Az rbaycan Respublikas t hsil Nazirliyinin

Laborator diaqnostikası. Xəstəliyin diaqnozunun qoyulma-

sın da virusoloji və seroloji müayinə üsullarından istifadə edilir. 

Törə dicini aşkar etmək məqsədilə xəstəliyin ilk günlərində xəs-

tə lərdən  nəcis,  virusgəzdirənlərdən  isə  onların  burun-boğaz  və 

ba dam cıqlarından selik götürülür, müayinə üçün götürülmüş m a-

terial müəyyən hazırlıqdan sonra meymun böyrəklərindən hazır-

lanmış toxuma kulturasına və insanın embrionundan hazırlanmış 

hüceyrələrə əkilir. Müsbət halda 5-7 gündən sonra sitopatik ef -

fekt  alınır.  Alınmış  virusu  qəti  müəyyən  etmək  üçün  spesifik 

im mun  zərdablar  vasitəsilə  sitopatik  effekti  neytallaşdırma  sı -

na ğı  və  rəngli  sınaqdan  istifadə  edilir.  Virus  müvafiq  zərdabla 

ney  t rallaşdırıldıqda onun toxuma kulturasına sitopatik təsiri m ü-

şa hidə olunmur. Bundan əlavə, diaqnostika məqsədi ilə seroloji 

reaksiyalardan  (neytrallaşdırma,  presipitasiya,  komp le ment lə ri 

birləşdirən) istifadə edilir.

439

Rotaviruslu mədə-bağırsaq 

yoluxucu xəstəliyi

Rotaviruslu  mədə-bağırsaq  yoluxucu  xəstəliyi  kəskin  virus 

x əs təliyidir. Xəstəlik ishalın artması, qusma, zəiflik, adinamiya və 

hərarətin yüksəlməsi ilə başlanır. Ağırlaşmalar və ölümlə nəti cə-

lənmə az hallarda baş verir, ancaq xəstəliyin geniş yayılması z a-

manı ağırlaşmalar və ölüm halları əhəmiyyətli dərəcəyə yüksələ 

bilər.  Əsasən  uşaqlar  (çox  vaxt  məktəbəqədər)  xəstələnirlər, 

bununla  yanaşı,  böyüklər  arasında  da  geniş  alovlanmalar  baş 

verir. Əvvəllər rotaviruslu xəstəlikləri mədə-bağırsaq xəstəlikləri 

qrupuna  aid  edirdilər.  1973-cü  ildə  R.Bishop-un  rəhbərliyi  ilə 

Avstraliya tədqiqatçıları ilk dəfə olaraq kəskin ishal qeyd edilən 

uşaq ların oniki barmaq bağırsaq möhtəviyyatında və selikli qişa 

hüceyrələrində spesifik virus əldə etdilər, sonralar onun rotavirus 

olduğu və xəstəliyin etioloji amili olması müəyyən edildi. Oxşar 

əlamətlə xəstələrin nəcisində bu viruslar tez-tez aşkar edildi.

Belə hesab edirlər ki, inkişaf etmiş ölkələrdə yoluxucu kəs-

kin  bağırsaq  xəstəliklərinin  50%-i,  inkişaf  etməklə  olan  ölkə-

lərdə isə 60%-dən çoxu rotaviruslar tərəfindən törədilir. ABŞ-da 

60-90%  sağlam  uşaqların  qan  zərdabında  rotaviruslara  qarşı 

əkscisimlər aşkar edilmişdir.

Xəstəliyin  ilkin  əlaməti  qusma  və  suyabənzər  duru  nəcislə 

mü şa yiət olunan ishaldır, bununla yanaşı, xəstədə qarın ağrıları 

da qeyd edilir.

