Az rbaycan Respublikas t hsil Nazirliyinin

Əksepidemik tədbirlər. Xəstə və törədicigəzdirənlər dərhal 

vəba  hospitalına  hospitalizə  olunmalıdır.  Xəstələrlə  təmasda 

olan lar, KBİ keçirən şəxslər izolyasiya edilməli və ya xəstəliyin 

mak simum  5  günü  müddətində  hospitalizasiya  olunmalıdırlar. 

Belə  şəxslər  vəbaya  görə  bakterioloji  müayinədən  keçirilirlər 

(məq  səd  –  xəstə  və  vibrion gəzdirənləri  aşkar  edib,  onları  təcrid 

etmək və bu yolla xəstəliyin yayılması imkanını aradan qaldırmaq-

dır). Bakterioloji müayinə 1-ci sutka (antibiotiklərlə təcili profi-

laktika  aparmazdan  əvvəl)  ərzində  3  dəfə  aparılır.  Xəstələr  s a-

ğal  dıqdan sonra təkrarən 3 dəfə bakterioloji müayinə aparılmalı 

və müayinənin nəticəsi əgər hər dəfə “mənfi” olarsa, o zaman bu 

şəxsləri xəstəxanadan evə buraxmaq olar. Qida müəssisələrinin 

426

işçiləri 5 dəfə bakterioloji müayinədən, 2 dəfə ödün müayinə sin-

dən sonra evə yazılırlar.

Vəba ilə xəstələnmə baş verdikdə xəstəlik nə qədər tez aşkar 

edi lərsə, onun yayılmasının qarışısını bir o qədər tez almaq olar. 

Xəstəliyin  erkən  diaqnostikası  onun  klinikasına,  epidemioloji 

ana mnezə və bakterioloji müayinənin nəticəsinə əsaslanır.

Xəstələrin, törədicigəzdirənlərin, təmasda olanların, KBİ ilə 

xəstələrin hospitallaşdırılması dezinfeksiya mərkəzləri, GEM-in 

şöbələri, təcili tibbi yardım tərəfindən xüsusi nəqliyyat vasitəsilə 

aparılır.  Törədicigəzdirənlər  3  ay  ərzində  dispanser  müşahidə 

altında saxlanılır və müayinəyə cəlb olunurlar: 1-ci 10 gündə 1 

də fə, sonralar ayda 2 dəfə.

Ocaqda profilaktik (suyun xlorlaşdırılması) və ocaqlı dezin-

feksiya (cari və son) aparılır. Əşyalar kamera dezinfek siyasında 

işlə nir.  Hazırda  ocaqda  aparılan  karantin  tədbirləri  məhdud-

laşdırıcı tədbirlərlə əvəz olunmuşdur: çirklənmiş açıq su hövzə-

lə rində  çimmək,  fərdi  çay  nəqliyyatından  istifadə,  qeyri-mütə-

şək kil ov və balıq tutulmasını qadağan etmək. Bu tədbirlər yaxşı 

nəticə verir.

Açıq  su  hövzələrinin  intensiv  şəkildə  mikrobla  çirklən mə-

sinin qarşısı alınmalı və insanların həmin yerlərdə sudan isti fa-

dəsi qadağan edilməlidir.

Vəbanın profilaktikasına əhalinin sanitar-gigiyenik şəraiti nin 

və  sosial-iqtisadi  vəziyyətinin  yaxşılaşdırılması,  o  cümlədən 

key fiyyətli içməli su ilə təmin olunması, çirkab sularının zərər-

siz ləşdirilməsi, yaşayış yerlərinin sanitar təmizlənməsi aiddir.

Vəbanın  profilaktikası  üzrə  tədbirlər  kompleksinə  xaricdən 

vəbanın  gətirilməsinin  qarşısının  alınmasına  yönəldilmiş  təd-

birlər də aiddir. Bu tədbirlər tibbi-sanitar xarakter daşıyır (yük-

lərə – baqaja sanitar baxış, sərnişinlərin sorğusu, aşkar olunmuş 

xəs tələrin izolyasiyası).

İlk vəba xəstəliyi hadisəsi aşkar olunduqda həmin ərazi vəba 

ocağı elan olunur. Vəba ocağının lokalizasiyası və ləğv edilməsi 

sanitar-əksepidemik komissiyanın operativ planı əsasında aparı-

lır. Bu kompleks planın tərkibinə tibbi və inzibati tədbirlər aid 

olub  bütün  işin  metodik  rəhbərliyini  təmin  edir.  Karantin  föv-

427

qəladə  hallarda  qoyulur.  Bu  zaman  ərazinin  sərhədləri  konkret 

epi demik vəziyyətdən, sanitar-gigiyenik şəraitdən, təsir edən y o-

luxma amillərindən, əhalinin miqrasiyasından və digər ərazi lərlə 

nəqliyyat əlaqələrindən asılı olaraq müəyyənləşdirilir.

