstə susuzlaşır, çəkisinin 10 və daha 

çox faizini itirir. Eksikozun bütün əlamətləri bu növdə tam işti-

rak  edir  və  yayılmış  şəkil  alır:  sifətin  cizgiləri  itiləşir,  gözün 

ətrafında  “qara  eynək”  əmələ  gəlir,  dəri  soyuyur  və  yapışqan 

olur, elastikliyi kəskin azalır, ümumi göyərmə və yayılmış uzun 

müddətli  tonik  qıcolmalar  baş  verir.  Bu  dərəcə  üçün  hipoter-

miya,  afoniya,  dərinin  turqorunun  kəskin  azalması  –  “paltar 

yuyan əllər” sindromu səciyyəvidir. Xəstələrdə ruh düşkünlüyü 

olur, hipovolemik şok, anuriya baş verir. Qan qatılaşır. 3-cü və 

4-cü  dərəcəli  susuzlaşma  vəziyyətində  olan  xəstələrdə  təcili 

dehidratasiya  tədbirləri  aparılmalıdır.  3  yaşına  qədər  uşaqlarda 

vəba xəstəliyi çox ağır keçir, onlar susuzlaşmanı ağır keçirirlər, 

onlarda adinamiya, klonik qıcolmalar, huşun pozulması və hətta 

koma baş verir.

Müalicə  duzlu  məhlullar,  tetrasiklin  sırasından  olan  anti-

biotiklər, simptomatik vasitələrlə aparılır.

Epidemioloji  xüsusiyyətləri.  Vəba  zamanı  infeksiya  mən-

bəyi  ancaq  insandır  (xəstə  və  ya  vibriongəzdirənlər).  Vəbanın 

epidemiologiyasında inkubasiya dövründə və xəstəliyi gizli k e-

çi rən xəstələrin əhəmiyyəti böyükdür. El-Tor vəbasının yayılma-

sında  rekonvalessentlər  və  sağlam  vibriongəzdirənlərin  xüsusi 

rolu vardır. Vibriongəzdirmənin müddətinin az olmasına baxma-

yaraq (2-3 həftə), onlar vəbanın yayılmasında bəzən əsas infek-

siya mənbəyi sayılırlar. Törədicigəzdirənlər ən çox xəstənin ətra-

fında  yaranır.  Onların  əksəriyyətinin  anamnezində  bağırsaq 

p oz ğunluğu qeyd edilir ki, bu da xəstənin keçmişdə vəbanın yün-

gül  növünü  keçirdiyini  ehtimal  etməyə  imkan  verir.  Tədqi qat-

çıların bir çoxu vəbanın insan orqanizmindən kənarda mənbə yinin 

olmasını inkar edirlər. Vəba vibrionlarının xər çən gəbənzərlərdən, 

qurbağa və digər hidro biontlardan alınması və uzun müddət o n-

418

larda  saxlanmasına  baxmayaraq,  vəbanın  zoonoz  təbiəti  sübut 

edil məmişdir.

İnsanlar arasında vəba vibrionlarının mənbəyi ola bilər:

a)  vəbalı  xəstə  –  xəstəliyin  birinci  4-5  günündə  10-20  litrə 

qədər nəcis ifraz edir ki, onun hər bir ml-də 10

6

-dan 10

9

-a qədər 

yüksək virulent vibrionlar olur;

b) inkubasiya dövründə olan xəstənin infeksiya mənbəyi ki mi 

əhəmiyyəti şübhəsizdir, ancaq yüksək deyil;

c) törədicini ifraz etməkdə (rekonvalessent) davam edən şəxs, 

vəba xəstəliyindən və ya subklinik xəstəlikdən sonra r e kon  va les-

sent;

ç) sağlam (tranzitor) vibriongəzdirən - 1 q nəcisdə 100-dən 

on minə qədər vibrion ifraz edən.

