Az rbaycan Respublikas t hsil Nazirliyinin

Vəba

Vəba  insanın  kəskin  yoluxucu  xəstəliyidir.  Xəstəlik  mədə-

bağırsaq  yolunun  fəaliyyətinin  pozulması,  daxili  intoksikasiya, 

orqanizmin  su-duz  mübadiləsinin  pozulması,  susuzlaşma  və 

ürək  qan-damar  sisteminin  fəaliyyətinin  zəifləməsi  ilə  təzahür 

edir. Klinik gedişinin ağırlığı, yüksək kontagiozluğu və pande-

mik ya yıl  mağa meyilliyi bu xəstəliyi təhlükəli yoluxucu xəstə-

lik lər sırasına daxil etməyə imkan verir.

Qısa tarixi məlumat. Xəstəlik bir neçə minillik tarixə m a-

likdir. Lakin o, uzun müddət özünün qədim endemik ocağı olan 

Hindistandan kənarda müşahidə edilməmişdir.

Vəba xəstəliyi eramızdan əvvəl IX və ya VII əsrlərdə həkim 

Susrut tərəfindən hind ensiklopediyalarında təsvir edilmişdir. O, 

xəstəliyi “Vishuka” adı ilə təsvir edərək onun simptomlarını belə 

göstərir: “xəstəlik zamanı şiddətli ishal və qusma baş verir, b u-

nun  ardınca  xəstə  bərk  arıqlayır,  səs  itir,  gözlər  çuxura  düşür, 

bədən soyuyur, ölüm faizi yüksək olur”. Heç şübhəsiz ki, Susru-

tun bu əlamətlərlə təsvir etdiyi xəstəlik vəba olmuşdur. Bundan 

sonra  vəba  yenə  də  Hindistanda  ilk  dəfə  XVI  əsrdə  Korrea 

tərəfindən təsvir edilmişdir. XIX əsrin əvvəllərində ilk dəfə ola-

raq Hindistandan keçərək 100 ildən çox bir müddət (1817–1925) 

ərzində dövrü pandemiya şəklində özünü büruzə vermişdir. Qəf-

lə tən baş vermə, epidemiyaların yayılması, yüksək xəstələnmə və 

ölüm, əhali arasında yüksək həyəcan, uzun müddət həkim lə rin və 

bütün ölkələrin hökumətlərinin xəstəlik qarşısında acizliyi - bun-

ların hamısı vəbanın 6 pandemiyaları üçün xarakterikdir. Vəbanın 

bu pandemiayları bəşəriyyət tarixində dərin iz qoymuşdur.

Vəbanın  vətəni  Hindistanda  Qanq  çayının  sularıdır,  oradan 

xəstəlik  epidemiya  şəklində  Asiya  qitəsinə  yayılır.  Vəbanın 

birinci pandemiyası XIX əsrin əvvəlində –1817-ci ildə Hindis-

tanda başlayaraq bütün dünyaya yayıldı, ancaq 1823-cü ildə d a-

yandı.  Sonralar  vəba  pandemiyaları  dəfələrlə  təkrar  olunaraq 

dünyanın əksər ölkələrini əhatə etdi. Belə ki, birinci pandemiya-

dan sonra 1826-cı ildə ikinci pandemiya başlandı və 1837-ci ilə 

kimi davam etdi. Üçüncü pandemiya 1844-cü ildən 1859- cu ilə 

405

qədər  davam  etdi,  dördüncü  pandemiya  1865-ci  ildən  1873-cü 

ilə  qədər,  beşinci  pandemiya  1883-cü  ildən  1896-cı  ilə  qədər 

davam etdi. Bu pandemiyalar zamanı vəba ilə kütləvi xəs tə lən  mə 

Asiya, Avropa, Afrika və Amerika qitələrində yayılmışdı. A ltıncı 

pandemiya 1902-ci ildə başlamış, 1926-cı ilə kimi d a vam etmiş 

və Asiya, Afrika və Avropa qitələrini əhatə etmişdi.