Yayılması. Rotaviruslu bağırsaq xəstəlikləri bütün ölkələrdə 

aş kar edilir. Rusiyanın Avropa hissəsində, Qafqazyanı ölkələrdə, 

Ural və Sibirdə rotavirusların geniş yayılması müəyyən edilmiş-

dir.  Müxtəlif  ölkələrdə  rotaviruslu  bağırsaq  xəstəliklərinin  y a-

yıl ma  səviyyəsi  yüksəkdir.  ÜST-ün  məlumatına  görə,  inkişafda 

olan ölkələrdə 6 aydan 2 yaşa qədər uşaqlar arasında kəskin ba -

ğır saq  xəstəliklərinin  60%-nin  etiologiyasında  rotaviruslar  işti-

rak etmişdir. İnkişaf etmiş ölkələrdə kəskin bağırsaq xəs tə lik ləri 

r es pirator xəstəliklərdən sonra ikinci yerdə durur. Onların ya  rı-

sı nı rotaviruslar törədir.

440

Rotaviruslu  bağırsaq  yoluxucu  xəstəliyi  inkişafı  inten siv li-

yin dən asılı olmayaraq bütün ölkələrdə yayılmışdır. Ancaq inki-

şaf  etməkdə  olan  ölkələrdə  bu  xəstəliyə  daha  çox  rast  gəlinir. 

D ün yanın bir çox ölkələrində əhali sıxlığının artması və urbani-

zasiyanın geniş vüsət alması rotaviruslu bağırsaq xəstəliklərinin 

çox böyük alovlanma larına səbəb olmur. Bununla belə, bu xəstə-

liyin fekal-oral yoluxma mexanizmi ilə yayılmasına əhalinin sıx-

lığı,  məişətdə  adi  sanitariya  qaydalarının  yerinə  yetirilməməsi, 

su  və  ərzaq  təchizatının  pis  təşkil  edilməsi  və  s.  səbəblər  təsir 

gös tərir.  Rotavirus  yoluxucu  xəstəlikləri  xəstəxanadaxili  y a-

yıl ma xüsusiyyətinə malikdir, doğum evlərində və uşaq xəstə xa-

nalarında bu proses xüsusilə daha intensiv gedir.

Etiologiyası.  İnsanların  rotavirusları  elektron-mikroskopik 

qurulu şuna  görə  reoviruslara  oxşardır.  Onun  kapsidinin  xarici 

qatı çıxıntılı çarxı xatırladır (rota-çarx), ona görə də bu viruslar 

nəslinin  adı  belə  adlandırılıb.  İnsanların  rotavirusu  bir-birinə 

oxşayan heyvan rotavirusları qrupuna aiddir: Nabraksi dana i s-

halı virusu (NSDV), siçanların epizootik ishal virusu (EDYM), 

meymunların ishal virusu (Sall), xırda və iribuynuzlu heyvanla-

rın bağırsaq virusu (O), eləcə də donuz balalarının az öyrənilmiş 

ishalı virusu, dayça, it küçüyü və s. heyvanların ishalı virusları.

İnsan  rotavirusu  heyvan  rotavirusları  ilə  birlikdə  Rotavirus 

cin sinə,  Reoviridae  ailəsinə  daxildir.  Bütün  bu  viruslar  eyni 

quruluşa malikdirlər və antigenləri bir-birinə çox yaxındır. İnsan 

rota virusu  1973–1974-cü  illərdə  kəskin  ishal  zamanı  nazik  b a-

ğır saqların yoluxmuş epitel hüceyrələrində elektron mikroskopu 

v a si təsilə  aşkar  edilmişdir.  Əldə  olunan  virusların  etioloji  əhə-

miyyəti xəstəliyi keçirmiş insanların və immunizə edilmiş hey-

vanların, həmçinin xəstələrin nəcisi ilə könüllülərin yoluxdurul-

ması vasitəsilə təsdiq edilmişdir. Virus ikikapsidli (ikiqatlı zülal 

örtüklə  örtülmüş)  girdə  hissəcik  olub,  diametri  70-75  nm-dir, 

ikisaplı RNT (II seqment) tərkiblidir. Virus elektron mikrosko-

punda asanlıqla tapılır və müqayisə edilir, bununla yanaşı, onun 

aşkarlanmasında immunflüoressensiya, neytrallaşdırma, komple-

mentin  birləşmə,  immunosorbent  (RJA,  ELİSA)  reaksiya la rın-

dan da geniş istifadə edilir.