İnsanların  vəbaya  həssaslığı  100%-ə  yaxındır.  İnsan  popul-

yasiyasının eynicinsli olmaması bir ocaqda müxtəlif şəkildə y o-

luxmanın baş verməsinə gətirib çıxarır. Belə hesab edilir ki, xəs-

təliyin əlamətsiz formasına manifest formasından 5-10 və hətta 

50-100 dəfə çox rast gəlinir. Xəstələr xəstəliyin əvvəlində törə-

di cini ifraz etməyə başlayırlar. Törədicigəzdirənlərin yoluxduru-

culuğu isə 1-6 həftədən artıq çəkmir.

Yeddinci pandemiyanın başlanğıcında vəba vibrionları 2 bio-

vara ayrıldı: 1) əsl və ya klassik vəba vibrionu və 2) El-Tor vəba 

vibrionu.  Sonralar  aparılan  tədqiqatlar  vibrionların  iki  biovara 

bölünməsini təsdiq etmədi. Bununla bərabər, hesab edilir ki, 7-ci 

pandemiyanı El-Tor vibrionları törətmişdir.

Klassik vəba vibrionu və El-Tor vəba vibrionu 01 seroqrupuna 

aiddir. Onların sırasında 3 serovar var: Oqava, İnaba və Qiko şima. 

Bunlarla yanaşı, xarici mühitdən və müxtəlif klinik əlamətə m a-

lik  diareyalı  xəstələrdən  01  zərdabı  ilə  aqqlütinasiya  etməyən 

vib rionlar  əldə  edilir,  onlar  vəba  vibrionları  ilə  ümumi  H - an ti-

gen lərə  malikdir.  Bu  vibrionlara  aqqlütinasiya  olmayan  (AO) 

vibrionlar deyilir (NAQ).

Xəstələr üzərində aparılan müşahidələr göstərdi ki, xəstəliyin 

gedişində El-Tor (eltor) vibrionları 0 vəba zərdabı ilə AO vibri-

onların  əldə  edilmə si  ilə  əvəz  olunur.  Bir  sıra  hallarda  vəbalı 

x əs tədən götürülmüş materialın ilkin əkilməsi nəticəsində böyü-

müş 5-10 koloniyaların müayinəsi həm aqqlünitasiya olan, həm 

419

də olmayan vibrionların aşkar edilməsi ilə nəticələnir. AO vibri-

onları alovlanmadan əvvəl və vəba epidemiyasının sönməsi z a-

manı əldə edilir.

7-ci pandemiya zamanı, demək olar ki, bütün ölkələrdə v ə-

banın yayılması Oqava serovarı ilə başlamış və bəzən İnaba s e-

ro varı ilə əvəzlənmişdir.

Vəba vibrionunun parazitik mərhələdən saprofitik mərhələyə 

dəyişilməsi  kultural-morfoloji  əlamətlərin,  hemolitik  fəallığın 

an ti gen  quruluşunun,  bakteriofaqlara  həssaslığın  və  toksigenli-

yin  dəyişməsi  ilə  müşayiət  edilir.  Qidalı  maddələr  azaldıqda 

El-Tor (eltor) vibrionları sakitlik vəziyyətinə keçir və uzun müd-

dət belə saxlanıla bilərlər. Müəyyən edilmişdir ki, bu variantlar 

təsadüfi  qida  maddələrini  duru  mühitdə  mənimsəyə  bilərlər. 

Qida  maddəsi  kimi  bir  sıra  suda  yaşayan  onurğasızların  xi ti-

nindən  istifadə  edilir.  Çayların,  göllərin,  dənizlərin  sahillərinin 

dayaz yerlərində –ləng axarlı hissə, natrium xloridin, ammonium 

duzlarının  miqdarının  çox,  turşulaşmanın  göstəricisi  yüksək, 

oksigenin  boikimyəvi  mənimsənilməsi,  mühitin  qələviliyinin 

yük sək olduğu yerlər – El-Tor vibrionları uzun müddət saxlana 

bilər. Abiotik amillərin müxtəlif birləşmələri, eləcə də müxtəlif su 

canlılarının mürəkkəb biosenotik əlaqələri (zooplanktonla, sürü-

nən lərlə,  balıqlarla,  sahilyanı  quşlarla)  El-Tor  vibrionlarının  x a-

ri ci  mühitdə  qanunauyğun  sirkulyasiyasına  səbəb  olur.  Bu  vəba 

xəstəliyini sapronozlara aid etməyə əsas verir.

