Azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti

İşin praktiki əhəmiyyəti. Uzunmüddətli aktivlərin iqtisadi mahiyyətinin, 
funksiyasının dəqiq, düzgün açıqlanması, bunların uçotunun və analizinin daha 
effektiv formada təşkil olmasına imkan verə bilir. Uzunmüddətli aktivlərin 
təsnifatında, qiymətləndirilməsində, uçotunda və təhlilində müəyyən olunmuş 
nöqsanlarıla çatışmazlıqlar öz növbəsində ölkədə mühasibat uçotu üzrə 
standartlarının daha da təkmilləşərək beynəlxalq standartların tətbiqinin 
əhəmiyyətini nəzərə alır. Bundan başqa, uzun müddətli aktivlərin təsnifatının, 
qiymətlən-dirilməsinin, uçotunun və analizinin təkmilləşdirilməsinə aid konkret 
verilmiş təkliflərlə tövsiyyələrin beynəlxalq standartlarda olan şərtlərə qaydalara 
əsasən və uyğun formada təkmilləşdirilməsində istifadə edilə biləcəkdir.
İşin həcmi və quruluşu. Tərtib edilmiş magistr dissertasiyası girişdən, üç 
fəsildən, nəticə və təkliflərdən, həm də tədqiqat zamanı faydalanılmış 
ədəbiyyatların siyahısından ibarətdir. 
 

---

11 
I FƏSİL. BEYNƏLXALQ STANDARTLARA UYĞUN OLARAQ 
MÜHASİBAT UÇOTUNUN TƏRTİB OLUNMASININ METODOLOJİ 
ƏSASLARI 
 
1.1. Uzunmüddətli aktivlərin iqtisadi mahiyyəti, funksiyası, onların 
təsnifatının konseptual əsasları 
Aktivlər, keçmişdə olmuş hadisələrin bir nəticəsi olaraq mühasibat uçotu və 
maliyyə əməliyyatları üzrə hesabatlarının subyektləri tərəfindən idarə olunmuş və 
bu sahədə fəaliyyətdə olan subyektlərə gələcəkdə iqtisadi səmərəlilik gətirəcəyi 
gözlənilən resurslar olmaqla, müəyyən edilmi. tarixə, onun əmlakının tərkibi, 
xüsusiyyətləri və dəyəri barədə maliyyə vəziyyəti üzrə hesabatın maddələrini əks 
etdirən göstəricilərdir 
(Р.Алборов, s.197)
.
Aktivlər elə vəsaitlərdir ki, gələcək dövrdə 
iqtisadi səmərə gətirilməsini təmin etməlidir, əks halda onlar gələcək dövrlərin 
potensial zərərlərindən başqa bir şey deyildirlər və ya cari dövrün əməliyyat 
xərcləridirlər. Gələcək iqtisadi effektivlik ondan təşkil olunur ki, son nəticədə pul 
resursları ya da pul vəsaitlərinə ekvivalentlər daxil olsun. Pul resursları və pul 
ekvivalentləri də öz növbəsində aktivdirlər.
Ümumiyyətlə, aktivlərin beynəlxalq miqyasda uçotunun, həmçinin maliyyə 
hesabatının yerli siteminin əlamət və xüsusiyyətlərini müəyyənləşdirən bəzi 
faktorlar vardır. Bunlar əsasən aşağıda qeyd edilmiş faktorlardan ibarətdir: 
 Maliyyə informasiyalarının verilməsi səviyyəsi; 
 Müəssisələr haqqında uyğun qanunvericiliyin mühasibat uçotuna göstərdiyi təsir; 
 Müəssisə mənfəətinin hesablanmasının mühüm olması; 
 Vergi inzibatçılığı və qanunvericiliyinin göstərdiyi təsir; 
 Zəruri uçot prinsip və qaydalarına əməl edilməsi; 
 Hesabatlarda əks olunan məlumatların kapital bazarından istifadə edənlərə istinadı; 
 İqtisadiyyatda inflyasiyanın dəyişən dərəcəsi.
Dünya ölkələrdə hazırlanan mühasibat uçotu əsasən ölkənin iqtisadiyyatının 
inkişafetmə tempinin artmasına yönəldilmişdi. Bu zaman aktivlərlə bağlı 
informasiyaların və mühüm məlumatların hazırlanıb əks olunması, iqtisadi siyasət- 