441

Rotavirusun hissəcikləri 2 antigenə (və ya qrup antigen) m a-

lik dir.  Daxili  kapsid  antigeni  heyvanlar  və  insanlar  üçün  ümu-

midir.  Rotavirusların  növ  antigen  xüsusiyyəti  xarici  kapsid  anti-

geni  ilə  təyin  edilir.  Tədqiqatlar  nəticəsində  insan  rotavirusları 

qru pu  arasında  fərqin  olması  müəyyən  edilmişdir.  İndiyə  kimi 

ro ta virusların 4 serotipləri haqqında məlumat vardır. Rotoviruslar 

turş mühitə (pH 3,0) davam lıdırlar. Ultrabənövşəyi şüalar və adi 

dezinfeksiyaedici  maddələrə  həs saslığına  görə  rotaviruslar  p i-

kornaviruslarla (poliviruslar, ECHO və Koksaki virusları) eynidir.

Patogenezi.  Rotaviruslar  ağızdan  orqanizmə  daxil  olaraq, 

əsasən  nazik  bağırsağın  selikli  qişasının  epitel  hücey rə lə rin də 

artırlar. Rotavirusların patoloji təsiri nəticəsində bağırsağın se likli 

qişasının  silindrik  epiteli  kubabənzər  və  yastı  hüceyrələrlə  əvəz 

olunur.  Rotaviruslar  yoluxmuş  hüceyrələrin  sitoplazmasında 

aşkar  edilir.  Xovların  epitelisinin  dağılması  disaxaridazaların 

(maltoza, saxaroza, laktoza) miqdarını azaldır, nəticədə bağırsaq 

boşluğunda şəkərlər toplanır, onlar isə bağırsaqdan so ru lmurlar. 

Bununla  yanaşı,  bağırsağın  yuxarı  şöbələrində  adi  şəkərlərin 

so rul ması pozulur ki, bunun göstəricisi xəstələrin qanında ksilo-

zanın səviyyəsinin azalmasıdır. Parçalanmayan disaxaridlər və s o-

rul mayan monosaxaridlər yoğun bağırsağa keçərək orada os motik 

təzyiqi yüksəldir, nəticədə nəinki formalaşan nəcisdən suyun sorul-

ması artır, hətta başqa toxumalardan da bağırsağa su yı ğılır, bu da 

orqanizmin bu və ya digər dərəcədə dehidratasiyasına səbəb olur. 

Bağırsaqda iltihab prosesi onun peristaltikasını artırır ki, bu da 

öz  növbəsində  ishalın  əmələ  gəlməsinə  səbəb  olur.  Beləliklə, 

x əs təliyə qarşı orqanizmin həssaslığı nazik bağırsaqların selikli 

qi şasının  həssaslığı  ilə  əlaqədardır.  Patogenezin  bu  elementləri 

bağırsaq möhtəviyyatında, sonralar isə nəcisdə çoxlu rotavirusla-

rın yığılmasına (1 qramda 10

11

 cisim) gətirib çıxarır, o da öz növ-

bəsində  xəstənin  yüksək  yoluxdurma  qabiliyyətinə  malik  olma-

sına, ətrafdakıların yoluxmasına, ətraf mühit amillərinin (su, ə r zaq, 

məişət əşyaları) yoluxmuş nəcislə çirklən məsinə səbəb olur.

Rotaviruslu bağırsaq xəstəliyi ilə ən çox 2 yaşına qədər uşaq-

lar, xüsusilə də 9-12 aylıq uşaqlar xəstələnirlər. Bununla yanaşı, 

doğum evlərində, məktəblilər və böyüklər arasında da xəstəliyin 

442

alovlanmaları qeydə alınır. Adətən, alovlanma uşaq kollek tiv lə-

ri ni və ailə üzvlərini əhatə edir.