Su  quşları  vəba  vibrionlarını  uzaq  məsafələrə  daşıya  bilər. 

Çox güman ki, insanların az yaşadığı su hövzələrində vəba vib-

rionlarının tapılmasını bununla izah etmək olar. Yaşayış şəraitini 

dəyişərkən törədicinin toksigen və atoksigen variantlarının əmə-

lə  gəlməsinin  molekulyar-genetik  anlamı  hələ  həll  olunmayıb. 

Törədicinin  yüksək  toksigen  variantının  əmələ  gəlməsinin  iki 

yolunu ehtimal etmək olar. Birinci, ayrı-ayrı hüceyrələrin toksi-

gen xassələrini saxlaması və artması qabiliyyətidir; ikinci, toksi-

gen  variantların  passacı  və  yayılması.  Vəba  ilə  həm  sporadik, 

həm də epidemik xəstələnməni, eləcə də epidemik prosesin əsas 

mərhələlərini bu yollarla aydınlaşdırmaq olar.

420

Endemik ocaqlarda vəba bütün il boyu qeydə alınır. İlk dəfə 

vəba endemik ocaqlardan 1817-ci ildə kənara çıxmışdır. 1917-ci 

ildən indiyə qədər vəbanın 7 pandemiyası baş vermişdir. Pande-

miyaların müddəti 7-27 ilə qədər sürür. Sonuncu, 7-ci pandemiya 

1961-ci  ildə  başlayaraq  bu  günə  qədər  davam  edir.  Onun  b aş-

lanğıc yeri Sulavesi adasıdır (İndoneziya). 1961-ci ildən 1968-ci 

ilə qədər vəba dünyanın 25 ölkəsində, 1970-ci ildə 36 ölkəsində, 

1961–1972-ci  illərdə  50  ölkəsində  (  Cənub-Şərqi Asi ya, Yaxın 

və Orta Şərq, Afrika) qeydə alınmışdır.

1965-ci ilin avqust ayında vəba ilk dəfə Karakalpak Muxtar 

respublikasında qeydə alındı, 1970-ci ildə vəbanın alovlanması 

Həştərxan, Kerç və Odessada baş verdi. Keçən illərdə vəba Av -

ropa, Afrika və Amerika qitələrinin müxtəlif ölkələrində qeydə 

alınmışdır. Bir sıra yerlərdə vəbanın endemik ocaqları ya randı, 

orada tək-tək xəstələnmə və ya anaq laborator yolla vəba aşkar 

edilir.  Belə  ki,  1979-  cu  ildə  Sardiniyada  vəbanın  təkrarən  g ö-

rün məsi 1973-cü il epidemiyasından sonra vəba vibrionlarının 6 

il  müddətində  dəniz  su  mənbələrində  saxlanması  ilə  əla qə lən-

dirilir.

Meksika körfəzinin sahilində epidemik vəziyyətin təhlili əsa-

sında bu ərazidə ətraf mühitdə vəba vibrionlarının uzun müddət 

(1980-ci ilə qədər 8 il) saxlanması müşahidə edilmişdir. Belə liklə, 

başqa  xəstəliklərdə  olduğu  kimi,  vəbanın  epidemik  (pandemik) 

yayılması arealın genişlənməsi, onun qeydə alınma yer lə rinin art-

ması ilə səciyyələnir. Gətirilmə ocaqlar çox vaxt a  lov    lan maların 

inkişafı zamanı aşkar edilir. İkincili endemik ocaqlar özlərini tək-

tək  xəstələnmə,  eləcə  də  ayrı-ayrı  az  təzahür  edən  alovlanmalar 

kimi göstərir.