Yeddinci  pandemiya  vəba  vibrionlarının  El-Tor  biotipi  tərə-

fin dən  törədilərək  1960-cı  ildə  başlamışdır.  El-Tor  vibrionu  ilk 

dəfə  1905-ci  ildə  Qotşlix  tərəfindən  El-Tor  (Sinay  yarımadası) 

karantin  məntəqəsində  ölmüş  zəvvarların  bağırsaqlarından  əldə 

edilmişdir. Bu xəstəliyin ilk epidemik alovlanması 1937–1940-cı 

illərdə  Sulavesi  adasında  (İndoneziya)  vəba  endemik  o ca  ğında 

baş  vermişdir.  1961-ci  ildən  El-Tor  biotopunun  törət diyi  vəba 

İndoneziyadan qonşu ölkələrə, Hindistan və P a kis  tana yayıldı.

Yeddinci pandemiya az vaxt içərisində dünyanın əksər ölkə-

lə rini əhatə etdi. ÜST-ün məlumatına əsasən, 1984-cü ilin ə v  və-

lində xəstələrin miqdarı 1,3 mln-a çatdı; ən yüksək xəs tə lən mə 

1971-ci  ildə  baş  vermişdi  (155.555),  1983-cü  ildə  bu  rəqəm 

64061 idi. 1971-ci ildən başlayaraq hər il vəba dünyanın 30-40, 

1979-  cu  ildə  isə  47  ölkəsində  müşahidə  edilmişdi.  Dünyada 

vəba ilə xəstələnənlərin yarısından çoxu Afrika qitəsində qeydə 

alınmışdır.

1962-ci ildə El-Tor vəbası karantin infeksiyaları qrupuna d a-

xil edildi. El-Tor vibrionu ilə törədilən vəbanın VII pandemiyası 

1960-cı ildə başlamışdır. Onun yayılmasında 5 dövr ayırd edilir:

1-ci  dövr  1960–1962-ci  illəri  əhatə  edir.  Epidemiya  özünün 

e n demik ocağından (İndoneziyanın Sulavesi adası) çıxaraq cənub-

Şərqi Asiya ölkələrini əhatə edir. Onu da demək lazımdır ki, müs-

təqillik əldə edən ölkələrdə mədəni-siyasi əlaqələrin g e niş lənməsi 

ilə əlaqədar olaraq vəbanın yayılmasına geniş i m kanlar açıldı.

2-ci  dövrdə  pandemiyanın  yayılması  1962–1967-ci  illərə 

qədər davam edir. Asiya qitəsi daxilində 1964-cü ildə El-Tor v ə-

bası  cənubi  Vyetnamdan  Hindistana  gətirilmiş  və  tez  bir  z a-

man da klassik vəbanı sıxışdırıb çıxarmış, onun yerini tutmuşdur. 

Xəstəlik 1965-ci ildə Özbəkistanın Karakalpak və Xarezm vila-

yət  lərinə  də  keçmişdir.  1971-ci  ildən  Banqladeş  adlandırılan 

406

Şər   qi Pakistanda epidemiyalar eyni vaxtda 2 törədici tərəfindən 

törədilmişdir, ancaq El-Tor vibrionu ilə yoluxan xəstələrin sayı 

klassik vibrionlarla yoluxanlardan 10 dəfə çox olmuşdur.

3-cü dövrdə (1967–1976-cı illər) vəbanın pandemiyası Orta 

və  Yaxın  Şərqə,  Afrika  və  Avropaya  yayılmışdır.  Xəstələnmə 

səviy yəsi çox yüksək olmuşdur, dünya üzrə 70-80 ölkədə yayıl-

mışdır, Afrikada xəstəlikdən letallıq göstəricisi 50% təşkil etmiş-

dir. 1970-ci ildə eyni vaxtda Xəzər dənizi (Həştərxan) və Qara 

dənizin (Odessa, Kerç) hövzələrində El-Tor vibrionları ilə törə-

dilən vəba ocaqları aşkar olunmuşdur.

4-cü dövr 1977–1990-cı illəri əhatə edir. Bu dövrdə xəstə lə-

rin sayı tədricən azalmağa başlamış, lakin El-Tor vəbası yer k ü-

rə  sinin bütün qitələrində yayılmış (27-43 ölkədə ildə 20-50 minə 

qədər  xəstə  qeyd  olunurdu),  hətta  klassik  vəbanın  yayılmadığı 

öl kələri də bürümüşdür.

