Azerbacan dialektologiyasi-2019. indd

masay, oray (207, s.96).
Əvvələn, sonu açıq saitlə bitən sözlərə - y səsi ilə başlanan şə-
kilçi əlavə etdikdə, y səsinin təsiri ilə açıq saitlər məxrəc cəhətdən 
sözün son saiti qalın dodaqlanan u saiti ilə, yönlük halda isə qalın 
dodaqlanan a saiti ilə əvəzlənir; məs.: quzu:, ciyu:, ütu:, quza:, 
ciya:, üta: və s. Samitlə bitən sözlər ikinci şəxs təkin yönlük ha-
lında ancaq bir qalın variantlı, yiyəlik və təsirlik hallarda isə iki 
qalın variantlı mənsubiyyət şəkilçisi işlənir; məs.: əlu: (əlinin, 
əlini), əlı: (əlinin, əlini), əla://əla: (əlinə), atu: (atının, atını) və s.
Cəbrayıl, Zəngilan, Zərdab və Meğri (Vartanizar, Lehvaz, 
Maralzəmi) şivələrində də həmin məqamda burun səsləri işlənir; 
məs.: belῖ, belᾶ:, dədᾶ: (Cəb.), atῖ:, dilῖ:, otũ:, gözũ: (Zən.); - Xo-
ruzũ: qoy dişũ: dibinə; - Başᾶ: at tənib nədi; - Çəxdiməsən dişũ 
canın dincəlməz (Meğ.); - Otmısan da dədᾶ: öyündə (Zər.) və s.
Bəzi keçid şivələrində isimlər mənsubiyyət şəkilçilərindən 
sonra yiyəlik halda -ı,- i,-u,-ü şəkilçisini qəbul edir; məs.: Atamu 
qorxusunnan məni meşiyə atıp geddi (Zər.); -Qızu atası, həm də 
qaynatasi qızı tanıyıp qujaxladılar (Uc.).
Şivələrin əksəriyyətində üçüncü şəxs mənsubiyyət şəkilçili 
isimlərin təsirlik halında yalnız - n şəkilçisi işlənir; məs.: ata-
sın, babasın, başın, ərəbəsin, qeyşin (B.), qunağun, atasın, quzu-
sın, ləmpəsin, künnegin, güzün (Qb.), atın, qolın, nəvəsin, ütisin 
(Muğ.), adın, küpəsin, vedrəsin (Ş.), əmisin, baba- sın, atasın 
(Zən.), yarısın, duzun (Dər.), oğlun, ayağın (İt.).
Bu xüsusiyyətə qədim yazılı mənbələrdə tez-tez təsadüf olu-
nur; məs.: Olurıpan turk budunın ilin törüsin tuta bilmis “Onlar 
xan olmaqla türk xalqının birliyini yaratmış, dövlətini qurmuş-
lar” (KT, Böyük abidə, 1,7-ci sətirlər); - er atın çapındı “Adam 
atını qamçıladı (MK, II c., s.143);- Başın qaldırdı, yılabıdaq gö-
zin açdı;- Ol zəmanda oğul ata sözin iki eləməzdi (KDQ, s.39, 
71);-Ətməgin balla yey (Oğuznamə, s.37);- Çünki Məcnun gördü 
ol üzündə həqqin surətin, Aşiqin məşuqəsi Leyli olur didarinə; 
(Nəsimi, s.28, 30);- Bu dastanı bu gün bünyad edəlüm, Haqqın 
qüdrətlərin biz yad edəlüm (Dastani-Əhməd Hərami, s.14);-Qəm-
zəsin sevdin, könül, canın gərəkməzmi saŋa? Tiğə urdun cis-
mi-üryanın, gərəkməzmi saŋa? (Füzuli, s.51);-Şu dəmdən kim, 
sənin gördüm camalın, Giriftar olmuşam yüz min bəlaya (Xətai, 