Laborator diaqnostika. Xəstəliyə düzgün diaqnoz qoymaq 

üçün bakterioloji müayinənin böyük əhəmiyyəti vardır. Müayinə 

materialları:  nəcis,  qusuntu  kütləsi,  meyitlərin  öd  kisəsinin  və 

bağırsaq möhtəviyyatı, həmçinin xəstənin ifrazatları ilə çirk lən-

miş  ətraf  mühit  obyektləridir.  Müayinə  xəstəliyin  bütün  dövr-

lərində xüsusi laboratoriyalarda materialın mikroskopik müa yi-

nəsi ilə aparılır. Nəcisdən 10-20 ml material götürülür və 1%-li 

peptonlu suya və ətli-peptonlu aqara əkilir.

421

İlkin  cavab  3-8  saatdan  sonra,  son  cavab  18-48  saatdan 

sonra, son “mənfi” cavab 36 saatdan sonra verilir.

Seroloji  müayinə  retrospektiv  diaqnostikanın  aparılmasında 

istifadə olunur (antigenin neytrallaşdırılması reaksiyası). Vaksi-

nasiya olunmuş şəxslərdə aqqlütininlər, vibrosid anticisimlər və 

toksinlər aşkar edilir. Həmçinin İFR, QDHAR, ZPR istifadə olu-

nur.

Müayinə üçün nəcis, qusuntu kütlələri, qida, su və s. götürü-

lür. Nəcisin müayinəsi mikroskopiyadan başlanır. Bir neçə yax-

ma  hazırlanır.  Birini  Qram  üsulu  ilə  boyayırlar,  digəri  xüsusi 

lüminessent zərdabla işləyirlər. Müayinənin bu mərhələsində ilk 

təxmini cavab alınır. Bakterioloji üsulla müayinə mütləq aparıl-

malıdır. Müayinə üçün götürülən maddələr eyni zamanda 1%-li 

peptonlu suya, qələvi aqara və selektiv qidalı mühitə əkilir. S e-

lektiv  qidalı  mühit  –  öd  duzları  əlavə  edilmiş  tiosulfatsitratlı 

aqar, Monsurun tauroxolat-telluritp -jelatin aqar mühitlərdə və s. 

12-14  saatdan  sonra  şübhəli  koloniyalar  seçilir,  təkrar  əkilir, 

sonra  01  zərdabla  aqqlütinasiya  sınağı  qoyulur.  Əldə  edilmiş 

kul turanı  müxtəlif  xassələrinə  görə,  eləcə  də  01  tipli  zərdabla 

aqqlütinasiya qoyaraq fərqləndirirlər. Eyni zamanda başqa vibri-

onlarla, Aeromonas və Plesiomonas cinsinə aid olan bakteriya-

larla fərqləndirilir. Epidemioloji müayinə üçün kulturalar xüsusi 

faqlarla təyin edilir.

Profilaktika və mübarizə tədbirləri. Vəbaya qarşı profilak-

tika  və  mübarizə  tədbirlərinin  aparılması  dövlətlərarası  qəbul 

o lun muş  beynəlxalq  müqavilələr  ilə  qanuniləşdirilmişdir.  Belə 

tədbirlərin həyata keçirilməsi xəstəliyin endemik ocaqlardan kə -

nara çıxmasına, eləcə də digər ərazilərə yayılmasının qarşısının 

alınmasına kömək göstərir.