Dünyanın  bir  çox  ölkələrində  (Afrika,  Cənub-Şərqi  Asiya, 

ABŞ, Meksika körfəzinin sahil boyu suyunda) El-Tor vəbasının 

ikincili  endemik  ocaqları  formalaşmışdı.  Avropada  və  yüksək 

i nki şaf etmiş ölkələrdə də xəstəliyin gətirilmə halları qeydə alı-

nır.  1980-ci  ilə  qədər  xəstələnmənin  83%-i  Asiya  ölkələrinin 

payına  düşürdü.  Növbəti  5  il  ərzində  xəstələnmənin  xüsusi  ç ə-

ki si Afrikada yüksəlmiş və 62%-ə çatmışdır. 4-cü dövrdə xəs tə-

lən mənin səviy yəsi Asiya vəbasını 7-10 dəfə üstələmişdir. 1986-

cı ildən başlayaraq xəstələnmə Asiya qitəsində yenidən art mışdır.

5-ci  dövr  1991-ci  ildən  indiki  dövrə  qədər  davam  edir.  Bu 

dövrdə dünyada xəstələnmə 125 mindən 700 minə qədər xəstə 

təşkil etmiş və hazırda xəstəlik 50-70 ölkədə qeyd olunur.

VII  pandemiyanın  başlanmasından  etibarən  onun  endemik 

ocaqlardan digər ölkələrə yerdəyişməsi qeyri-bərabər olmuşdur. 

İlk onillikdə vəba ancaq Asiya sərhədlərində yayılmış və yalnız 

1970-ci ildə Afrika ərazisinə və Avropaya keçmiş, 1973-cü ildə 

isə ilk vəba xəstəsi Amerika qitəsində – ABŞ-da aşkar edilmiş-

dir.  Vəbanın  cənubi  Amerikaya  keçməsi  üçün  30  il  vaxt  tələb 

olundu (1991-ci il) və tezliklə yalnız Latın Amerikasının ayrı-ayrı 

ölkələrində vəba qeyd edilmişdi. Epidemiya cənubi Amerika q i-

tə sinin əksər ölkələrini əhatə etmişdir.

407

Ümumilikdə dünya üzrə 7-ci pandemiya zamanı vəba ilə x əs-

tələrin ümumi sayı endemik ölkələri təyin etmişdir. 1961-69-cu 

illərdə  cənubi  Asiya  (Hindistan,  Banqladeş,  Nepal)  və  cənub-

Şərqi Asiyada  (Filippin,  Malaziya,  Birma,  Tailand)  dünya  üzrə 

qeydə alınan vəba ilə xəstələrin 89,4%-i cəmlənmişdir. Bir sıra 

Afrika ölkələrində (Zair, Burundi, Qana və s.) davamlı endemik 

ocaqlar  formalaşmışdır  və  orada  vəba  hər  il  yüksək  səviyyədə 

aşkar olunur.

Azərbaycanda vəba xəstəliyinin I epidemiyası 1823-cü ildə baş 

vermişdir. Növbəti 100 il ərzində vəbanın daha 10 epidemiyası o l-

muşdur. Epidemiyalar hər dəfə İrandan keçmişdir. Yalnız 1907-ci 

ildə  şimaldan–Həştərxandan  keçmişdir.  Epidemiyalar  1926-cı  ilə 

qədər davam edir. Bu ildən etibarən vəba xəstəliyi qeyd olunmur. 

Azər baycanda  1970–1972-ci  illərdə  vəba  xəstəliyinin  gətirilmə 

halları qeydə alınmışdır (42 xəstə). O, İran, Hindistan, İordaniya-

dan gətirilmişdir.

Müasir dövrdə hər il vəba 27-43 ölkədə aşkar olunur. Bu ö l-

kə lərin bəzilərində xəstəliyin yayılması ilk dəfə baş verir.