428

Virus mənşəli yoluxucu bağırsaq 

xəstəlikləri

Enteroviruslar tərəfindən törədilən xəstəliklər

Enterovirus yoluxucu xəstəliyi bağırsaq qrupu virus xəs tə lik-

lə rinə aid olub, Pikornoviruslar (pico–kiçik, rna–RNT tərkibli) 

ailəsinə,  enterovirus  nəslinə  daxil  olan  viruslar  tərə findən  törə-

dilir. Bu ailəyə aid olan enteroviruslar nəslinin 2 növ virusu sər-

bəst  xəstəlik  törədir  (poliomielit  və A  hepatiti).  Enteroviruslar 

nəs linin  digər  növləri  polimorf  klinik  əlamətləri  olan  xəstəlik 

törədirlər. Enterovirusların 72 serovariantı məlumdur.

Onlardan  poliomielit  və  Koksaki A,  Koksaki  B  xəstəliyini, 

ECHO xəstəliyini A hepatiti - xəstəliyini törədən və digər sero-

variantlar məlumdur.

Koksaki A virusları tərəfindən törədilən xəstəlik poliomielitə 

bənzər,  aseptik  meningit  və  ensefalit,  epidemik  mialgiya  əla-

mətləri ilə təzahür edir. Koksaki A virusları tərəfindən törədilən 

xəstəlik  miokardit,  perikardit,  yenidoğulmuşların  ensefalomio-

karditi, dabaq, herpanginaya xas olan əlamətlərlə qeyd edilir.

ECHO  virusları  tərəfindən  törədilən  xəstəlik  epidemik  h e-

mor ragik  konyunktivit,  kəskin  tənəffüs  yolları  xəstəlikləri  əla-

mət ləri ilə müşayiət olunur. Yeni aşkarlanmış enteroviruslar kəs-

kin mədə-bağırsaq xəstəlikləri, səpgilərin yaranması və hərarətlə 

gedən xəstəliklərə məxsus əlamətlərlə müəyyən edilir.

1948-ci  ildə  Nyu-York  ştatının  Koksaki  qəsəbəsində  polio-

mielit  diaqnozlu  2  xəstənin  nəcisi  ilə  yoluxdurulmuş  hüceyrə 

kul tu rasında  bir  virus  alındı.  Sonradan  ona  Koksaki  virusu  adı 

verildi.  Buna  uyğun  virus  ştamları  aseptik  meningitli  (1949), 

mialgiyalı (1949, 1950), “yay qripi” (1950), miokarditli (1953, 

1958),  herpanginalı  (1951),  poliomielitəbənzər  (1952–1958) 

xəstələrdən  də  alındı.  Laborator  heyvanların  eksperimental  y o-

lux durulmas zamanı aydın oldu ki, Koksaki A virusları ağ siçan-

larda süst iflic, Koksaki B virusları isə bu heyvanlarda ölümcül 

xəstəlik törədir. 

429

1951–1953-cü  illərdə  eyni  zamanda  müxtəlif  laboratoriya-

larda poliomielit diaqnozu olan xəstələrdən hüceyrə kulturasına 

si topatik təsir edən viruslar alındı, aydın oldu ki, deyilən viruslar 

laborator  heyvanlarda  xəstəlik  törətmirlər.  Bu  viruslar  ECHO 

(enteric cyto pathogenic human orfans – insanların bağırsaq h ü-

ceyrə  patogen  yetim ciyəz  virusları)  adlandırıldı.  “Yetimciyəz” 

termini  onu  göstərir  ki,  onun  törətdiyi  xəstəliyin  məlum  klinik 

ə la mətlərlə əlaqəsi yoxdur. Onlar aseptik meningitlər, səpgili yay 

hərarətli xəstəliyi, poliomie litə bənzər xəstəliklər, miokardit, res-

pirator  xəstəliklər  və  daba ğabənzər  xəstəliklərlə  yoluxmuş  xəs-

tələrdən alınmışdır.

Aralıq  xüsusiyyətə  malik  enteroviruslar  da  əldə  edilmişdir. 

Bunu nəzərə alıb əldə edilən yeni enteroviruslara müxtəlif qrup-

lara aid olmayan sıra nömrələri verilir. 1969- cu ildən etibarən 

xəstə və sağlamlardan 67 növ entereviruslar alınmışdır və sonra-

lar belə qərara gəldilər ki, əldə edilən yeni 4 təzə viruslar ayrıca 

qeydə alınsın. Onlardan 2-si (68 və 69) sağlam insanlardan alı-

nıb,  Koksaki  A  və  ECHO  viruslarından  fərqli  olaraq  patogen 

deyildir.  Enterovirus  70  1969–1971-ci  illərdə Afrika, Asiya  və 

bir  sıra  Avropa  ölkələrində  pandemik  yayılmışdır.  Bu  virusun 

törətdiyi xəstəliklər kəskin keratokonyunktivit əlamətlərinə m a-

likdir. Enterovirus 71 (EV H) 1970–1972-ci illərdə Kaliforniyada 

ensefalit və aseptik meningitli xəstələrdən alınmışdır. İsveçdə bu 

virus lara  oxşar  törədicilər  “əl-ağız”  əlamətli  meningit  xəstə lə-

rindən alın mışdır. 1975-ci ildə belə viruslar Bolqarıstanda polio-

mielitli xəstələrdən alınmışdır.