Xaricdən gələnlər və ya bizim ölkədən xaricə gedib-qayıdan-

lar  xəstəliyi  ölkə  ərazisinə  gətirə  bilərlər.  Bunu  nəzərə  alaraq, 

xa ric dən gələnlərin ölkə ərazisində qəbul edildikləri yerlərdə k a-

ran tin stansiyaları (mərkəzləri) təşkil edilmişdir. Bu mərkəzlərdə 

həmin şəxsləri və onların gəldikləri nəqliyyat vasitələrini xüsusi 

tibbi-sanitariya müayinəsindən keçirir, sonra müayinənin nəticə-

sindən  asılı  olaraq  müəyyən  tədbirlər  görürlər.  Bütün  bu  təd-

422

birlər haqqında beynəlxalq müqaviləyə müvafiq olaraq ÜST-ün 

nəşr etdirdiyi xüsusi dövri bülletenlərdə məlumat verilir. Həmin 

bülletenlərdə vəbanın dünya ölkələrində yayılma yerləri, xəs tə-

lənmə,  letallıq  göstəriciləri  göstərilir.  Karantin  stansiyaları  bu 

məlumatları nəzərə alaraq təhlükəli regionlardan xəstəliyin gəti-

ril məməsi  üçün  tədbirlər  görür.  Belə  ölkələrdən  gələn  şəxslər 

xüsusi  otaqlarda  bakterioloji  müayi nədən  keçirilirlər.  Onlardan 

götürülmüş nəcis və qusuntu mayesi vəba vibrionuna görə müa-

yinə  edilir,  müayinənin  nəticəsi  mənfi  olduqda  həmin  şəxslərə 

yol larına davam etməyə icazə verilir. Vəba xəstəliyinə görə şüb-

həli yerlərdən gələnlər üzərində də eyni qaydada nəzarət aparılır. 

Belə  şəxslər  haqqında  getdikləri  ölkənin  səhiyyə  orqanları 

xəbərdar edilir. Bizim ölkə ilə qonşu ölkələrin daxilində xəstəlik 

baş verdikdə həmin sərhəd rayonlarında bu xəstəliyə görə diqqət 

artırılır və hər ehtimala qarşı hazırlıq görülür.

Xəstəliyin yaranma təhlükəsi baş verdikdə Səhiyyə Nazirli-

yinin əmrləri, təlimati-metodik göstərişlərinə əsasən vəba əley-

hinə tədbirlər sistemi həyata keçirilir.

Vəbanın  profilaktikasında  ətraf  mühitin  sağlamlaşdırılması 

tədbirləri  aparıcı  yer  tutur. Açıq  su  hövzələrinin  sanitar  müha-

fizəsi  xüsusi  əhəmiyyət  kəsb  edir. Açıq  su  hövzələrinin  sanitar 

müha fizəsi üzrə tədbirlər dəniz, çay, göl sularının zərər siz ləş di-

ril məsini  və  onların  çirklənməsinə  yol  verilməməsini  nəzərdə 

tutur. Bununla sudan istifadə növlərinin hamısının epidemioloji 

təhlükəsizliyi təmin olunur.

Vəba ocaqlarında əhali arasında profilaktika məqsədilə küt-

ləvi kimyəvi profilaktika vasitələri özünü doğrultmamışdır. Belə 

ki,  antibiotiklərin  uzunmüddətli  təsiri  nəticəsində  bağırsağın 

nor mal mikroflorasının eliminasiyası disbakterioza gətirib çıxa-

rır və vəbaya qarşı orqanizmin həssaslığını artırır. Tetrasiklin və 

sulfanilamidlər (sulfadimezin) yalnız xəstə ilə sıx təmasda olan 

şəxslərə verilir.

Vəbaya  qarşı  mübarizə  tədbirləri  arasında  spesifik  profilak-

tika xüsusi yer tutur. Bu məqsədlə vəbaya qarşı hazırlanan öldü-

rülmüş  vaksindən  və  xolerogen  anatoksindən  istifadə  olunur. 

Bunlar  50-70%  peyvənd  olunmuşların  təhlükəsizliyini  təmin 

423

edir.  Peyvənd  7  yaşdan  etibarən  başlanır,  dəri  altına  7-10  gün 

fa silə  verməklə  2  dəfəyə  vurulur.  Revaksinasiya  1  ildən  sonra 

apa  rılır.