---

12 
lə bağlı məslələrin müəyyənləşməsində də önəmlidir. 
Uçota alınmış və hesabatda əks etdirilmiş obyektlərin mahiyyəti ilə məzmunu 
nəzəri, habelə metodoloji aspektdən düzgün, sistemli və hərtərəfli müəyyən 
olunmadıqda bu obyektlərlə bağlı formalaşdırılmış informasiyanın mövcud 
keyfiyyətidə aşağı düşür, hətta bəzən də səhv idarəetmə ilə maliyyə qərarlarının 
qəbuluna səbəb olur. Uçot ilə hesabatların ən mühüm elementlərindən olan 
aktivlərin, xüsusən də uzunmüddətli aktivlərin mahiyyətinin, funksiyasının, 
təsnifatının və qiymətləndirilməsinin normativ sənədlərdə, eləcə də iqtisadçıların 
əsərlərində kifayət səviyyədə açıq formada açıqlansa və tədqiq edilsə də yeni 
standartlara uyğunlaşması ilə bağlı əksikliklər mövcuddur. Başqa sözlə, qeyd 
edilmiş məsələlər arasında ən zəif tədqiq olunan məhz aktivlərin mahiyyəti ilə 
funksiyası haqqındadır. Ölkədə uçot ilə hesabat sisteminin sistemli şəkildə inkişaf 
etdirilməsi, habelə onun beynəlxalq səviyyədə olmuş standartlara uyğunlaşması bu 
istiqamətdə nəzəri, həmçinin metodoloji analizlərin dərinləşdirilməsini zəruri edir. 
Digər baxımdan, aktivlərin təsnifatının, qiymətləndirilməsinin və uçotunun 
mövcud sxemi əhəmiyyətli dərəcədə onların mahiyyətinin aydın xarakterizə 
edilməsini və interpretasiyasını mühüm hala çevirir. Qeyd edilənləri nəzərə alıb 
bütünlükdə “aktivlər”, habelə “uzunmüddətli aktivlər” anlayışlarının mahiyyəti 
haqqında dayanmaq nəzəri baxımdan, eyni zamanda praktiki cəhətdən faydalı olar. 
Yəni, araşdırmalara əsaslanaraq demək olarki, nə ümumi nəzəri bilikləri verən 
iqtisadi mənbələrdə, nədə uçot ilə təhlil haqqında nəzəri məsələlərə toxunmuş dərs 
vəsaitlərində, dərs resurslarında və elmi kitablarda “aktiv”, ya da “aktivlər” ifadəsi 
bütünlükdə dərindən izah edilmir. Başqa sözlə, mənbələrdə çox vaxt aktivlərin 
təkcə müxtəlif tərkib hissələrinin izahı verilməkdədir. Yəni, “aktivlər” ifadəsi 
bütünlükdə iqtisadi bir kateqoriya olaraq dərindən tədqiq edilmir. Məsələn, 
mühasibat uçotunda nəzəri bazasını formalaşdıran iqtisadi nəzəriyyə kitablarında 
“aktiv” ya da “aktivlər” ifadəsinə demək mümkündürsə, rast gəlmək olmur. 
Mühasibat uçotunda aktivlər olaraq əks olunmuş və göstərilən anlayışlar, iqtisadi 
nəzəriyyəni ifadə edən kitablarda “resurslar” yaxud da “iqtisadi resurslar”, 

