Qeyri- müəyyən əvəzliklər
Dialektlərdə qeyri- müəyyən əvəzliklərin müəyyən hissə-
si sual əvəzliklərinin əsasında, onlara şəkilçilərin əlavəsi və ya
başqa sözlərin qoşulması yolu ilə yaranır. Bir qismi də əvəzlik
olmayan sözlərdən və ya başqa əvəzliklərin köməyi ilə əmələ gə-
lir. Ədəbi dilimizdə işlənən qeyri- müəyyən əvəzliklər şivələr də
müxtəlif tələffüz variantlarında işlənir: kimsə/kimiysə/ kimsənə,
hərə/hər, kəs/hər kes/hər kəsən/hər kəsdə/hər kişi/ hər kəş/ hər
küş, bənzi/ bənziləri, filan kəs/filan-peşməkan/ filan-peşman (can-
sızlar), hamı/hamısı/ (əksər şivə.), hamıyı, hamıcığ/ hamıcacığ (
Ağ., Gəd.), hərkəşdi (İm.), hər küşdə, hər kəsən (Cəb.) və s.
Bəzi şivələrdə çıxışlıq hal şəkilçili şəxs əvəzlikləri birlikdə
işlənərək qeyri- müəyyən əvəzlik əmələ gətirir; məs.:-Xırda adam
dünyənin işini sənnən- mənnən çox qanır (Göy.) və s.
O və bu əvəzlikləri birlikdə işlənərək qeyri- müəyyən əvəzlik
əmələ gətirir; məs.:- O-bu deyir, sən də inanırsan (G.);- Onun-
munnun haravasıynan gəldix` çıxdıx kəndə ( Daş.) və s.
Sual əvəzlikləri
Şivələrdə işlənən sual əvəzlikləri ədəbi dillə müqayisə çox-
luq təşkil edir. Dialektlərə xas sual əvəzliklərinin əksəriyyəti
M.Kaşğari bu hadisəni nğ şəklində qeydə almışdır: meninğ
emgek “mənim əməyim”; bizinğ ew “bizim ev” (MK, III c.,
s.370, 372).
Fikrimizcə, hallanma prosesində birinci şəxs əvəzliklərinin
yiyəlik halda qəbul etdiyi əlaməti mənsubiyyət, digər əvəzliklərə
əlavə olunan formanı isə hal şəkilçisi adlandırmaq doğru deyildir.
Qədim türk yazılı abidələrində, müa- sir türk dillərində, o cüm-
lədən şivələrimizdə mən və biz əvəzliklərinin yiyəlik halında iş-
lənən - in hal şəkilçisi olub və - im formasından qədimdir.
İşarə əvəzlikləri
Şivələrdə işarə əvəzlikləri fərqli şəkilllərdə qeyri- bərabər kə-
miyyətdə yayılmışdır.
Bu işarə əvəzliyi hallanarkən adlıq haldan
başqa, digər hallarda b>m dəyişməsi baş verir: munun, muna,
munı, munda, munnan. Şivələrin əksəriyyətində
bu əvəzliyinin
cəm formasında ilk samit dəyişməz qalır (buların). Qazax şivəsin-
də isə b>m dəyişməsi saxlanılır; məs.: munnarıŋ, munnara, mun-
narı, munnarda, mun- nardan. Bundan başqa, digər işarə əvəzlik-
ləri aşağıdakı formalarda yayılmışdır: habu/habı (Q., Zaq., Ş.), o,
bu//be, budey, odey, belənçi, belənçik (B., Şam.), odua:, budua:,
odurana, budurana (Q.), bıdırana, bıdıxana, odurannı, budurannı
(Nax.), habıdağa, habıdırana (Q.), butana, otana (G.), a:na, ə:nə
(qərb), onək, bunək (Ağ.), oğal, bığal/buğal (B., Şam., Nax.), oqı-
lıx, buqılıx «elə», “şu”nu gətir, “şu”nu qoy (Gəd.), anarı ( qərb,
şimal- qərb), həvlə/ həblə, habləjə, belənçik, eləncig (İm.), heylə /
həylə, həbelə/ hibelə (Cəb.).
Dostları ilə paylaş: |
