Azad İsa oğlu Qurbanov, Elçin Musa oğlu Məmmədov, Aygün Seyfəddin qızı Hüseynova

1.7.2. Şəbəkə topologiyası 
Topologiya termini ilə  şəbəkənin strukturu - kompüter, 
server, periferiya qurğuları  və digər  şəbəkə komponentlərinin 
yerləşmə sxemi ifadə olunur. Şəbəkə qurğularının növlərindən 
və xarakteristikalarından, şəbəkənin genişlənmə imkanlarından, 
şəbəkənin idarəetmə üsulundan asılı olaraq şəbəkə  əsasən 3 
baza topologiyası: 
•
 
xətti (bus) 
•
 
ulduz (star) 

---

   
67
•
 
halqa (ring) 
və onların kombinasiyaları olan 
•
 
xətti-ulduz 
•
 
ulduz-halqavari  
əsasında yaradılır. 
Xətti topologiya
. Bu topologiya sadə  və  ən geniş yayılmış 
topologiyadır.  Şəbəkədə kompüterlər, serverlər, periferiya 
qurğuları magistral və ya seqment adlanan vahid kabelə ardıcıl 
olaraq qoşulur  (şək. 8). 
 
Şəkil 8. 
Kabelin başlanğıc  və  sonunda siqnalın sönməsi üçün  
terminatorlar yerləşdirirlər.         
Fayl şəklində saxlanılan informasiyanın həcmi 4 
1
кб -
dən artıq olduqda informasiya ötürülməzdən  əvvəl kompüter 
onu paket və ya kadr adlanan kiçik bloklara bölür. Hər paket 
aşağıdakı struktura malik olur:  
•
 
başlıq 
•
 
verilənlər  
•
 
treyler 
Başlıq informasiya ötürücüsünün və alıcısının 
ünvanlarını, paketin ötürülməsi və vahid fayl şəklində 
birləşməsi haqda məlumatı daşıyır. Verilənlər ötürülən fayl 
fraqmentidir və  həcmi 4 kb-dan çox olmur. Treyler özündə 
paketin ötürülməsinin korrektliyini yoxlayan və  şəbəkə 

---

 
68
komponentləri arasında  əlaqə üsulundan asılı olaraq digər 
məlumatları daşıyır. 
Paket elektrik siqnalı şəklində magistral boyu ötürülür. 
Bu zaman paketi yalnız ünvanı başlıqda daşıdığı informasiya 
alıcısının ünvanına uyğun gələn kompüter qəbul edir. Qəbul 
edici kompüter başlıqdakı təlimatı uyğun olaraq paketləri vahid 
fayl  şəklində birləşdirir və bu zaman treyler bu prosesin 
korrektliyini yoxlayır. 
İki kompüter eyni zamanda informasiya ötürə bilərmi? 
Belə hadisəyə kolloziya hadisəsi deyilir (yəni paketlərin toq-
quşması). Bunun qarşısını almaq üçün kolloziyanı müəyyən 
etmək və kolloziyanı dəf etmək istifadə üsullarını tətbiq etmək 
olar. Kolloziyanı müəyyən etmək istifadə üsulunun mahiyyəti 
ondan ibarətdir ki, kompüter və ya server magistralın informa-
siya ötürülməsi üçün boş olduğunu müəyyən edir, sonra infor-
masiyanı ötürür və bu zaman digər kompüterlərdən heç biri in-
formasiya ötürə bilməz. Lakin, kabelin uzunluğu 2500 m-dən 
artıq olduqda magistralda siqnalın zəifləməsi nəticəsində kol-
loziya hadisəsini müəyyən etmək prosesi çətinləşir. 
Digər üsulu tətbiq etdikdə hər bir kompüter informasiya 
ötürməzdən əvvəl bu haqda xəbərdarlıq siqnalı ötürür və digər 
kompüterlər bu siqnalları  qəbul edərək informasiya ötü-
rülməsini müvəqqəti olaraq təxirə salır. Bu üsulun tətbiqi 
şəbəkənin məhsuldarlığını (işləmə sürətini) azaldır. 
Xətti  şəbəkə passiv şəbəkədir. Belə ki, kompüterlərdən 
biri sıradan çıxarsa, şəbəkə işini davam etdirəcək. Şəbəkə yal-
nız magistral bu və ya digər səbəbdən xarab olarsa  işləmə-
yəcək.  Şəbəkəni genişləndirmək zərurəti olduqda, magistralı 
uzatmaq üçün borel-konnektordan istifadə etmək olar. Lakin, 
bu ucuz başa gəlsə də, elektrik siqnalının sönməsi nəticəsində 
çoxsaylı borel-konnektorlardan istifadə heç də həmişə effektiv 
olmur.  Şəbəkədə ayrı-ayrı kabel seqmentlərini birləşdirmək 
üçün repiterdən istifadə  məqsədə uyğundur. Repiter konnek-