 İnfeksiya mənbəyi. Rotavirusların gəzdiricisi və yoluxmuş 

insandır. Viruslar  klinik  əlamətlərin  başlanması  ilə  eyni  vaxtda 

nəcisdə  görünür,  xəstəliyin  3-5-ci  günündə  virusun  ifraz  olun-

ması  yüksək  səviyyəyə  çatır.  Virus  xəstəliyin  başlanmasından 

7-8 gün ərzində ifraz edilir, az hallarda bu, 2 həftəyə qədər d a-

vam edir. Virusun ifraz edilməsi xəstəliyin ağırlığı ilə əlaqədar 

deyil. Çox vaxt rotavirusun nəcislə ifraz olunması zahirən sağ-

lam  uşaqlar  və  xəstəliyi  əlamətsiz  keçirən  böyüklər  arasında 

qeyd edilir.

Fəsillilik. Rotaviruslu bağırsaq xəstəliyi sporadik xəstələnmə 

kimi bütün il boyu müşahidə edilir, ancaq qış fəslində xəstə lik-

lərin  sayı  çoxalır.  Xəstələnmə  ən  az  noyabr-may  aylarında,  ən 

çox isə yanvar-mart aylarında qeyd edilir. Qışda alovlanmalar is ti 

iqlimə malik ölkələrdə, ilin ən soyuq vaxtında isə tropik və subt-

ropik ölkələrdə qeydə alınır. Bununla yanaşı, rotaviruslu bağır saq 

xəstəliyinin alovlanması bəzən yay-payız aylarında da aşkar edi-

lir.

Törədicinin yoluxma mexanizmi. Rotaviruslu bağırsaq xəs-

tə liyi  yüksək  kontagiozlu  xəstəlikdir.  İnsanlar  virusla  fekal-oral 

m e xanizmlə yoluxurlar. Törədicinin böyük miqdarda n ə cis lə ifraz 

edilməsi, uzun müddət nəcisdə saxlanması, adi dezinfeksiyaedici 

maddələrə və xarici mühit amillərinə nisbətən d a vam lılığı xarici 

mühitin rotavirus larla əhəmiyyətli dərəcədə çirk lən məsinə səbəb 

olur. Rotaviruslu bağırsaq xəstəliyinin qida və su a lov lanmaları 

qeyd  edilmişdir.  Rotavirusların  xəstəxanadaxili  y a  yılması  viru-

sun xəstəxana işçiləri vasitəsilə mexaniki şəkildə keçirilməsi ilə 

əlaqədardır. ancaq bəzi alovlanmalar zamanı ailə lərdə və istehsa-

lat  kollektivlərində  xəstəli yin  sürətlə  yayılması  onun  aerozol 

yolla  ötürülməsini  ehtimal  edir.  Bəzi  müəlliflər  ro  ta   virusların 

yayılma  sürətinin  respirator  virusların  yayılmasına  oxşadığını 

göstərir.  Xəstəliyin  qış  mövsümündə  daha  çox  yayılması  da 

virusların hava vasitəsilə yayıldığını göstərir.

Klinikası. Adi  hallarda  xəstəlik  ishal,  qusma,  qarında  ağrı-

larla başlayır. Bu əlamətlərə zəiflik, adinamiya və baş ağrıları ə l a -

443

və olunur. Hərarətin yüksəlməsi 15-25% böyüklərdə, ondan bir 

neçə  dəfə  çox  uşaqlarda  qeyd  edilir.  Xəstəni  müayinə  edər kən 

yumşaq  damaqda,  damaqətrafı  nahiyədə  və  dilcikdə  səpgilər 

qeyd  edilir.  Palpasiya  zamanı  göbək  nahiyəsində  ağrı,  bağır-

saqda gurultu qeyd edilir. Xəstədə gündə 5 dəfədən çox defeka-

siya müşahidə edilir, nəcis çox və suya bənzərdir, adətən, tünd-

sarı  rəngdə  olur.  Kəskin  dövr  3-4  günə  qədər  davam  edir, 

xəs  təliyin 5-7-ci günü sağalma (rekonvalessensiya) dövrü başla-

nır. Xəstəlik cüzi əlamətlərlə və əlamətsiz təzahür edir. Nadir hal-

larda xəstəlik ağır keçir, su-duz mübadiləsi ciddi pozulur, ürək-

damar çatışmazlığı müşahidə edilir.