Hepatit A  xəstəliyinin  törədicisi  əldə  edildikdən  sonra  ÜST 

və  pikornovirusların  təsnifatı  ilə  məşğul  olan  tədqiqatçılar  onu 

e  n  te ro viruslara  aid  edərək  enterovirus  72  adı  verdilər.  Ancaq 

ÜST hepatit A məfhumunun geniş yayıldığını nəzərə alıb hepatit 

A adının saxlanmasını məsləhət gördü.

Poliviruslar və hepatit A enteroviruslarından başqa, digər en -

te ro viruslarda epidemik prosesin inkişafı sona qədər öyrə nil mə -

mişdir.

Məlumdur ki, enteroviruslar ancaq xəstə və sağlam insanlar-

dan alınır. Törədicilər əsasən bağırsaqların selikli qişasında məs-

430

kən salırlar. Belə məlumat vardır ki, enteroviruslar (hepatit A v i-

rusundan başqa) boğazdan götürülmüş materialda aşkar edilir.

Xüsusi müayinələr göstərdi ki, enteroviruslar nəinki insanlar 

arasında, eləcə də xarici mühit əşyalarında yayılmışdır. Müəy yən 

edilmişdir  ki,  dövr  edən  enteroviruslar  antigen  xüsu siy  yət lərinə 

və  virulentliyinə  görə  dəyişkəndirlər.  İngilis  alim lə rinin  m ə lu-

matına görə, enterovirusların eyni variantı 3 illik f a si lə ilə epide-

miya  törədir,  epidemiyalararası  dövrdə  əhalinin  im mu nitetinin 

yüksək  olduğu  dövrdə  o  öz  virulentliyini  itirir.  Enteroviruslar 

üçün ən əlverişli mövsüm yay fəslidir. Epidemik alovlanma z a-

manı əsasən uşaqlar, yeniyetmələr və cavanlar x əs  tə  lə nirlər.

Spesifik profilaktik tədbirlər və laborator müayinə üsulu i ş-

lən   məmişdir.  Ona  görə  də  bağırsaq  xəstəliklərinin  profilakti ka-

sında tətbiq edilən ümumi tədbirlərdən enteroviruslara qarşı da 

istifadə edilir.

Poliomielit

Poliomielit  (uşaq  onurğa  beyni  iflici,  Heyne-Kojevnikov-

Medino xəstəliyi) orqanizmin hərarətlə gedən kəskin virus xəs-

tə liyidir; xəstələrdə onurğa beynin boz maddəsində və mər kəzi 

sinir sisteminin digər şöbələrində iltihabı dəyişikliklər meydana 

çıxır. Bu zaman yuxarı, aşağı ətraflarda və gövdədə süst at rofik 

ifliclər və parezlər baş verir.

Poliomielit eramızdan bir neçə min il əvvəl məlum olmuşdur. 

Xəstəlik ilk dəfə eramızdan əvvəl IV əsrdə Hippokrat tərəfindən 

təsvir  edilmişdir.  Poliomielitin  elmi  cəhətdən  öyrə nil mə sində 

Mos kva  Universitetinin  professoru  U.Y.Dyadkevski  (1834)  və 

alman ortopedi Heynenin (1840) rolu böyükdür. Sər bəst nozoloji 

vahid  kimi  poliomielit  1860-cı  ildə  Heyne  tərə findən  müəyyən 

edilir.  Onun  klassik  təsvirini  isə  rus  həkimi  A.Y. Ko jevnikova 

(1883) və İsveç klinisisti Medin (1890) vermişdir.

Poliomielit virusu 1908-ci ildə Landşteyner və Popper tərə-

findən əldə edilmişdir. 1939- cu ildə Armstronq siçan və pambıq 

si ço vullarından törədicini alaraq onu ətrafı öyrənmişdir. Həm çi-

nin  Enders  (1958)  toxuma  kulturasında  törədicini  öyrənmişdir. 

431

MDB-də  poliomielitin  tədqiqinə  50-ci  illərdə  başlanılmışdır.  Bu 

sahədə rus alimlərindən M.P.Çu makov, A.A.Smorodinsev, Y.N .L ev -

koviç, M.K.Voroşilova və başqalarının böyük xidmətləri o l muşdur. 

Azərbaycanda  bu  xəstəliyi  Ə.Ə.Ba bayev  (1959–1984)  və  onun 

rəhbərlik etdiyi laboratoriyanın işçiləri ətraflı öyrən mişlər.