---

13 
“istehsal vəsaitləri”, “kapital”, “maddi resurslar” kimi müxtəlif ifadələrlə qeyd 
edilir 
(S.Səbzəliyev, Q.Abbasov., Bakı- 
2015. s.66-68).
İstənilən aktivlərdə təcəssüm edilmiş gələcək iqtisadi effektivlik əsasən 
müxtəlif formalarda ya da bir neçə formanın uyğunlaşması kimi reallaşdırıla 
bilinir. Yəni, aktivlər ayrılıqda ya da digər aktivlərlə əlaqədə olub məhsul 
istehsalının, işlərin görülməsinin, xidmətlərin göstərilməsinin və s. əməliyyatlarda 
istifadə edilə bilir. Bu prosessdə alınan məhsullar, işlər pula satıla bilir ya da başqa 
aktivlərlə dəyişdirilə bilir. Əgər istehsal olunmuş mallarda, işlərdə və xidmətlərdə 
bazarlar stabil alıcılıq qabiliyətinə malik olarsa, aktivlərin istehsal olunduğu 
prosessdə istifadəsi ən geniş yayılmış hadisədir. Aktivlər həm topdan, həm də 
pərakəndə qaydada satış olaraq mal satışı formasında satıcı ilə alıcının effektivliyi 
nəzərə alınaraq pula satıla bilir, digər aktivlərə dəyişə bilir. Aktivlər kreditorların 
qarşısında duran borcların ödənməsi üçün yönəldilə bilir, həm də səhmdarlar 
arasında bölüşdürülür. 
Aktiv maddi əmlak, habelə hər hansı hüquqlar şəklində (qeyrimaddi aktiv) 
şəklində ola bilər. Aktivlər; mühasibat uçotunda yalnız baş verən əməliyyat 
əsasında qeydiyyata alınır, eyni zamanda Maliyyə əməliyyatları üzrə hesabatlarda 
göstərilir. Hər hansı aktivi qazanmaq və ya sahiblənmək arzusu vəya bu 
istiqamətdə sövdələşmə imzalama aktiv olaraq uçota almağa kifayət qədər əsas 
vermir. Aktivin balansda əks etdirilməsi məqsədilə vacib qaydalardan biri kimi 
qeyd edilən aktivlərin dəyərinin olması və bu qiymətləndirmənin əminliklə 
müəyyən edilə bilinməsi hesab edilməkdədir. Likvidliyin səviyyəsindən asılı 
olaraq aktivlər uzun müddətli (ödəmə müddəti əsasən bir ildən yüksək olmuş) və 
qısamüddətli (ödəniş müdəti bir ilə yaxın olan) aktivlərə bölünür. 
Aktivlərin, o cümlədən uzunmüddətli aktivlər üzrə əməliyyatların 
mahiyyətinin və funksiyalarının düzgün müəyyənləşməsi, onların idarə 
olunmasının uyğun mexanizmlərinin səmərəliliyini yüksəldilməsi üçün mühim 
əhəmiyyət daşıyır. Bu xüsusilə də, idarəetmə sistemi üçün informasiyaları toplayan 
və sistemləşdirən mühasibat uçotunun təşkil edilməsində açıq şəkildə görülür. 

---

14 
Uzunmüddətli aktivlərlə bağlı uçotun və hesabatının təşkil edilməsində onların 
düzgün, habelə praktiki aspektdən dəqiq olması, qiymətləndirilməsi bu aktivlərin 
elmi və dəyərinin mahiyyətinin açılmasından aşağı əhəmiyyət kəsb etməməkdədir. 
Ancaq aktivlərin iqtisadi mahiyyətinin, onların təsnifatından ayrılmış və ya təcrid 
edilmiş şəkildə tədqiqi elmi və nəzəri aspektdən səmərəsiz hesab edilir. Bunun 
əksinə olaraq, uzunmüddətli aktivlərin mahiyyətini və funksiyalarının 
müəyyənləşməsi, düzgün təsnifatının təşkili onların uçotu, həm də hesabatının 
metodoloji bazasını müəyyən etməyə, bəzi praktiki məsələlərin məqsədəuyğun
formada həllinə əlverişli şərait yarada bilir 
(Соколов Я.В., M. 200, s.19). 
İqtisadi ədəbiyyatlarda verilmiş uzunmüddətli aktivlərin təsnifatının və 
qiymətləndirilməsinin metodları kifayət qədər əhatəli tədqiqat obyekti olmuşdur. 
Bu da təbii bir haldır, beləki, həmin növə aid edilən aktivlərin təsnifatının və 
qiymətləndirilməsinin uçotunun və hesabatının təşkil edilmısi, habelə düzgün 
aparılması daimi olaraq məssisələrin fəaliyyətində başlıca şərt olmuşdur. 
Günümüzdə bu sistemin təkmilləşməsi, yəni beynəlxalq standartlara uyğulaşması 
isə bu məsələnin tədqiqini yeniləmişdir. Uzunmüddətli aktivlərin uçotlarda, 
hesabatlarda qeydiyyatının aparılması, bu növ aktivlərin müəyyən ardıcıllıqda 
qruplaşmasını və sistemləşməsini tələb edir. Xüsusi olaraq vurğulamaq lazımdırki, 
uzunmüddətli aktivlərin təsnifatının aparılması zamanı əsas diqqət, uzunmüddətli 
aktivlərin tərkibinə və eyni qaydada istehsal prosesində apardıqları rola 
yönəldilməkdədir. Bir mövzunu qeyd edilməlidir ki, uzunmüddətli aktivlərlə bağlı 
qəbul olunmuş tərkib iqtisadi və ya uçot ədəbiyyatlarında əsasən eyni formada 
göstərilir. Başqa ifadə ilə desək, tərkibinə görə uzunmüddətli aktivlər eyni formada 
əks olunur və interpretasiya edilir. Uzunmüddətli aktivlərin tərkibi ilə istehsaldakı 
roluna əsasən təsnifatı üzrə məsələlərdə iqtisadçılar arasında kəskin bir fikir 
ayrılığı, demək olar ki yox səviyyəsindədir. Bir də əlavə edilməlidir ki, 
uzunmüddətli aktivlərlə bağlı təsnifat ilə əlaqədar nəz-əriyyə və praktika arasında 
da kəskin xarakter daşıyan kənarlaşma müşahidə edilməməkdədir. Bununla belə, 
uzunmüddətli aktivlərin tərkibinin müəyyənləşməsi, əlamətlərə görə təsnifatının 
aparılması məsələləri üzərində müəyyən qədər çox durmaq lazım olur. Bunun əsas 