Etiologiyası. Vəba xəstəliyinin törədicisi Vibrio cholerae ilk 

dəfə Kox tərəfindən 1883-cü ildə Hindistan və Misir səfərləri z a-

manı əldə edilmişdir. Onun müxtəlif növləri vardır. İnsanlarda əsa-

sən  iki  biotip  xəstəlik  törədir:  klassik  Vibrio cholerae və Vibrio

El-Tor. 1950-ci ildən başlayaraq vəbanın etioloji amili kimi El-Tor 

biotopunun əhəmiyyəti getdikcə artmağa başladı; 1961-ci ildə vəba 

xəstələrinin 80%-dən bu vibrion aşkar edilirdi. ÜST-ün məlumatına 

görə,  1982–1983-cü  illərdə  Banqladeşdə  yenidən  klassik  Vibrio

cholerae biotopu aşkar edilməyə başlandı. Vəba t  ö   rə  dicisi vergü lə-

bən zər olduğu üçün vibrion adlandırılmışdır. Uzunluğu 2-3 mkm, 

d ia metri 0,4-0,6 mkm ölçüdədir, bir uzun kiprikciyə malikdir, çox-

hə  rəkətlidir, spor əmələ gətirmir, Qram-mənfidir. Adi qələvi qidalı 

mühitlərdə yaxşı bitir (pH 7,8-8,0), aerobdur, jelatini əridir, nişas-

tanı parçalayır, indol əmələ gətirir, nitratı nitritə çevirir.

Müasir  dövrdə  dünyada  vəba  vibrionlarının  2  biovarı  dövr 

edir – Vibrio cholerae (klassik) və El-Tor vəbası. Klassik vibri-

onu 1883-cü ildə R.Kox kəşf etmiş, El-Tor vibrionu isə Qotşlix 

t ə rə findən 1905-ci ildə Afrikada El-Tor qəsəbəsinin karantin stan-

408

siyasında aşkar olunmuşdur. Bu vibrionların morfoloji və anti gen 

quruluşları oxşardır. Ölçüləri: uzunluğu–1,5-4 mkm, eni – 0,2-0,4 

mkm-dir,  hərəkətlidir,  Qram-mənfi,  O-somatik  və  H-qamçı 

antigenə malikdir.

O-antigenin əsasında yapon alimləri 3 serovar ayırd etmişlər: 

Oqava, İnaba, Hikoşima (sonuncu aralıq serovar olub vəba alov-

lanmalarında nadir hallarda rast gəlinir). El-Tor vəbası ilə törə di-

lən  pandemiya  bütün  ölkələrdə  Oqava  serovarı  ilə  başlamışdır. 

XX əsrin 90-cı illərində cənub-Şərqi Asiyada vəba xəstəliyinin 

alovlanmaları baş vermişdir. Bu, vəba serumu ilə aqqlütinasiya 

olunmayan 0139 (Benqal) serovarı ilə törədilmişdir.

Cholerae  və  El-Tor  vibrionları  Heyberqə  görə  1-ci  biokim-

yə vi qrupa, 01 Oqava (İnaba) vəba serumu ilə aqqlütinasiya olu-

nan vibrionlara aiddir.

Xarici mühitdən, həmçinin insanlardan vəba törədicilərinə ox -

şar vibrionlar ayırd olunur. Heyberqə görə, bunlar da 1-ci qrupa 

aid dir, lakin 01 vəba serumu ilə aqqlütinasiya olunmurlar. Bu vib-

rionlar NAQ vibrionlar adlandırılan və ya 01 seroloji qrupundan 

olmayan vibrionlardır, 90 sərbəst serovarları vardır. Bunların bir 

hissəsi KBX-in əmələ gəlməsində iştirak edir.

Vəba vibrionları ekzotoksin (xolerogen) – məsələn, 0139 s e-

rovarı (Benqal) və endotoksin ifraz edir. Ekzotoksin (xolerogen) 

bağırsağa  düşərkən  nazik  bağırsağın  Peyer  düyüncüklərinin 

M-hüceyrələrində  bir  neçə  dəqiqə  ərzində  adsorbsiya  olunur. 

Toksin və nazik bağırsaq hüceyrələrinin membran qanliozid lə ri-

nin qarşılıqlı təsiri nisbətində kompleks əmələ gəlir. Bu komp-

leks bağırsaq hüceyrəsinin daxilinə keçir. Toksiki kompleks h ü-

cey  rədə  siklik  adenozin-monofosfatın  əmələ  gəlməsini  kəskin 

surətdə gücləndirir (15 dəfə və daha çox arta bilər). Bu, öz növ-

bə  sində  endotoksik  effekt  verir,  hüceyrə  ilə  mayenin  şiddətli 

ifrazı başlanır.