Yayılması.  Poliomielit dünyanın bütün qitələrində yayılmış-

dır. XIX əsrin ortalarına qədər bu xəstəlik sporadik və lokal epi-

demik alovlanmalar şəklində qeyd edilirdi. XX əsrin birinci yarı-

sında  o,  təhlükəli  epidemik  xəstəliyə  çevrildi.  təkcə  ABŞ-da 

1949-  cu  ildən  1953-cü  ilə  qədər  200  mindən  çox  poliomielitlə 

xəstə qeydə alınmışdır. MDB-də 1950–1960-cı illərdə ən yüksək 

xəstələnmə Pribaltika, Qırğızıstan, Qazaxıstan və bir sıra respub-

likalarda qeyd edilirdi. 1959–1960-cı illərdən başlayaraq s pe  sifik 

immunizasiyanın aparılması sayəsində MDB-də və bir çox ölkə-

lərdə  poliomielit  epidemiyaları  ləğv  edildi.  1974-cü  ildə  dün-

yanın 6 regionunda (Avropa, Asiya, Afrika, Amerika, Şərqi Ara-

lıq dənizi, Qərbi Sakit okeanı) cəmi 8692 poliomielitlə xəstə qey-

də  alınmışdır.  Ayrı-ayrı  ölkələrdə  1974-cü  ildə  xəstəliyin  sayı 

k əs  kin şəkildə azalmışdır. 1976-cı ildə isə bütün dünyada cəmi 

9473 xəstə aşkar edilmişdir, onun da yarısından çoxu Afrika öl -

kə lərində baş vermişdir.

Etiologiyası. Poliomielitin törədicisi poliovirus – Polioviru-

ses 25-35 mm ölçüsündə kiçik viruslar olub, enteroviruslar ailə-

sinə daxildir, onun 3 müxtəlif tipi məlumdur (I, II, III). Vibrio-

nun  mərkəzində  infeksion  RNT  yerləşir,  onlar  20%-li  efirə  18 

saat (4

0

C-də), 1 M maqnezium xlorid məhlulu ilə təsir etdikdən 

sonra 50

0

C temperatura 1 saat ərzində davam gətirir. Poliovirus 

xarici  mühit  təsirlərinə  davamlıdır,  nəcisdə,  çirkab  sularında, 

su da, süddə, yağda və başqa qida məhsullarında həftələr və a y-

lar la  salamat  qalır.  Adi  pasterizasiya  (62

0

C)  virusu  30  dəqiqə 

m üd dətində,  80

0

C  temperatur  0,5  dəqiqəyə,  qaynatma  isə  bir 

anda məhv edir. Bütün məlum antibiotiklər və dərman preparat-

ları polioviruslara təsir etmir, 70%-li spirt, 5%-li lizola davamlı-

dırlar.  Mühitin  pH-ı  2,3-dən  9,4  olduqda  1  gün,  dondurulmuş 

v əziy yətdə illərlə, +4

0

C-də bir neçə ay, otaq hərarətində 70 günə 

qə dər, 50%-li qliserin məhlulunda bir ildən çox salamat qalırlar. 

432

Suyun xlorlaşdırılması poliovirusları inaktivasiya edir (suda üz vi 

maddələr  olduqda  onda  xlorun  miqdarı  artırılmalıdır).  Ultra bə-

növ şəyi  şüalar  virusa  öldürücü  təsir  edir,  günəş  şüası  altında, 

nəcisdə, milçəklər üzərində saatlarla saxlanılır. Fenol, xlor, for-

malin virusa gec təsir edir, yüksək qatılıqda 3 saat ər zində onlar 

virusu öldürür. Formalin buxarı 50

0

C hərarətdə yaxşı dezinfeksi-

yaedici təsir göstərir.

Patogenez  və  klinikası.  Tədqiqatçıların  əksəriyyətinin  fik-

rin  cə,  poliovirus  orqanizmə  ağız  vasitəsilə  daxil  olur.  1-2  gün-

dən  sonra  daxil  olduğu  yerdə  boğaz  halqası  toxumalarında  və 

bağır saqlarda  inkişaf  edərək  yerli  limfa  vəzlərinə,  oradan  isə 

qana daxil olur, qan cərəyanı vasitəsi ilə üzv və toxumalara yayı-

laraq sinir sisteminə daxil olur, onurğa beynin ön və arxa şa  xə lə-

rin də,  bel  qanqliyalarında  inkişaf  edərək  onları  zədələyir.  Sinir 

sistemində poliovirus sinir toxumaları və ya perinevral sahə v a-

si  təsi ilə hərəkət edir. Yoluxmadan 4-5 gün sonra viremiya baş 

verir, bu, bir neçə gün davam edir (1-2-dən 20 günə qədər). Sinir 

sistemində  virus  4  həftəyə  qədər  saxlanılır,  burun-boğazdan 

vi rus xəstəliyə qədər bir neçə gün və xəstəliyin birinci həftəsi ə r-

zində, bağırsaq vasitəsi ilə isə 3-6 həftədən artıq müddətdə if raz 

olunur. Nəcislə virus çoxlu miqdarda xaric olunur. 

