Kəmiyyət kateqoriyası Azərbaycan dilində və onun şivələrində kəmiyyət anlayışı
morfoloji, leksik- sintaktik və leksik üsullarla formalaşmışdır.
Şivələrdə kəmiyyət ka- teqoriyası əsasən
–lar,- lər şəkilçisi ilə
ifadə olunur.Bu şəkilçi əsas nitq hissələrinə əlavə olunur. Feillər
istisna olmaqla, digər əsas nitq hissələri –lar,- lər şəkilçisini qə-
bul etdikdə substantivləşir (gözəllər,birincilər, sizlər, aşağı- lar,
oxuyanlar və s.). Feillər-lar,- lər şəkilçisini yalnız üçüncü şəxsin
cəmində qəbul edir. Bu məqamda –lar,-lər şəkilçisinin işlənməsi
kəmiyyətə görə uzlaşmanın tələbindən irəli gəlir. İsimlər bütün
hallarda- lar,-lər şəkilçisinin vasitəsilə çoxluq ifadə edir.Şivələr-
də fonetik şəraitdən asılı olaraq, bu şəkil- çi müxtəlif variantlarda
işlənir:
-nar/ nər: xannar, qannar, vətənnər, çobannar (İs.),şamdan-
nar, şannar “nişanlar” (Qaz.), nişannar, oğlannar (Br.), günnər, gəlinnər (B.), ilannar, tükənnər, xırmannar, seyvannar (Ş.),kəv- şənnər, qoşunnar, xızannar “uşaq- lar”, heyvannar, insannar (Nax.), badamnar, damnar, üzümnər (Təb.) və s.
Müasir türk dillərində də sonu burun samitləri ilə bitən söz-
lər- lar,- lər şəkilçisinin –nar,- nər formasını qəbul edir;məs.: ka- zannar, bəyləmnər “əla- qə”(tatar), xozannar “dovşan”, künner “gün”(xakas), çonnar “xalq”, temner “vaxt” (şor), nomnar ”ki-
tab”, annar “canavar”(Tuva) (156,s.80-87).
-dar/dər:qızdar, itdər, külfətdər (Dər.), tişdər,sajdar (Gəd.),
addar, seyiddər, gözdər (Nax.), qizdər, qərdəşdər, ətdər, süz- dər (Qb.), gomuşdar, quşdar (Mər.), atdar, kətdər,tatdar, sözdər, şivəsi üçün də səciyyəvi xüsusiyyətdir. Dərbənd və Ağcabədinin
Üzeyirkənd şivəsində bu şəkilçi (-uv, - üv) ikinci və üçüncü şəxs
əvəzliklərinin yiyəlik halında da müşahidə olunur; məs.: sənüv, sizüv, onuv, ollaruv; - Hindi sənüv hələ vaxtuv dəgül, qartimisəv,
kit əvüvdə otu (Dər.) (62, s.31).
- uv, - üv şəkilçisi n - q/ğ - v səs uyğunluğu nəticəsində əmələ
gəlmişdir.
- u şəkilçisi Ağcabədi və İraq türkmanlarının şivələrində ikin-
ci şəxs tək mənsubiyyət şəkilçisi kimi də işlənir. Yiyəlik halda
işlənməsi də v ünsürü ilə bağlıdır. Ağcabədi şivəsində yiyəlik hal-
da və ikinci şəxs mənsubiyyətdə dodaqlanma əlaməti güclüdür.
Azərbaycan dili şivələrində dodaq saitlərindən sonra v səsinin
“saitləşməsi” əlaməti meydana çıxır (alo
u
, köçö
ü
sözlərinin tələf-
füzündə olduğu kimi). Burada yiyəlik hal şəkilçisinin u saiti ilə v samitinin “saitləşməsi” nəticəsində əmələ gələn u saiti birləşir və
uzun tələffüz olunur. Hər iki forma (-uv//-nuv, - u) paralel işlənsə
də, onlar arasında zaman və məkan fərqi vardır. - uv, - nuv şəkil-
çisi vasitəsilə yaxın zaman və məkan məsafəsi, - u şəkilçisi ilə
nisbətən uzaqlıq anlayışı bildirilir.
Şivələrdə ikinci şəxs mənsubiyyət şəkilçisindən sonra yiyəlik
hal şəkilçisinin düşməsi hər iki şəkilçinin eyni semantikalı olma-
sının nəticəsidir; məs.: - Ağzımın liğabın da verəjəm dədə:n gözü
yaxşı olsun (Ağ.); - Bu da sənin dərdi:n əlacı (G.) və s.
Bu xüsusiyyətə klassiklərin dilində də rast gəlinir; Ayağun tozuna başlar fədadür (Q.Bürhanəddin, s.52);-Çizginürmən mən
gözün yaşinəvü qanım tökər (Kişvəri, s.314);- Hər ayağın torpağı
mülki - Süleymandır maŋa (Xətai, s.36);-Saçın zəncirinə könül
bağladım (Vaqif, s.16).
Eyni hadisə üçüncü şəxsdə də baş verir. Şivələrdə üçüncü şəxs
mənsubiyyət şəkilçisindən sonra yiyəlik hal şəkilçisi bəzən dü-
şür; məs.: - Üş qardaş üçü də, biri də arvad getdilər dədəsi əvinə
(Ağ.);- Bu yol başdi:r kin, gessin baxtın dalınca (G.); - So:ra öz-
zəri öyə gedəndə yerinə darğa qoyardı, cama:tın əkdiyin ica:rəsin
almağa (Sab.).Orta əsrlər yazılı abidələrin dilində bu xüsusiyyət