Hazırda vəba vibrionlarının 3 əsas toksiki mühiti vardır: 1) 

bak teriyanın  örtüyü  və  hüceyrə  ilə  əlaqədar  olan  termostabil 

lipopolisaxarid, endotoksinlər; 2) ekzotoksin xolerogen, vəbaya 

xas  olan  su-elektrolit  pozğunluğunu  törədən  diareya  sindromu-

nun yaranmasında iştirak edir; 3) bağırsaq divarları damarlarının 

409

və hüceyrə membranının keçiriciliyini artıran toksiki “keçiricilik 

amili”.

Vəba vibrionu somatik termostabil, ancaq Vibriocholerae-ya 

məxsus O-antigeni və müxtəlif vibrionlar üçün ümumi kiprikcik 

H-antigeninə  malikdir.  Ümumi  H  antigeni  olan  40-dan  çox  O - 

qrup vibrionları təsvir edilmişdir. Vəba törədiciləri O1 qrupuna 

aiddir. O-antigenin xüsusiyyətindən asılı olaraq, vəba vibrionları-

nın 3 serovarı məlumdur: 1) Oqava; 2) İnaba; 3) Qikoşima.

O1 vəba vibrionları identifikasiya olunur. İdentifikasiya vib-

rionların ümumi xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi nəticəsində aparı-

lır. Kəskin mədə-bağırsaq xəstəliyi olan şəxslərdən, eləcə də çirkab 

və  açıq  su  mənbələrindən  bəzən  AO  (aqqlütinasiya  o lun   mayan-

NAQ) vibrionları əldə edilir. AO vibrionları O1 vəba zərdabı ilə 

aqqlütinasiya  etmirlər,  lakin  vəba  vibrionları  ilə  ümumi  H - 

antigenə malikdilər. Vəba və aqqlütinasiya etməyən vibrionların 

identifikasiyası mürəkkəb olduğundan və xəstədən AO vibrion-

larının əldə edilməsi vəba xəstəliyinin olacağını göstərdiyindən 

belə vibrionlar aşkar edildikdə vəbaya qarşı aparılan epidemiya 

əleyhinə tədbirlər həyata keçirilir.

Vəba  vibrionları  xarici  mühitdə  davamlıdır.  Suda  bir  neçə 

gün dən bir neçə həftəyə qədər, qurumamış nəcisdə 217 gün sax-

lanılır.  Günəş  şüasına,  qurumağa,  dezinfeksiyaedici  maddələrə, 

xüsusilə turşulara həssasdırlar, qaynadıldıqda bir neçə dəqiqə ə r-

zində məhv olurlar. ancaq dondurulduqda uzun müddət qalırlar.

El-Tor  vibrionu  klassik  biotopa  nisbətən  xarici  mühit  amil-

lərinə daha dözümlüdür. ancaq su hövzələrinin məişət və s ə na  ye 

tullantıları ilə çirkləndirilməsi vəba vibrionlarının uzun müddət 

saxlanmasına şərait yaradır.

Vəba vibrionlarının yaşama müddəti – müxtəlif qida məhsul-

la rında bir neçə saatdan 7 günə qədərdir. Süddə, ət məhsul la rında 

hətta  artıb  çoxalırlar.  Məişət  əşyaları  üzərində  –  14-20  saat, 

qa ran lıqda  –  24-34  saat  salamat  qalırlar.  Qaynadılmamış  suda 

8-10

0

C-də El-Tor vibrionu 18 gün, soyuqda isə daha çox yaşayır, 

çay buzunda yaxşı qalırlar. Çirkab quyularında 2-3 gün, çirkab 

sularında 24-30 saat yaşayırlar.

Meyvə-tərəvəzin  realizasiyası  zamanı  insolyasiyanın  zərər-

siz   ləş dirici təsiri nəzərə alınmalıdır. Meyvə-tərəvəz üzərində l  a-

410

zı  mi  insolyasiya  zamanı  yüksək  temperaturda  8  saat  ərzində 

məhv olur, insolyasiya olmadıqda isə 2-8 gün ərzində yaşayırlar. 

Müəyyən edilib ki, çay hövzələrinin suyunda bir neçə aya qədər 

yaşayırlar.  El-Tor  vib rionunun  uzunmüddətli  sirkulyasiyası  d ə-

niz,  kanalizasiya  sisteminin,  hamam  sularının  suyunda  aşkar 

o lu nub. Bununla da su mənbələrində vibrionun ikincili endemik 

ocaqlarının yaranması baş verir.