---

   
69
tordan fərqli olaraq siqnalı digər seqmentə ötürməzdən  əvvəl 
siqnalı gücləndirir və sonradan ötürür. 
Ulduz  şəbəkəsi
. Ulduz şəbəkəsində  (şək. 9) bütün 
kompüterlər kabel seqmentləri vasitəsilə mərkəzi konsentratora 
(hub)  qoşulur.  Bu  kabel  sərfini  artırır və mərkəzi konsentra-
tor sıradan çıxdıqda  şəbəkə öz fəaliyyətini dayandırır. 
Kompüterlərdən biri sıradan çıxarsa və ya kabel seqmenti  
aralanarsa  yalnız  həmin kompüter informasiya mübadiləsi 
etməyəcək.  
 
Şək.9. 
Konsentratorlar passiv və aktiv  olur.  Aktiv konsentrator 
repitor kimi siqnalı qəbul edib gücləndirir. Passiv konsentrator-
lar (məsələn montaj panelləri, kommutasiya blokları  və s.)  
yalnız siqnalı qəbul edib ötürmək funksiyasını yerinə yetirirlər 
və onları aktiv konsentratorlardan fərqli olaraq qidalanma 
mənbəyinə qoşmağa ehtiyac yoxdur.   
Halqa.
 Bu topologiyada kompüterlər qapalı halqa təşkil 
edən kabelə qoşulur. Xətti topologiyadan fərqli olaraq kabelin 
sərbəst ucları olmadığından terminatorlardan istifadəyə ehtiyac 
qalmır (şək.10).  
 

---

 
70
 
Şək.10. 
Şəbəkənin hər bir kompüteri repitor rolu oynayır, yəni 
siqnalı  qəbul edir, gücləndirərək digər kompüterlərə ötürür. 
Buna görə də kompüterlərdən biri sıradan çıxarsa bütün şəbəkə 
öz fəaliyyətini dayandıracaqdır.  İnformasiya aşağıdakı 
prinsiplə ötürülür: şəbəkə  fəaliyyətə başlayan kimi marker 
yaranır və ardıcıl olaraq halqa boyu bir kompüterdən digər 
kompüterə ötürülür. İnformasiya ötürməyə hazırlaşan kompüter 
markeri  qəbul edib, onu informasiya sahibinin ünvanı ilə, 
verilənlərlə tamamlayır. Markeri qəbuledici kompüter qəbul 
edib,  verici kompüterə təsdiqedici məlumat göndərir. Bundan 
sonra informasiya göndərən kompüter yeni  marker yaradaraq 
şəbəkəyə ötürür.  Markerin ötürülməsi praktiki olaraq işıq 
sürətilə yayılır. Belə ki, 200 m diametrli halqada marker 10000 
dövr/san tezliyi ilə dövr edir. 
Ulduz-xətti
. Bu topologiya «ulduz» və «xətti» 
topologiyaların kombinasiyasıdır (şək. 11). Adətən bir neçə 
«ulduz» topologiyalı  şəbəkəni magistral kabel vasitəsilə  xətti 
şəkildə birləşdirirlər.  Şəbəkənin kompüterlərindən hər hansı 
birinin xarab olması bütövlükdə şəbəkənin işləməməsinə səbəb 
olmayacaq.  Konsentratorlardan biri və ya bir neçəsi sıradan 
çıxdıqda isə  şəbəkənin yalnız müəyyən hissəsi- həmin 
konsentratora qoşulmuş kompüterlər və konsentratorlar öz 
fəaliyyətini dayandıracaqdır.  

---

   
71
 
                                          Şək.11.