Poliomielitin  klinik  gedişi  müxtəlifdir.  Xəstəliyin  əsasən  3 

for ması qeyd edilir: abortiv, iflicsiz və iflicli formaları. İnapparant 

(gizli) infeksiya və sağlam virusgəzdirmənin böyük epidemioloji 

əhəmiyyəti vardır. Xəstəlik orta hesabla 9-12 gün çəkən (1-2-dən 

30-40 günə qədər) inkubasiya dövründən sonra inkişaf edir. Xəs-

təliyin əsas əlamətləri – hərarətin yüksəlməsi, mədə-bağırsaq sis-

teminin disfunksiyası və mərkəzi sinir sisteminin zədə lən mə sin-

dən  ibarətdir.  Xəstəlik  bir  neçə  dövrdə  davam  edir:  iflicdən 

q a baq kı, iflic, bərpa, qalıq və ya rezidual dövrlər. İflic formasında 

zə də lənmənin yerləşməsindən asılı olaraq meningial, bel, bulbar, 

pontin (üz sinirinin zədələnməsi), ensefalit, ataktik və başqa for-

maları qeyd edilir. Onların hər birinin özünəməxsus klinik xüsu-

siy yəti vardır. Bir çox müəlliflərin fikrincə, iflicli formaya iflicsiz 

formadan 3-5 dəfə az təsadüf edilir, iflicli forma ilə ə la mətsiz for-

manın nisbəti 1:1000 arasında dəyişir.

433

Xəstəliyin  gedişinə  və  nəticəsinə  virusun  infeksion  dozası, 

yoluxma üsulu və orqanizmin ümumi vəziyyəti təsir göstərir.

İflicsiz formada ancaq meningial əlamətlər və onurğa beyni 

mayesində dəyişiklik nəzərə çarpır. Qalıq əlamətləri baş vermir. 

İflic siz  forma  müxtəlif  epidemik  alovlanmalarda  poliomielitlə 

xəstələnənlərin 30-70%-də aşkar edilir.

Abortiv poliomielit xəstəlik formasında mərkəzi sinir sistemi-

nin zədələnməsi əlamətləri qeyd edilir, xəstələrdə uzun sür məyən 

temperatur  yüksəlməsi,  baş  ağrıları  və  kataral  hallar  g ö rünür. 

Abortiv forma ancaq epidemioloji anamnez və ya v i ru soloji m ü-

ayinə vasitəsilə aşkar edilir.

Əlamətsiz infeksiya poliomielitdə ən çox (bütün hadisələrin 

90-95%-i) təsadüf edilən formadır. Onun nəticəsində əkscisimlər 

əmələ  gəlir  və  mədə-bağırsağın  təkrari  yoluxmağa  qarşı  rezis-

tenliyi yaranır.

Poliomielit  xəstəliyinin  yüksəlişi  dövründə  iflicli  forma  əla-

mətsiz (inapparant) formaya görə 1:1100-1500, xəstəliyin a  zal   mış 

səviyyəsində isə 1:40-a nisbətində qeyd edilir. Xəstəlik k e çir miş 

şəxslər  virusu  bir  neçə  ay  ərzində  gəzdirə  bilərlər.  X ə s   tə  likdən 

sonra  ömürlük  möhkəm  immunitet  yaranır.  Təkrari  xəs tə lən mə 

çox  nadir  hallarda,  çox  güman  ki,  başqa  növ  viruslar  t ə rə  findən 

baş verir. 

Poliomielitdə yeganə infeksiya mənbəyi insandır. Poliomieli-

tin  bütün  formalarında  xəstələr,  törədicigəzdirənlər  (rekon va les-

sent lər  və  sağlam  törədicigəzdirənlər)  infeksiya  mənbəyi  rolunu 

oynayırlar. Xəstə prodromal dövrdə yoluxdurma qabiliyyəti əldə 

edir, xəstəlik inkişaf etdikcə xəstələrin yoluxduruculuq qabi liy yəti 

zəifləyir.  Əksər  hallarda  xəstəliyin  40-cı  günündən  xəstə  in fek-

siyanı  yaymaq  imkanından  məhrum  olur.  Bəzi  hallarda  xəstələr 

törədicini bir neçə ay ərzində ifraz edirlər. İnfeksiyanın yayılma-

sında yüngül və atipik formalı xəstələr əsas rol oynayırlar.

Yoluxma  mexanizmi.  Poliomielit  əsasən  alimentar  yolla, 

fekal-oral  yoluxma  mexanizmi  ilə  yayılır.  Hava-damcı  mexa-

nizmi ilə də yoluxma mümkündür. Poliomielit xəstəliyində y o-

lux ma amilləri bağırsaq infeksiyalarında olduğu kimidir. Xəs tə li-

yin yayılmasında çirkli əllər, məişət əşyaları, qida məh sul ları və 

434

su  iştirak  edir.  Qida  məhsulları  üzərindən  törədici  milçəklərlə 

keçirilə bilər. Poliomielit xəstəliyində məişət və qida epidemiya-

ları, xüsusilə süd epidemiyaları daha ətraflı öyrə nil miş dir.