---

166
167
sonra gələn sözün arasında fasilə verilmə- məsi və yaxud fasilə-
nin əhəmiyyətli dərəcədə qısalması - i formasının ixtisarına səbəb 
olur (62, s.50).
Qədim yazılı abidələrdə mənsubiyyət şəkilçisindən sonra tə-
sirlik hal şəkilçisi bəzən işlənmiş, bəzən də işlənməmişdir. Mən-
subiyyət şəkilçisi müəyyənlik ifadə etdiyindən, ondan sonra hal 
şəkilçisinin işlənməsinə ehtiyac hiss olunmamış, fikir tam şəkildə 
bildirilmişdir. Tədricən cümlədə sözlər arasında idarə əlaqəsi tam 
formalaşmış, bu xüsusiyyət ədəbi dildə arxaikləşmiş, şivələrdə 
isə bu proses davam etməkdədir.
Azərbaycan dili şivələrində qorunub saxlanılan qədim xüsusiy-
yətlərdən biri də birinci şəxs tək mənsubiyyət şəkilçisindən sonra 
yiyəlik hal şəkilçisinin düşməsidir; məs.: - Başım iyəsi olsaydı, 
meni də saya salallar (Q.); - Babam qənnadi tükani vardi Tərbizzə 
(Təb.); - Dişim ağrisinnən səhərcət yatməmişəm (L.) və s.
Buna qədim yazılı abidələrin və klassiklərimizin əsərlərində 
tez-tez rast gəlmək mümkündür: - Közüm yaşı sawrukur kudhı 
akar… “gözümün yaşı sovrularaq aşağıya axar”; ewim tusı “evi-
min qarşısı” (MK, II c., s.229; III c., s.126); - Mənim köprüm 
yanında bu qovğa nədir, niyə şivən edirsiz? - dedi [KDQ, s.78]; 
- Mənim könlüm anlarə çox rəğbəti var (Şühədanamə);- Şahənşah 
dedi: ey canım parası (Dastani-Əhməd Hərami, s.38);- Gözlərüm 
gəmisi ləngər saldı qan dənizinə (Q.Bürhanəddin, s.52);- Gedəli 
sən yıxıldı könlüm evi (Kişvəri, s.310);-Bu könlüm təxtinə sultan-
dır, ey dust (Xətai, s.61);-Könlüm odu qıldı yanə-yanə (Füzuli, II 
c., s.37).
Ağcabədi şivəsində birinci və ikinci şəxslərdə, üçüncü şəxs 
cəmdə mənsubiyyət şəkilçisini qəbul etmiş isimlərin yiyəlik ha-
lında - in əvəzinə - uv, həm də - u (yalnız I şəxsdə) şəkilçisi işlə-
nir; məs.: bajımuv/ bajımu, xalamuv /xalamu,qolumuv/ /qolumu, 
bajımızuv/ bajımızu, xalamızuv / xalamızu, bajısınuv, xalasınuv, 
qolunuv, qollarınuv, bajılarınuv (6, s.17).
Yiyəlik və mənsubiyyət şəkilçilərinin tərkibində v ünsürü-
nün işlənməsi Azərbaycan dilinin bir sıra şivələri kimi, Ağcabədi 
həmhüdud olan samitə yaxın qapalı saitlərə (daha çox ı, i saitlə-
rinə) çevrilir. İkincisi, y samiti belə fonetik şəraitdə qapalı i sai-
tinin funksiyasını öz üzərinə götürür. Yuxarıdakı nümunələrdə - i 
şəkilçisi işlənməsə də sözün təsirlik halda olduğu aydınlaşır.
Lerikin Hiledərə, Qosmalyan, Halabın və Qışlaq kənd şivələ-
rində mənsubiyyət şəkilçili isimlərin təsirlik halında -y, -v, - iv 
şəkilçisi səciyyəvilik təşkil edir; məs.: kənduy//kənduv, qabiy//
qabiv, əğəciv, qaşığiv və s. (27, s.63).
Təsirlik hal şəkilçisinin düşməsi birinci və ikinci şəxs mən-
subiyyət şəkilçilərini qəbul etmiş isimlərdə də müşahidə olunur; 
məs.: - Qaradovoylar gəldilər malım, pulum, davarım hər nəyim 
vardısa hamısını taladılar; - Yeməyin görmoyom, içməyin gormo-
yom mən səndə nə üçün duroyum (Qk.).
Birinci şəxs mənsubiyyət şəkilçisindən sonra təsirlik halın 
şəkilçisiz işlənməsinə yazılı abidələrdə də təsadüf olunur; Qu-
ruluca qopuzım götürün, ögün məni - dedi;…qopuzım ələ alun, 
məni ögün (KDQ, s.88);- Dəlindi ğüssədən bağrım, sən etmə ürə-
yim yarə; Çaxdı sirrim aləmə, əsrarımı faş eylədi (Nəsimi, s.18, 
42);-Saçın fikri ayağım bağlar oldu, Maŋa guya dəlürmak çağlar 
oldu (Kişvəri, s.339);-Yandırıb canım, cahansuz etmə bərqi-ahi-
mi, Asiman, xurşidi-rəxşanın gərəkməzmi saŋa? (Füzuli, s.51);- 
Dedi şimdi bu bəni bilir isə,Bir içim su verməyə başım kəsə 
(Y.Məddah, s.189);- Səbrilə qərarım aldı, getdi, Nə səbr ki, varım 
aldı, getdi (Xətai, s.80).
Ümumiyyətlə, qədim yazılı abidələrdə, müasir şivələrdə tə-
sirlik hal şəkilçisinin düşməsinə tez-tez rast gəlmək olur. H.Mir-
zəzadə bunu belə izah edir: “Belə bir xüsusiyyəti yalnız şeirlərin 
dilində deyil, eyni zamanda nəsr əsərlərinin dilində də görmək 
olar. Təsirlik halın şəkilçisiz işlənməsi sadəcə olaraq, vəznin xa-
tirinə deyil, əksinə qrammatik əlaqələrin formal cəhətdən hələ ta-
mamilə formalaşmamasından irəli gəlmişdir. Şübhəsiz, bu zəiflik 
tarixi etibarilə daha qədim dövrlərin qalığı hesab edilə bilər (75, 
s.82). M.İslamovun fikrincə, bu hadisə bilavasitə tələffüz tezliyi 
ilə əlaqədar olaraq baş verir. Təsirlik halda olan əvəzliklə ondan 

---

168
169
məhdud dairədə işlənmişdir; məs.:Qaşları əgrisi ilə toğruya, Nə 
cəfa qılsa, qata qarə qıla (Q.Bürhanəddin, s.82);- Qara xalın xə-
yalında qarardı gözləri aqi (Kişvəri, s.311);-Vərqə çün gördi atasi 
halını (Y.Məddah, s.156);-Məşuqənin əyaği izi, qibləgah ola (Xə-
tai, s.52).