Azerbacan dialektologiyasi-2019. indd

Bir neçə həmcins üzvlü cümlələr;- Yayda şum eli:rdix`, əkir-
dix`, payızda səpir dix`;- Sora vəl qoşullardı, vəlnən döyüllərdi, 
şanaynan so:rullardı ( Ş.)
Ümumiləşdirici sözlər. Şivələrdə həmcins üzvlü cümlələrdə 
ümumiləşdirici sözlərə qismən rast gəlinir; məs.:- Tütündü, qar-
tofdu, qarğıdalıdı- marğıdalıdı- hamısı qalxozda oltdı (Ş.). 
Əlavələr
Dildə fikrin ifadə olunmasında əlavələrin rolu böyükdür. Bu, 
şifahi dillə mü- qayisədə yazılı dil üçün xarakterik xüsusiyyətdir. 
Bir sıra dillərdə əlavələr cümlədəki roluna görə cümlə üzvü hesab 
olunur. Azərbaycan dilində isə ayrıca cümlə üzvü deyil, onların 
əlavəsi kimi işlənir. Azərbaycan dili şivələrində əlavələr məhdud 
arealda yayılmışdır. Ayrı- ayrı şivələrdə cümlə üzvlərinin əlavələ-
ri müxtəlif kəmiyyətdə təzahür edir. Apardığımız müqayisələrdən 
aydın olur ki, mübtəda, xəbər və tamamlıqların əlavələrinə daha 
çox rast gəlinir: 
Mübtədanın əlavəsi : -Cəbiş Karımof atmış beşındadı- ço-
bandı (Şah.);- Əkbər- mənim atam Qalağayınnan gələr, burda-
kı torpağı kət qayırmaq issər (Sab.);- Yaşdı adamnar- qocalar, 
qızdar, gəlinnər müharibədə yaxşı işdiyillər (B.Qk.);- O maşın 
getmişdi, göy maşın (Cəb.) və s.

---

268
269
- Doğurdan da əvdə yoxiydux dünən (Cəb.);- Doğurdan da adam-
lar hindi əyağdı (S.);-Doğrudən də dünyə boş dünyə dü ( L.).
Əlbəttə ara sözü şivələrdə də gerçəkliyə münasibətin təsdiqi-
ni bildirir və müxtəlif fonetik formalarda işlənir: həlbəttə, həlbət-
də, həlvətdə, həlbət, həlvət və s. 
-İşdi, həlbəttə, yaxşı yamay adamnar həmişə olur (Cəl.);- 
Həlbət öydə yoxıymış (G.) və s. Bəzi şivələrdə əlbəttə ara sözü 
ki ədatı ilə işlənərək ifadə olunan fikri daha da qüvvətləndirir; 
məs.:- Həlbətdə ki olar xeyrinnən qaçmazdar ( G.);- Həl- vətdə 
kin hörmət eli:rix` qonağa (K.);- Həlbət, alləh bizə də bir gün 
ağlər( L.);- Həlbət, oğlu:za baş əkəcəx` (Şr.);- Bu il, həlbət ki, 
taxılımız bol oləcəg ( L.);- Həlbət ki, sizə əziyyət ver məx` istə-
miyiflər (Qub.) və s.
Şivələrdə 
həqiqətən ara sözü həqiyqətən, düzülü, gerçəkli for-
malarında da işlənməkdədir; məs.:- Həqiyqətən, parça tapılme:r-
dı, arvatdar şal to:xordu, şalvar tikerdilər, budumuz yara olo:rdu 
(Çəm.);- Düzülü, piyade:ssəx` havax çatarıx Çal- təpiyə;- Ger-
çəx`li cönəciyialıf gətiriŋ alışmalıyax a:dılı fikirrəşmə:ŋ (K.);- 
Həyqətən, elmli, biligli, üşəğdu (L.) və s. 
Qubadlı şivəsində həqiqətən ara sözünün sinonimi kimi