Epidemioloji xüsusiyyətləri. Poliomielitə dünyanın müx tə lif 

iqlim zonalarında təsadüf edilir. Onun üçün fəsillilik səciy yə vi-

dir. Xəstəlik mayda artmağa başlayır, avqust-sentyabr aylarında 

yüksək  səviyyəyə  çatır.  Bəzən  qışda  da  poliomielitin  epi d emik 

alovlanması baş verir. 

Poliomielitə müxtəlif yaş qruplarında rast gəlinir. Xəstəlik ən 

çox məktəbəqədər yaşlı uşaqlar arasında baş verir. Uşaqlar d o-

ğu landan  6  aya  qədər  və  böyüklər  kütləvi  peyvənddən  sonra 

nadir  hallarda  poliomielitlə  xəstələnirlər.  Son  illər  uşaqlar  kör-

pələr  evində  uşaq  bağçalarına  nisbətən  daha  çox  xəstələnirlər. 

Uşaq  kollektivlərində  qeydə  alınan  epidemik  ocaqlar  çox  vaxt 

bir hadisəli olur. Təkrari yoluxmalar ailəvi ocaqlarda baş verir.

Kənd yerlərində bəzi hallarda poliomielitlə xəstələnmə oraya 

şəhər dən çoxlu şəxslərin gəlməsi (kənd təsərrüfatı işləri ilə əla-

qədar  olaraq)  nəticəsində  artır.  Şəhər  uşaqları  kənd  uşaqlarına 

nisbətən daha tez-tez xəstələnirlər.

Profilaktika və mübarizə tədbirləri. Poliomielitə qarşı mü -

barizə  kompleks  tədbirlərlə  aparılır.  Poliomielitli  və  ona  şüb hə 

oya dan  xəstələr  mütləq  təcrid  edilərək  infeksion  xəstəxanaya 

g ön  dərilirlər.  Xəstəxanaya  göndərilənə  qədər  onlar  ayrı  otaqda 

s  ax   lanı lırlar.  Epidemik  ocaqda  infeksiya  mənbəyini,  yoluxma 

yol larını və xəstə ilə təmasda olanları aşkar etmək üçün epidemi-

oloji müayinə aparılır. Xəstə ilə təmasda olan uşaqlar xəstə təcrid 

edil dikdən  20  gün  sonra  karantində  saxlanılır.  Xəstəliyin  40-cı 

günündən tez xəstənin evə yazılmasına icazə verilmir. Evə ya zıl-

mış  xəstə  uşaqlar  sağlamlardan  12  gün  müddətində  ayrı  s ax  la-

nılır. Xəstə ilə təmasda olan qida və uşaq müəssisələrinin iş  çi ləri 

20 gün işdən kənar edilirlər.

Uşaq  müəssisəsində  poliomielitli  xəstə  aşkar  etdikdə,  xəstə 

tapılan qrup 20 gün karantində saxlanılır, bu dövr ərzində uşaq-

ların gündə hərarəti ölçülür, onlar tibbi müayinədən keçirilirlər, 

nəcisləri virusoloji müayinəyə göndərilir. Hərarətli, burun-boğa-

zında və bağırsağında iltihab prosesi olan və nevroloji dəyişik-

435

liklər  qeyd  edilən  uşaqlar  xəstəxanaya  qoyulurlar. Təkrari  xəs-

təlik baş verdikdə qrup və uşaq müəssisəsi (yaslı, uşaq bağçası) 

bütünlükdə 20 gün müddətində gecə-gündüz iş rejiminə keçirilir.

Xəstəliyin diaqnozu qoyulan andan ocaqda cari dezinfeksiya 

aparılır. Xəstənin təmasda olduğu əşyalar, alt paltarı, üst geyimi, 

qab-qacağı, yataq dəsti, ifrazatı dezinfeksiya edilir. Otaq, ayaq-

yolu və nəqliyyat xəstə hospitallaşdırılandan sonra dezinfeksiya 

edilir. Qida qalığı 15 dəqiqə qaynatmaqla və ya quru xlorlu əhən-

glə qarışdırılaraq (1:2-yə nisbətində) 1 saat saxlamaqla d e zin  fek-

siya edilir.

Məktəbdə  tək-tək  hallarda  xəstələnmə  qeyd  edildikdə  xəs-

təlik qeydə alınan siniflərdə uşaqların gündəlik hərarəti ölçülür 

və onlar tibbi müayinədən keçirilirlər. 