Vəba  ocağının  baş  verməsi  təhlükəsi  olduqda  bu  xəstəliyin 

qarşısını  almaq  üçün  epidemiya  əleyhinə  aparılacaq  tədbirlərin 

ope rativ  planı  hazırlanır.  Plan  hazırlanarkən  kəskin  bağırsaq 

yoluxucu xəstəliklərinə dair məlumatların təhlili və əvvəllər apa-

rılmış tədbirlərin səmərəliliyi; yaşayış yerlərinin sanitar-gigiye-

nik  vəziyyəti  (təsərrüfat  –  içməli  su  ilə  təchizatın  vəziyyəti, 

ka na lizasiya və sanitar təmizləmə, su hövzələrinin sanitar müha-

fizəsi,  sudan  mədəni-məişət  üçün  istifadə  edilməsinin  şə  rait  və 

xü su siyyəti, əhalinin yerdəyişməsi və istehsalat fəa liy yəti, nəq-

liyyat  əlaqələri  və  təbii-iqlim  xüsusiyyəti,  yerli  adətlər)  nəzərə 

alınmalıdır.

Vəbanın yayılmasında təcridedici və məhdudlaşdırıcı tədbir-

lərin xüsusi əhəmiyyəti var. Vaxtında və düzgün aparılan müa-

licə  tədbirləri  ölümün  qarşısını  alır.  Ocaqda  həyata  keçirilən 

ef fektiv tədbirlərdən əhalinin təmiz su və qida ilə təmin edilməsi 

və törədicinin fekal-oral yoluxma mexanizminə qarşı bütün vasi-

tələrdən istifadə edilməsidir. Onların arasında dezinseksiya, elə-

cə də ocaqda dezinfeksiya tədbirlərinin aparılmasının böyük ə hə-

miyyəti  vardır.  Təcili  profilaktika  məqsədilə  tetrasiklin  sırasına 

aid antibiotiklərin verilməsi məsləhət görülür. Spesifik profilak-

tika  məqsədilə  xolerogen-anatoksin,  eləcə  də  tərkibində  vəba 

vib rionunun 0 antigeni və xolerogen-anatoksin tətbiq edilir.

Epidemioloji nəzarətin məqsədi endemik ölkələrdən vəbanın 

gətirilməsinin  qarşısının  alınması  və  ikincili  endemik  ocaq  y a-

ran mışsa,  onun  ləğv  edilməsindən  ibarətdir.  Bu  məqsədə  nail 

olmaq üçün aşağıdakı məsələləri həll etmək lazımdır: a) xaricdə 

vəba xəstəliyinin səviyyəsini və dinamikasını daima izləmək; b) 

əhalinin kəskin bağırsaq infeksiyaları ilə xəstələn məsinin epide-

mioloji  qiymətləndirilməsi,  göstəriş  olduqda  xəstələrin  vəbaya 

görə müayinəsi; c) su hövzələrində vəba vibrionlarının yaşaması 

hesabına ikincili endemik ocaqların yaranması ehtimalının labo-

rator qiymətləndirilməsi; d) şəraitin qiymətləndirilməsindən irəli 

gələn  epidemiya  əleyhinə  tədbirlərin  əsaslandırılması;  ÜST-ün 

424

verdiyi  məlumatlara  əsasən  dünyada  epidemioloji  vəziyyətin 

təhlili aparılır.

Qəbul olunmuş idarəçilik qərarları xüsusi təhlükəli xəstəlik-

lərə qarşı hazırlanmış tədbirlər planında işıqlandırılır. Bu planda 

həmçinin  ikincili  endemik  ocaqda  aparılacaq  tədbirlərin  həcmi 

göstərilir. Müalicə idarələrində patogenetik və etiotrop müalicə, 

eləcə də dezinfeksiya və dezinseksiya maddələrinin ehtiyatı y a-

ra dılır, xəstədən patoloji materialı götürmək və göndərmək üçün 

dəst  düzəldilir,  xəstə  və  törədicigəz di rənlərin,  şübhəli  şəxs lərin 

təcrid edilməsi üçün otaq ayrılır, tibb işçiləri arasında vəzifə böl-

güsü və onların xüsusi hazırlığı aparılır, əhali arasında məqsəd-

yönlü sanitar-tərbiyə işləri həyata keçirilir.

Xəstələrdən,  sağlam  şəxslərdən,  xarici  mühit  əşyalarından 

gö tü  rülmüş materiallar xüsusi laboratoriyalarda müayinə olunur. 