İntensiv müalicə tədbirləri aparılmazsa, belə hallar xəstənin 

ölümü ilə nəticələnə bilər. İlk klinik əlamətlər bağırsaq pozğun-

luğu  diaqnozunu  qoymağa  imkan  verir,  etioloji  diaqnoz  ancaq 

laborator müayinənin nəticəsində müəyyən edilir.

Laborator  diaqnostikası.  Laborator  diaqnoz  qoymaq  üçün 

törədicini aşkar etmək və ona qarşı əkscisimləri müəyyən edən 

üsullardan istifadə olunur.

Virusvəyaantigeninaşkaredilməsi. Müayinə üçün xəstənin 

nəcisini götürürlər. Virusu nəcisdə 1, 2, 3 gün ərzində tapmaq olar. 

Virusu  aşkar  etmək  üçün  elektron  mikroskopiyasından  istifadə 

edilir. Müsbət hallarda rotavirusun müvafiq cisimcikləri (ikikap-

sidli və birkapsidli sap) tapılır. Nəcisin durulaşdırılmış m əh luluna 

spesifik  immun  zərdab  əlavə  etdikdə  virus  birləş mələri  əmələ 

gəlir. Yaşıl meymunların böyrəyindən ha zır lanmış toxuma hücey-

rələrini  müa yinə  olunan  maddə  ilə  yo lux durmaqla  rotavirusları 

əldə etmək olar. Xəstələrin nəcisində rotavirus antigenini komple-

menti  birləşdirmə,  immundiffuz  presipitasiya,  immun flüo res sen-

siya reaksiyaları ilə müəyyən etmək olar. Müasir radioimmun və 

im munoferment  üsullarından  istifadə  etməklə  rotavirusları  aşkar 

etmək mümkündür.

Rotaviruslaraqarşıəkscisimlərinaşkaredilməsi. Rotavirus-

lara  qarşı  əkscisimləri  aşkar  etmək  üçün  insan  rotaviruslarına 

yaxın  virus lardan  (Nebraska  dana  ishal  virusu  və  meymun 

SALL virusu) hazır lanmış antigendən istifadə edilir. Əkscisimlər 

444

və onların titrinin artmasını müəyyən etmək məqsədilə xəstə li-

yin 3-4-cü və 12-14-cü günlərində 2 cüt zərdab alınır.

Müəyyən  antigenlə  zərdablarda  əkscisimləri  aşkar  etmək 

üçün  komplementin  birləşmə,  hemaqqlütinasiya,  immunflüores-

sensiya reak si yalarından istifadə edilir. Rotavirus yoluxucu xəs-

tə liyinin dəqiq diaq nozu nəcisdə rotavirusların və qan zərda bın da 

ona  qarşı  əkscisimlərin  tapılması  ilə  qoyulur.  Xəstəlik  müd də-

tin də  JgM  əkscisimlərinin  tapılması  xəstəliyin  təzə  olmasını 

göstərir.

İmmunitet. Rotaviruslara qarşı immunitetin yaranmasının ilk 

təza hürü JgM sinfinə aid əkscisimlərin qeyri-düz im  mun flü o res -

sensiya üsulu ilə aşkar edilməsidir (xəstəliyin I həftəsinin sonu, II 

həftənin əvvəli). Xəstəliyin 5-ci həftəsinin sonunda bu əksci sim-

lər yox olur. Xəstəliyin 2-3 həftəsində JgG sinfindən olan əksci-

sim lər görünür. Getdikcə bu əkscisimlərin titri artaraq orqa niz m də 

uzun müddət saxlanılır.