Poliomielitin profilaktikasında ən mühüm hadisə Salp (1953) 

tərəfindən yaşıl meymunların böyrək hüceyrələrində poliomieli-

tin becərilmiş 3 növündən formalin vasitəsilə zərərsizləşdirilmiş 

vak sinin  hazırlanması  oldu.  Seybin  poliomielitin  3  növündən 

vak  sin ştamı aldı. Moskva (M.P.Çumakov, 1956) və Peterburqda 

(A.A.Smorodinsev, 1958) Seybin ştamlarından vaksin hazırlan-

ması  üzrə  işlər  başa  çatdıqdan  sonra  poliomielit  institutunda  

(M os  kva) onu istehsal etməyə başladılar. Poliomielitə qarşı ağız 

v a  si  təsilə  diri  vaksinlə  kütləvi  peyvənd  aparılandan  sonra  (91 

mln şəxs, 1960) poliomielit xəstəliyinin səviyyəsi nəzərə çarpa-

caq  dərəcədə  azaldı,  1961-ci  ildə  isə  poliomeilitin  epidemik 

a lov lanmaları  MDB  ölkələrində  tamamilə  ləğv  edildi.  Hazırda 

bir çox ölkələrdə və MDB-nin bəzi ərazilərində poliomielit ləğv 

edilib. Respublikamız da belə regionarlardandır.

ÜST 3 valentli diri vaksini 3 dəfəyə istifadə etməyi məsləhət 

görür: 6, 10 və 14 həftəlikdə AGDT ilə birlikdə. Son zamanlar 

pey vəndi  4  dəfəyə,  birincisini  isə  uşaq  anadan  olan  kimi  BSJ 

v ak sini ilə birlikdə tətbiq edirlər.

Təcrübə  göstərir  ki,  peyvəndin  təqvimi  pozulduqda  poli o-

mielitə  həssas  uşaq  təbəqəsinin  yaranması  baş  verir.  Belə  halda 

vak  sin ştamı həssas orqanizmlərdən keçərək öz virulentliyini bər -

pa edir və poliomielitəbənzər xəstəliyin inkişafı üçün şərait yara-

nır. Belə viruslar immun çatışmazlığı olan uşaqların orqaniz minə 

436

düşdükdə  poliomielitin  vaksin  ilə  assosiasiya  yaradan  hal ları 

qeyd edilir. ÜST-ün məlumatına görə, 5,5 mln doza vaksinə bir 

xəstəlik hadisəsi düşür. Bundan başqa, hesablanmışdır ki, 6 mln 

doza vaksinə peyvəndlə assosiasiya edən bir poliomielit hadisəsi 

qeyd edilir.

Son zamanlar immunogenliyinin yüksək olmasına və təhlü-

kə  sizliyinə görə diri poliomielit vaksini tibb işçilərinin diqqətini 

cəlb edir. Qeyd etmək lazımdır ki, öldürülmüş, diri vaksin olma-

sına  baxmayaraq,  (diri  vaksinin  istifadəsi)  daha  faydalıdır.  Bu 

vak sinin geniş istifadə edilməsinə mane olan əsas amil öldürül-

müş vaksinin bahalığıdır.

Poliomielit zamanı epidemioloji nəzarət xəstəliyin qarşısının 

alınması  və  yerli  ləğv  edilməsi  məqsədini  güdür.  Bu  məqsədə 

çat maq üçün vaksinin keyfiyyəti, əhalinin peyvənd olunma faizi-

nin və immunoloji struktur göstəricilərində xəstəliyin fəal aşkar 

edilməsi, planlı və epidemioloji göstərişlərə görə peyvənd işinin 

təşkilindən istifadə edilir.

Təbii çiçəkdə olduğu kimi, poliomielitlə mübarizənin müəy yən 

mərhələsində  peyvəndin  keyfiyyətinə  nəzarət  etməklə  ya na şı, 

xəstəliyin fəal aşkar edilməsi və epidemik ocaqlarda əha linin ə sas lı 

peyvənd  edilməsinin  böyük  əhəmiyyəti  vardır.  Bu ra da  əra zinin 

endemikliyi  haqqında  epidemioloji  məlumatları,  kənardan  xəs-

təliyin gətirilməsi imkanını, peyvəndin aparılması vaxtını və i m-

mu niteti olmayan əhali arasında vaksin ştammının dövr etmə sini 

nəzərə  almaq  lazımdır.  Ən  düzgün  məlumatı  virusoloji  müa yi-

nələr vasitəsilə xəstədən virusun əldə edilməsi və vaksin vi  ru su 

ilə  onun  fərqləndirilməsi  sayəsində  almaq  mümkündür.  Bu  nun 

üçün yüksək həssaslığa malik olan DNT-nin oliqonukleotid xəri-

tə ləşdirilməsindən istifadə edilir. Bu üsulla Moskvada polio mie-

litlə  xəstələnmə  hadisələrinin  hamısının  vaksin  ilə  assosiasiya 

ya ra dan  hadisələr  (əsasən  peyvənd  edilmişlərlə  təmasda  o lan lar 

ara sında) olduğu aşkar edilmişdir. Hazırda poliomielit in ki  şaf et -

miş ölkələrin əksəriyyətində ləğv edilmişdir, bu ölkə lərdə əha linin 

80%-i peyvəndlə əhatə olunmuşdur, orada vəhşi viru sun dövranı 

nadir  hallarda  qeyd  edilir  və  ya  tamamilə  dayanmışdır.  Lakin 

di gər tərəfdən ÜST tərəfindən qəbul edilmiş poliomielitin ləğvi 

437

proqramında bir sıra problemlər mövcuddur – peyvəndlə qələbə 

çal maq kifayət deyildir, çünki tam və qismən peyvənd alan uşaq-

lar  arasında  poliomielit  xəstəliyinin  səviyyəsi  20%-dən  25%-ə 

qədər  yüksəlib.  Diri  vaksinin  effektivliyini  bərpa  etmək  məq-

sədilə hər uşağa verilən vaksin dozasının artırılması təklif edil-

mişdir.  Hazırda  bu  strategiyadan  Latın  Amerikasında  istifadə 

olunur. 