Müayinənin həcmi və vaxtı şəraitdən asılı olaraq mütəxəssislər, 

epi demioloqlar  tərə findən  təyin  edilir.  Müvəqqəti  və  daimi  su 

götürülən nöqtələr ilk növbədə sanitar mühafizə ərazisində, çir-

kab  suların  töküldüyü  yerin  aşağısında,  kütləvi  çimərlikdə, 

liman ların su hövzəsi və şəxsi kater və qayıqların dayanacağında 

nəzərdə tutulur. Dəniz, su anbarı, suyu az-az dəyişilən su hövzəsi 

qismində  istilik  elektrik  stansiyaları,  bağ  qəsəbələri  və  turist 

bazalarından şərti təmiz sularla çirkləndirilmə yerləri nə zərə alın-

malıdır.

Bəzi hallarda əhalinin müəyyən qrupunun immunoloji vəziy-

yəti üzərində nəzarət aparmaq lazım gəlir. Peyvənd olunmayan 

əhali arasında əkscisimlərin titrinin artması əhalinin istifadə e t-

diyi  təsərrüfat  içməli  su  mənbəyinin  vəbaya  görə  bakterioloji 

m ü a yinəsini tələb edir.

Tərtib  edilmiş  planlar  daima  aparılan  operativ  epidemioloji 

təhlil zamanı istifadə olunur. Vəba vibrionu aşkar edildikdə əldə 

olunan törədicinin virulentliyindən asılı olaraq, tədbirlərin fərqli 

həcmdə aparıl ması məsləhət görülür. Ənənəyə görə xarici mühit 

əşyalarından alınmış El-Tor (eltor) vibrionunun virulentliyi onun 

h e mo  l itik fəallığı, faq sınağı əsasında və laborator heyvanlar ü zə-

rin də yoxlanılır.

425

Hazırda vəba vibrionlarının toksigenliyi daha dəqiq üsullarla 

müəyyən edilir (immunoferment üsulu, vəba vibrionu ştamları-

nın DNT hibridizasiyası nın köməyi ilə vəba toksininin geni t ə-

yin edilir).

Avirulent  və  zəif  virulent  El-Tor  (eltor)  vibrionlarının  səthi 

sularda  uzun  müddət  dövr  etməsi  epidemioloji  cəhətdən  qeyri-

sabit vəziyyət kimi qiymətləndiril mə lidir. Belə hallarda sanitar-

gigiyenik tədbirlərin aparıl ma sına, eləcə də xəstəliyin diaqnosti-

kasının gücləndirilməsinə böyük diqqət verilir.

Virulent vəba vibrionu əldə edildikdə, eləcə də vəba ilə xəstə 

aşkar olunduqda vəziyyət qeyri-sağlam, epidemiya inkişaf edər sə 

fövqəladə  hesab  edilir.  Belə  halda  epidemiyaəleyhinə  tədbirlər 

Sanitar-əksepidemik komissiyanın (SƏK) qərarlarına əsasən apa-

rılır.  Buna  uyğun  vəziyyət  vəbaya  görə  endemik  ölkədən  nəq-

liyyat  vasitəsilə  gələn  və balı  xəstə  aşkar  edildikdə  yaranır.  Bu 

zaman  sərnişinlər  və  sürücü  heyəti  5  gün  ərzində  tibbi  nəza rət 

a l tında  saxlanılır.  Yoluxmuş  hesab  olu nan  suyu,  ərzağı,  eks-

krementləri, çirkab suları, tullantıları və digər əş ya ları, su qabla-

rını,  qidanı  saxlamaq  üçün  avadanlığı,  nəqliyyat  vəsitə lə rinin 

bütün hissələrini zərərsizləşdirirlər.

Xəstələr  əvvəlcədən  ayrılmış  xəstəxanalarda  (təcrid xana-

lar da) təcrid olunur. Vəziyyətdən asılı olaraq məhdudlaşdırıcı və 

sanitar-gigi yenik  tədbirlər,  eləcə  də  peyvənd  və  təcili  profilak-

tika həyata keçirilir.