Əhalinin rotaviruslara qarşı immunoloji strukturunu öyrənər-

kən  (komplementin  birləşmə  və  immunflüoressensiya  reaksi-

yası) dün yanın müxtəlif ölkələrində 3 aya qədər uşaqlar arasında 

60-80%  müsbət  nəticə  alınmışdır,  çox  güman  ki,  bu  əksci sim-

lərin  anadan  ötürülməsi  ilə  əlaqədardır.  İmmunitetin  ən  aşağı 

sə viy yəsi  3-9  yaşlı  uşaqlar  arasında  (20%-dən  az)  qeyd  edilir. 

Daha böyük yaşlı uşaqlarda (9 aydan 18 yaşa qədər) əksci sim lə-

rin sayı tədricən artır, 12 yaşında isə bu, 80%-ə çatır.

Rotaviruslu donuzların ishalla xəstə arasında aparılan təd qi-

qat lar  göstərdi  ki,  bağırsaqların  qeyri-həssaslığı  (rezistintliyi) 

bağır sağın  daxilində  JgA  sinifinə  aid  əkscisimlərin  olması  ilə 

ə la  qədardır.  Bir  sıra  tədqiqatçılar  doğuşdan  2-4  gün  sonra  ana 

sü dündə  maloziva  bu  əkscisimləri  aşkar  etmişlər.  Bir  sıra  hal-

larda isə bu əkscisimlər malozivada aşkar edilməsinə baxmaya-

raq,  qan  zərdabında  tapılmır.  J.Holmes  ehtimal  edir  ki,  JgA-nı 

ifraz edən hüceyrələr onu daima hasil etmir, ancaq onların “i m mu-

noloji  yaddaşı”  var,  növbəti  reinfeksiyalar  zamanı  yenidən  ha sil 

edir.

Ananın qanında dövr edən əkscisimlər dölün qan dövranına 

k e çir  və  uşaq  anadan  olduqdan  sonra  birinci  ayında  onun  qan 

445

zər dabında əkscisimlər aşkar edilir. Ona görə rotaviruslu bağır-

saq pozğunluğu 2-3 aya qədər uşaqlarda nisbətən az təsadüf edi-

lir.

Spesifik profilaktika. Rotavirus bağırsaq xəstəliyinin spesi-

fik profilaktikası vardır. Heyvan rotavirusları ilə insan rotavirus-

ları  arasında  fərqin  olmamasına,  heyvan  rotaviruslarının  insan 

üçün  patogen  olmamasına  əsaslanaraq  bəzi  tədqiqatçılar  belə 

he sab  edirlər  ki,  danaların  rotaviruslu  ishalını  törədən  törə di ci-

lər dən insanları peyvənd etmək üçün diri vaksin hazırlamaq olar. 

Bir sıra müəlliflər rotavi ruslu xəstə insan zərdabından hazırlan-

mış  JgJ-immunoqlobulini  eksperi mental  olaraq  rotaviruslarla 

yoluxdurulmuş  quzulara  verərək  onlarda  xəstəliyin  inkişafının 

qarşısını ala bilmişlər. Bəzi müəlliflər hesab edirlər ki, ayrı-ayrı 

hallarda  uşaqlarda  rotaviruslu  ishalın  qarşısını  almaq  üçün 

im mun qlobulini ağız vasitəsilə vermək olar. Hələlik bu məsə lə lər 

sona  qədər  həll  edilmədiyindən  fekal-oral  yoluxma  mexa nizmi 

ilə  yayılan  rotaviruslu  ishalın  profilaktikasının  əsasını  sanitar-

gigiyenik tədbirlər təşkil edir.

Rotavirusların  yoluxma  yolunun  yüksək  fəallığa  malik  o l-

ma sı sayəsində sanitar-gigiyenik tədbirlər az səmərə verir. M ü-

əy  yən edil mişdir ki, ana südü ilə qidalanan uşaqlarda süni qida-

lananlara nisbə tən rotaviruslar zəif inkişaf edir. Təbii qidalanan-

larda xəstəlik baş versə belə, yüngül keçir. Xəstəlik ağır k eç dikdə 

orqanizmin  susuzlaş masının  qarşısının  alınmasına  yönəldilmiş 

tədbirlər əsas yer tut malıdır.