Peyvənddənsonrabaşverənağırlaşmalar: ÜST-ün təklifi ilə 

bir sıra ölkələrdə aparılan tədqiqatlar göstərmişdir ki, vaksinasiya 

ilə assosiasiya edən poliomielit hadisələri ümumi xəs tə lən mə h a-

di sələ rinə nisbətən 37%-dən 85%-ə qədər artmışdır. Digər tə rəf-

dən,  1979-  cu  ildən  başlayaraq ABŞ-da  qeyd  edilən  poliomielit 

hadisələri vaksinasiya ilə assosiasiya edən hadi sə lər dir. 

Parenteral  poliomielit  vaksininin  3-cü  nəsli  ilk  vaksinlərə 

nisbətən daha immunogendir (antigen yüklü elPV - öldürülmüş 

vaksin). Seneqalda bu vaksindən istifadə edilməsi onun effektiv-

liyinin  89%  artdığını  göstərdi.  elPV  vaksini  ABŞ-da  bəyə nil-

mişdir və indi difteriya, tetanus və göyöskürək vaksinləri ilə bir-

likdə kombinə olunur. Bu birləşmə bir vaksinlə 4 xəstəliyə qarşı 

eyni zamanda peyvənd aparmağa imkan verir.

Poliomielitin profilaktikasında I, II, III tipli diri vaksin ştam-

larından  hazırlanmış  preparatla  peyvəndin  aparılması  həlledici 

rol oynayır. Vaksin ağız vasitəsilə (duru şəkildə) verilir. Ondan 

son ra uşağa süd, isti çay və ya su verilir. Poliomielitə qarşı vak-

sinasiya doğum evində başlanır, 2, 3, 4 aylığında 1 ay intervalla 

3 dəfəyə verilir. Bundan sonra revaksinasiya aparılır. 1-ci revak-

sinasiya 18 ayında, növbəti və sonuncu isə 6 yaşında aparılır. 

Sanitar-gigiyenik  tədbirlər  poliomielitin  profilaktikasında 

kömək çi rol oynayır. Onlar digər bağırsaq yoluxucu xəstəlik lə-

rin də olduğu qaydada həyata keçirilir (şəxsi gigiyenanın gözlən-

məsi, ərazinin tullantı və çirkabdan təmizlənməsi, suyun zərər-

siz ləş dirilməsi, milçəklərlə mübarizə).

Diri vaksindən istifadə edilməsi nəticəsində xəstəlik bəzi yer -

lərdə (Pribaltika respublikaları və s.) tam ləğv edilmişdir, q a lan-

larında isə tək-tək hallarda qeyd edilir. Diri poliomielit vaksinin 

əmələ  gətirdiyi  əkscisimlər  küçə  viruslarını  interferensiya  n ə ti-

438

cəsində  bağırsaqlardan  sıxışdırıb  çıxarır.  Lakin  bir  qrup  təd qi-

qatçılar hesab edirlər ki, vaksin virusları revervasiyaya uğraya-

raq  ilkin  virulent liyini  bərpa  edə  bilərlər.  Bunu  nəzərə  alaraq, 

İsveçdə  peyvənd  üçün  ancaq  inaktivasiya  edilmiş  ştamlardan 

ha zır lanmış vaksindən istifadə edirlər.

Azərbaycanda poliomielitə həsr edilmiş elmi axtarışlar 1956-

cı  ildən  başlanmışdır  (Ə.Ə.Babayev  və  əməkdaşları).  1958-ci 

il də MDB ölkələri arasında birincilər sırasında Azərbaycanda ilk 

dəfə 3 valentli diri poliomielit vaksini tətbiq edilməyə başlandı. 

Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  bütün  respublika  ərazisində  başdan-

ba şa poliomielitə qarşı peyvəndin aparılması epidemioloji cəhət-

dən əsaslandırıl mamışdı. Bu məsələni dəqiqləşdirmək üçün pey-

vənddən əvvəlki dövrlə sonrakı dövr müqayisəli öyrənilmişdir.

Hazırda  vəziyyət  yaxşılaşaraq  xəstələrin  sayı  xeyli  azalmış 

və  artıq  respublikamızda  son  illərdə  xəstəliyin  klinik  manifest 

for maları qeyd olunmur və o “Polimieltsiz ölkə” sertifikatı alan 

öl kə lər sırasına qoşulmuşdur.