Vibrionlar  saprofit  mikrofloranın  antaqonistik  təsirinə  qarşı 

həssasdırlar.  Xüsusilə  turşuların  təsirinə  yüksək  həssasdırlar. 

Duz  və  sulfat  turşularının  1:10  000  nisbəti  vibrionu  bir  neçə 

saniyə ərzində məhv edir. Mədənin turş möhtəviyyatında El-Tor 

vib ri onunun məhv olması həzm sisteminin vəziyyətindən, qida-

lanmanın xarakterindən, orqanizmin rezistentliyindən və törə di-

ci lərin dozasından asılıdır. Ümumiyyətlə, El-Tor vibrionu klassik 

vibriona – V.cholerae nisbətən xarici mühitdə daha d a vamlıdır.

Dezinfeksiyaedici  preperatlar  –  1%-li  xloramin,  1-2%-li 

xlorlu  əhəng,  1%-li  fenol,  3%-li  lizol  məhlulları  törədiciləri 

15-30 dəqiqə ərzində məhv edirlər. 60

0

C-də 10 dəqiqə, 100

0

C-də 

dərhal məhv olurlar.

İnfeksiya  mənbəyi.  Vəba  yalnız  insanlarda  müşahidə  olu-

nur. İnfeksiya mənbəyi xəstə insan, rekonvalessent-törədi ci gəz-

di rən və sağlam törədicigəzdirən hesab olunur.

Törədicigəzdirənlər və xəstələr arasında olan say nisbəti kon -

kret sosial şəraitdən, o cümlədən yaşayış yerlərinin sanitar vəziy-

yətindən, əhalinin mədəni səviyyəsindən, tibbi xidmətin həc min-

dən  və  keyfiyyətindən  asılıdır.  Bir  xəstəlik  hadisəsinə  2-10-dan 

100-ə qədər törədicigəzdirənlik halları düşür.

Yaşayış yerlərinin sanitar vəziyyətinin səviyyəsi və əhalinin 

sanitar  savadlılığı,  müalicə-profilaktik  yardımın  göstərilməsi 

həcmi  nə  qədər  yüksək  olarsa,  törədicigəzdirənlərin  sayı  bir  o 

qə dər az olar.

İnfeksiyamənbəyininyoluxduruculuqdövrü.Törədicilərin xəs-

tə orqanizmdə yaşama müddəti, adətən, 1-2 həftə çəkir. Rekonva-

lessent  törədicigəzdirmə,  adətən,  7  gün,  bəzən  isə  3  həftə  çəkir, 

lakin uzunmüddətli (bir neçə ay) vibriongəzdirmə halları da təs-

vir olunmuşdur. Sağlam törədicigəzdirənlər vibrionları 5-14 gün 

411

ərzində ifraz edirlər, El-Tor vibrionu isə 7 ilə qədər də ifraz edilə 

bilər. Antibiotiklərlə müalicə zamanı törədicinin ifrazı 2-3 gün-

dən artıq olmur.

Vəba  xəstəliyində  törədicigəzdirmə  dövri  xarakter  daşıyır. 

T ö rədicilərin ifraz olunması ödlə də mümkündür. Sağlam insa-

nın yoluxması xəstəyə xidmət etdikdə, törədicigəzdirənlərlə t ə-

masda olduqda, açıq su hövzələrinin suyunda çimdikdə və onlar-

dan  istifadə  etdikdə,  törədicilərlə  çirklənmiş  qida  məhsullarını 

qəbul etdikdə baş verir. Səthi su mənbələrində vibrionların qatı-

lığı 1 litr suda 10-5000 vibrion arasında dəyişir. Tək-tək xəstəlik 

hallarının baş verməsi üçün 1 litr çay suyunda 75 vibrionun o lması 

kifayətdir.

Yoluxma  mexanizmi.  Vəba  xəstəliyi  üçün  fekal-oral  y o-

lux ma mexanizmi səciyyəvidir. Qusuntu kütləsi, nəcis, çirk lən -

miş su, o cümlədən çirkab, hamam, çay, dəniz suları, soyuq iç -

kilər,  qida  məhsulları,  ilk  növbədə  süd,  həmçinin  çirkli  əllər, 

mə işət əşyaları, milçəklər yoluxma amilləri hesab olunur. Xəs-

təliyin yayılmasında su yolunun əhəmiyyəti daha böyükdür.