Epidemioloji nəzarət. Rota viruslu diareyalar zamanı klinik-

laborator  diaqnostikanın  təşkil  olunmaması,  xəstəlik  haqqında 

məlumatın  olmaması  nəticəsində  epidemioloji  nəzarət  aparmaq 

çətinləşir.  Bu  mərhələdə  rotaviruslu  bağırsaq  xəstəlikləri  üzə-

rin də epidemioloji nəzarəti iki istiqamətdə aparmaq lazımdır.

Birinci  istiqamətdə  qeyri-bakterial  diareyaların  retrospektiv 

epidemioloji təhlili aparılır. Bunun üçün risk qrupu və kol lek tiv-

lər ayrılır, xəstəliyin çoxillik dinamikası aydınlaşdırılır. Təhlilin 

nəti cəsində əldə olunmuş hipotezalar xəstəliyin klinik diaqnosti-

kasının qoyulması və profilaktikanın müddəalarının əsaslandırıl-

ması zamanı istifadə edilir.

446

İkinci istiqamət laborator müayinə üsulları vasitəsilə rotavi-

ruslu  diareyaların  fəal  aşkar  edilməsindən  ibarətdir.  Bu  məq-

səd lə müasir müayinə üsullarından istifadə etmək lazımdır.

Norvolk virus qrupu tərəfindən

 törədilən xəstəlik

1968-ci  ildə  Norvolk  şəhərində  məktəbdə  baş  vermiş  mədə-

bağırsaq xəstəliyinin alovlanması zamanı könüllülərin yolux du rul -

ması nəticəsində Norvolk virusları əldə edilmişdir. Norvolk virusu 

toxuma  hüceyrələrində  inkişaf  etmir,  laborator  heyvanlar  üçün 

yoluxdurucu  deyildir.  Virusları  aşkar  etmək  məqsədilə  im mu-

nelektron mikroskopiya,  radioimmun,  immunferment  və  im mun-

hemaqqlü tina siya  reaksiyasından  istifadə  edilir.  Onların  köməyi 

ilə  xəstəliyin  geniş  yayılması  müəyyən  edilmişdir.  Virusun  bir 

neçə  serovariantlarının  olması  aşkar  edilmişdir.  Buna  görə  də 

hazırda Norvolk viruslar ayrıca qrupda təsnif edilir.

Viruslar  bağırsaqlarda  məskən  salmış  və  fekal-oral  mexa-

nizmlə  yayılırlar.  Əsas  yoluxma  amili  sudur.  Norvolk  virusu 

polio- və rotaviruslara nisbətən xlorun təsirinə daha dözümlüdür. 

Xlorun  suda  miqdarı  10  mq/l  olduqda  sağ  qalırlar.  Qida  vasi-

təsilə də yolux ma baş verə bilər. ancaq xəstəliyi klinik əlamət lə-

rinə görə ayırd etmək mümkün deyildir.

Xəstəlikdə inkubasiya dövrü 4 saatdan 77 saata qədər, çox vaxt 

1-2  gün  davam  edir.  Xəstəlik  qısa  müddətli  gedişi  ilə  (1-3  gün) 

fərqlənir, bu dövrdə kəskin mədə-bağırsaq pozğunluqları qeyd edi-

lir. Hərarət ən çox 37,5-38

0

C-yə qalxır, əzələ ağrıları nəzərə çarpır.

Xəstəlik  müayinə  aparılan  bütün  ölkələrdə  yayılmış  və  bu 

zaman insanlarda Norvolk virusuna qarşı əkscisimlər aşkar edil-

miş dir.  Norvolk  viruslu  xəstəlikləri  uşaqlar  arasında  rotavirus-

lara nisbətən az yayılmışdır. Xəstəliyin onlarla epidemik alovlan-

maları  aşkar  edilmişdir.  Alovlanmaların  əksəriyyəti  g ə mi lərdən 

tullantıların axıdılması zamanı, üzgüçülük hovuzlarında çimərkən 

suyun çirklənməsi nəticəsində baş verir. Xəstəxanadaxili və qida 

yoluxmaları da aşkar edilmişdir.