---

15 
səbəbi olaraq isə, Azərbaycanda, həm də başqa MDB ölkələrində formalaşmış 
təsnifat əlamətləri uzunmüddətli aktivlərin beynəlxalq sferada uçot standartları və 
hesabat praktikasında formalaşmış və ya qəbul edilmiş prinsiplər, həmçinin 
standartlar səviyyəsində interpretasiya edilməsinə və təhlilinin aparılmasına imkan 
vermir 
(Качалин В.В.,
 
М, 1998. s.17). 
İqtisadiyatla bağlı nəzəriyyə kitablarında 
uzunmüddətli aktivlərin mövcud tərkibində istehsal ehtiyatları, hazır məhsullar, 
nağd pul vəsaitlərini, bitməmiş istehsalı və aparılan hesablaşmalarda əks olunan 
vəsaitlərin daxil edilməsinin təklif olunduğu görülür. İqtisadi nəzəriyyə üzrə 
ədəbiyyatlarda göstərilmiş bu bölgü demək mümkündür ki, uçotla əlaqədar 
ədəbiyyatlardada eyni qaydada təkrar edilir. A.Vlasovun redaktorluğu ilə 
buraxılmış olan dərslikdə, bu vəziyyət açıq formda qeyd edilməkdədir: “Əsas 
vəsaitlər ilə cari vəsaitlər bir anlayış olaraq siyasi iqtisaddan bizə məlumdur. 
Ancaq bu ifadələrin mühasibat uçotu aspektindən informasiya məzmunu onların 
daşıdığı nəzəri məzmundan fərqlidir”. Zənnimcə, uçotla bağlı ədəbiyyatlarda 
istehsal resurslarının istehsaldakı roluna əsasən daha geniş formada təsnifatı verilir.
Ümumiyyətlə, Azərbaycan Respublikası daxilində və onun sərhədləri 
xaricində mənfəətlə, ya da mənfəət qazanmadan işləmək məqsədi ilə sahibkarlıq 
fəaliyyətləri, başqa fəaliyyətlə məşğul olmuş, hüquqi şəxs statusunda hesab edilən, 
yaxud da hüquqi şəxs olmayan, tabeçilik və mülkiyyətinin formasından asılı 
olmayaraq fəaliyyətdə olmuş bütün təsərrüfat subyektlərinin (birliklər, müəssisələr, 
idarələr, təşkilatlar və s.) mühsibat uçotunu sistemləşdirməyə və aparmağa 
borcludur 
(Nazirlər Kabinetinin «Beynəlxalq Mühasibat uçotu Standartlarına keçmək 
məqsədilə Milli Mühasibat uçotu Standartlarının 2003-2007-ci illərdə hazırlanması və tətbiqi 
üzrə Proqramı» (20 fevral 2003-cü il tarixli 29 saylı qərar, s.4).
Mühasibat uçotu əsasən təsərrüfat subyektinin sahib olduğu əmlakın, 
öhdəliklərin, eyni zamanda kapitalın, maliyyə və təsərrüfat fəaliyyətinin narural 
göstəricilərə uyğun formada, pul ifadəsində, fasiləsizcə, başdan başa, 
sənədləşdirilmiş, mühasibat registrlərində qarşılıqlı formada əlaqələndirilmiş 
təsərrüfat əməliyyatlarının hamısının mühasibat hesablarında müəyyən edilmiş 
formasında ifadəsi və qaydaya salınmasının sistemini göstərir. 