1968-ci ildə vəbanın 7-ci pandemiyasının gedişi zamanı alınan 

materiallara əsaslanaraq ÜST-ün ekspertləri açıq su höv zə lərini də 

sərbəst yoluxdurucu mühit hesab etdilər. Su ekosis temlərdə per-

sistə  edərkən,  vəba  vibrionu  suda  yaşayan  o  r  q a  niz mlər  və  bit-

kilərlə biosenotik əlaqələrə girirlər. Vəba vibrionunun su giansini 

ilə əlaqəsi aşkar edilmişdir. Su giasinlərinin köklərində vibrionla-

rın  miqdarı  onları  əhatə  edən  suda  olan  miqdarından  300  dəfə 

çoxdur.  El-Tor  vibrionu  isə  onurğasızların  xitinini  qida  substratı 

kimi istifadə edirlər. Buna görə də son illər vəba xəstəliyi su sap-

ronozu hesab edilir.

Təbii şəraitdə vəba vibrionu mürəkkəb sirkulyasiya mexa niz-

minə malik olub, buraya hidrobiontlar (balıqlar, qurbağalar, xər-

çəngkimilər)  və  quşlar  qoşulur.  Vəba  vibrionları  su  ilə  hidro bi-

ont ların  orqanizminə  düşərkən  onların  həzm  kanalında  artıb 

ç o xa lırlar. Bu məhsulların çiy halda və kifayət qədər bişiril mə dən 

yeyilməsi zamanı yoluxma baş verir.

İnfeksiya mənbəyindən minlərlə km uzaq məsafədə yerləşən 

açıq su hövzələrinin suyuna vibrionların düşməsi və artması k ö-

412

çəri su quşları vasitəsilə həyata keçirilir. Uzaq ölkələrdən gələn 

bu quşlar vəba vibrionları ilə kontaminasiya olunmuş molyusk-

ları da daşıyırlar.

Həssaslıq. Törədicinin uzunmüddətli sirkulyasiyası qeyd o lu-

nan  ərazidə  latent  immunizasiya  nəticəsində  əhalidə  xəstəliyə 

qar şı  rezistentlik  yaranır  (məişət  immuniteti).  Uşaqlar  yaşlılara 

ni s bətən daha çox xəstələnirlər. Törədicinin sirkulyasiyası qeyd 

edilməyən  ölkələrdə  yüksək  xəstələnmə  göstəricisi  20-50  yaşlı 

şəxslərdə aşkar olur. Xəstəlik keçirmiş şəxslərdə antibakterial və 

a n ti toksik davamlı (3 il davam edir) immunitet yaranır.

Kişilər  qadınlara  nisbətən  daha  çox  xəstələnirlər.  Kişilərin 

xəs  təliyə daha çox yoluxması onların əhalinin ən çox hərəkətli, 

y er  dəyişən təbəqəsi olması ilə bağlıdır. Əksər hallarda onlar y o-

luxmadan əvvəl alkoqoldan istifadə etmişlər ki, bu da mədə nin 

bar yer funk siyasını pozmuşdur.

Çirklənmiş süddən içdikdə isə daha çox uşaqlar yoluxurlar, 

q i dada yoluxmuş balıq, xərçəng və digər dəniz məhsullarının l a-

zımi termiki emaldan keçirilmədən işlədilməsi isə əsasən b ö yük-

lərin yoluxmasına gətirib çıxarır.

Peşədən və əmək fəaliyyətindən asılı olaraq, xəstələnmə və 

vib riongəzdirmə göstəriciləri arasında müəyyən asılılığın olması 

aşkar edilir. Bu, dəniz nəqliyyatında işləyənlər, balıqçılar və s. pe -

şə   lərdə işləyən şəxslər arasında xəstəliyin yüksək olması ilə izah 

edilir.

Bundan  başqa,  qeyri-düzgün  həyat  tərzi  keçirən  şəxslər,  o 

c üm  lədən  həzm  sisteminin  işində  müəyyən  pozğunluqları  olan 

(axiliya), qastritlər, xolesistitlər və hepatitli xəstələr, həmçinin a l -

koqola aludə olanlar daha çox xəstələnirlər.

Vəba əvvəllər qeyd edilməyən ərazilərə (intakt ərazi) g ə ti ril-

dikdə əsasən aktiv yaşda olan şəxslər xəstələnirlər.