Epidemik alovlanmalarda yoluxma orta hesabla 60%-dir (23-

dən 93%-ə qədər). Bəzən birdəfəlik su və qida epidemik alov-

447

lan  malarından sonra təmas-məişət alovlanmaları da baş verir. T ə-

mas da olan şəxslərin orta hesabla 99%-i (31-dən 42%-ə qədər) 

yoluxurlar.

Epidemik alovlanmalar əsasən qış aylarında baş verir. Onların 

bir hissəsi ədəbiyyatda “qış qusma xəstəliyi” kimi təsvir edilmişdir.

Xəstəliyin  spesifik  profilaktikası  və  müalicəsi  vardır.  Profi-

laktika əsasən mədə-bağırsaq xəstəliklərində olduğu kimidir.

448

Təmas yoluxma mexanizmli infeksiyalar

Viruslu hepatitlər

Viruslu  hepatitlər  polietiologiyalı,  geniş  yayılmış  kəskin  və 

ya xro niki, müxtəlif klinik əlamətlərlə davam edən, qaraciyərin 

z ə də lən  məsi  ilə  özünü  göstərən,  tək-tək,  qrupla  xəstələnmə  və 

epidemik alovlanma şəklində qeyd edilən yoluxucu xəstəlikdir. 

Bu in feksiya ilə ancaq insanlar xəstələnirlər. 

Qısa  tarixi  məlumat.  Viruslu  hepatitlər  insanlara  qədim 

zamanlardan məlumdur. Elmi tibbi ədəbiyyatda bu xəstəlik haq-

qında  ilk  yazılı  məlumat  1629-cu  ilə  aiddir,  o  vaxta  qədər  bu 

xəs təliyi sarılıqla gedən digər xəstəliklərdən ayırmırdılar.

Hepatiti sərbəst nozoloji vahid kimi 1865-ci ildə Virxov təs-

vir etmişdir. Hepatitin yoluxucu təbiətli olması haqqında ilk dəfə 

1888-ci  ildə  S.P.Botkin  özünün  məşhur  “Klinik  müha zi rə lə-

rin”də  məlumat  vermişdir.  ÜST  1964-cü  ildə  bu  xəstəliyi  iki 

qrupa bölərək “yoluxucu hepatit” və “zərdab hepatiti” adlandır-

mağı daha məqsədəuyğun hesab etdi.

Müasir dövrdə klinik-epidemioloji tədqiqatların və labora tor 

diaq nostika metodlarının əsasında viruslu hepatitlərin aşağıdakı 

n o  zoloji  formaları ayırd  olunur: A,  B,  C,  D,  E.  Bundan  başqa, 

dife rensiasiya olunmamış qrup ayırd olunur ki, əvvəllər onlar nə 

A,  nə  də  B  hepatiti  adlandırılırdı.  C  və  E  hepatitləri  məhz  bu 

qrupdan ayrılmışdır. Son illər G və TTV virusları identifikasiya 

olunur, q a ra  ciyərin zədələnməsində onların rolu öyrənilir.

  Məlumdur  ki,  parenteral  hepatitlər  zamanı  mənfi  nəticənin 

alın ması  qaçılmazdır.  Xəstəliyin  kəskin  formasını  keçir dikdən 

sonra çox vaxt xronik hepatit formalaşır (xüsusilə də C hepatiti 

zamanı), sonralar belə xəstələrin bir qismində qaraciyər sirrozu 

in kişaf edə bilər. Birincili hepatosellüllyar karsinomanın viruslu 

B və C hepatitləri ilə etioloji əlaqəsi təsdiq edilmişdir. Bundan 

başqa, müasir müalicə metodlarından istifadə edilməsinə baxma-

yaraq, əksər hallarda hepatitin fulminant gedişində ölüm halları-

nın qarşısını almaq olmur.