Vəbanın alovlanmaları, adətən, ilin isti dövrlərində baş verir və 

soyuqlar düşdükdə çox vaxt alovlanmalar dayanır.

İnkubasiya dövrü bir neçə saatdan 5 günə qədər, adətən, 2-3 

gün sürür.

Xəstəliyin klinik təzahürləri. Tipik hallarda vəba müxtəlif 

klinik formalarla xarakterizə olunur.

413

1. Enterit –vəbaenteriti tez-tez, ağrısız defekasiya ilə səciy-

yələnir, orada selik və qan yoxdur, nəcisin rəngi getdikcə ağarır, 

öz adi iyini itirir (həmçinin nəcis xarakterini də itirir).

2. Orta-ağırforma – qastroenterit. Bu dövrdə defekasiyanın 

sayı 30-a çatır. “Düyü həlimi”nə bənzəyən ishala şiddətli qusma 

da  qoşulur  (vəba  diareyası).  Patoloji  material  törədicinin  təmiz 

kulturası sayılır. Belə ki, 1 ml mayedə 10

7

-10

9

 vibrion vardır. Bu 

dövrdə güclü dehidratasiya baş verir – sutka ərzində xəstə 30-40 

l  maye  itirə  bilər.  İntoksikasiya,  qanın  laxtalanması,  hipokalie-

miya,  hipoproteinemiya,  asidoz,  qıcolma  əlamətləri  müşahidə 

olunur.

3. Ağır,alhidforma – bu dövrdə ağır intoksikasiya simptom-

ları üstünlük təşkil edir. Xəstəliyin təhlükəsi azalmır, ishal daya-

nır,  qusma  azalır.  Xəstənin  temperaturu  35,5

0

C,  hətta  34

0

C-yə 

qədər düşür.

Eksikoz  nəticəsində,  yəni  orqanizmin  susuzlaşması  zamanı 

“Hippokrat sifəti” əmələ gəlir, turqor aşağı düşür, dəri qırışır və 

göyərir,  ürək-damar  sisteminin  fəaliyyəti  aşağı  düşür  (sapvari 

nəbz, səthi tənəffüs), lakin xəstənin huşu aydın qalır, anuriya, ano-

ksiya, afoniya, asfiksiya müşahidə olunur. Xəstəliyin bu döv ründə 

60%  hallarda  ölüm  baş  verir.  Alhid  formalı  xəstənin  vaxtında 

müalicəsi zamanı onu xilas etmək mümkündür.

Əgər  bu  mərhələdə  ölüm  baş  vermirsə,  xəstəlik  reaktiv  fa -

za ya keçir ki, onun başlanması ilə bərabər diurez bərpa olunur 

və  xəstənin  səhhətində  yaxşılaşmaya  meyil  yaranır.  Bəzən  isə 

vəba tutmalarının təkrarlanması qeyd olunur, yəni xəstəlik vəba 

tifoidi fazasına keçir. Bu halda xəstənin bədən temperaturu kəs-

kin yüksəlir, huşun tutqun laşması baş verir, rozeolyoz xarakterli 

səpkilər  əmələ  gəlir,  yenidən  ishal  yaranır  və  80-90%  hallarda 

vəba tifoidi ölümlə nəticələnir.

Ağırildırımşəkillivəba – bu zaman yoluxma anından alhid 

for madan ölümün baş veməsinə qədər olan müddət cəmi 14-18 

saat təşkil edir. Bəzən isə vəba “quru” formada keçir. Bu zaman 

ancaq intoksikasiya əlamətləri inkişaf edir. Xəstəliyin bu forma-

sında ölüm faizi çox yüksəkdir.

414

Bununla yanaşı, xəstəliyin atipik formaları – olduqca yüngül 

k e çən silinmiş ambulator və gizli formaları – inapparant infeksiya 

da müşahidə olunur.

Vəbanın  klinik-patogenetik  təsnifatı  xəstənin  susuzулашма 

dərəcəsinə əsaslanmışdır:

1-ci dərəcədə maye itkisi bədən çəkisinin 1-3%-ni;

2-ci dərəcədə 4-6%;

3-cü dərəcədə 7-9%;

4-cü dərəcədə (alhid) – 15%-i təşkil edir.

Daha çox I və II dərəcəyə rast gəlinir (70-85%).