---

16 
Mühasibat uçotu üzrə hesabat; təsərrüfat fəaliyyəti ilə əlaqədar 
məlumatların, informasiyaların və mühasibat uçotunda digər məlumat və 
informasiyanın qruplaşması və saxlanılması üçün mühüm bir əsas təşkil edir. 
Mühasibat uçotu ilə bağlı hesablar, analitik - sintetik hesablardan ibarət olur. 
Mühasibat uçotunda aparılan sintetik hesab əsasən əmlakın, öhdəliklərin, 
mövcud kapitalın, müəssisənin maliyyə nəticələrinin, digər qaydada müəyyən 
edilən növlər üzrə təyin edilən əlamətlərə əsasən ümumiləşdirilən məlumatların 
qruplaşmasına xidmət göstərir. Analitik hesab öz növbəsində sintetik hesabın 
daxilində olan şəxsi; material; başqa hesablarda olan məlumatları daha ətraflı 
qruplaşdırır. Aparılan subhesablar qruplaşdırılan analitik uçotla bağlı məlumatları 
öz bazasında əks etdirərərk sintetik hesabların müəyyən hissəsini formalaşdırır. 
Mühasibat uçotunda işçi hesablar planı isə mühasibat uçotunun hazırlanmış 
sistemində müəyyənləşən əlamətləri ilə bağlı sintetik hesabların və sub-hesabların 
cəmidir. Mühasibat uçotunda hazırlanan işçi hesablar planı, aparılan əməliyyatların 
qeydiyyatının və həm də qruplaşdırılmasının sistemini təşkil etməkdədir. 
Mühasibat uçotunun təşkil edilməsi məqsədilə zəruri olacaq bütün sintetik 
hesablarla analitik (subhesablar da daxil edilməklə) hesabları bir yerdə toplayaraq 
özündə cəmləşdirir. Təsərrüfat subyektinin apardığı xüsusi əməliyyatların 
xüsusiyyətinə uyğun olan işçi hesablar planı tərtib edilir. 
Təsərrüfat subyekti, Azərbaycan Respublikasındaki qanunvericiliyə, 
təsisolunma sənədlərinə və Beynəlxalq Maliyyə əməliyyatları üzrə hesabatları 
Standartlarına əsaslanaraq apardığı fəaliyyətin tələblərinə uyğun çıxış edərək 
həmin təlimatla müəyyən edilmiş qayda və şərtlərə əsasən sintetik hesablarla 
analitik hesablar açır. 
Tərtib edilən hesablar planında qeyd edilən subhesablardan aparılan təhlilin, 
nəzarət strukturunun və hesabatın tələblərinə bağlı qaydada istifadə edilməlidi. 
Təsərrüfat subyektinin tabeliyində olmuş struktur vahidlərinin tərəfindən azad 
qaydada subhesabların mövcud məzmununun dəyişməsi, onların çıxarılması, ya da 
birləşməsi yol verilməzdir 
(Milli mühasibat uçotu standartlarinin ilk dəfə tətbiq edilməsi 
üzrə” kommersiya təşkilatlari üçün 32 № li milli mühasibat uçotu standarti, s.12). 

---

17 
Analitik uçotun təşkili qaydası, hazırlanmış təlimatla uçotun ayrı formada 
olan 
bölmələrinə 
bağlı 
olaraq 
təsərrüfat 
subyektinin 
tərəfindən 
müəyyənləşdirilməkdədir. Mühasibat uçotunun aparılmağı ilə bağlı hazırlanan 
hesablarının bölmələrlə təsvir edilməsi, hesablar planında qeyd edilmiş ardıcıllığa 
uyğun verilməkdədir. İşçi hesablar planı, əsasən təsərrüfat subyektinin əsas ofisi 
tərəfindən təsdiq edilməkdədir. 
Mühasibat uçotunda tərtib ediləcək sintetik hesablar bir qayda olaraq İşçi 
hesablar planında cari təlimatla müəyyənləşdirilən likvidlik qaydasına uyğun 
formada açılır. Həmin İşçi hesablar planının təlimatına əlavədə müəyyən edilmiş 
mühasibat uçotunda İşçi hesablar planının mövcud sintetik hesablar sisteminin 
siyahısına əsaslanmış qaydada təsərrüfat subyektinin apardığı fəailiyyəti əks 
etdirəcək sintetik hesablar aid olunur.
İşçi hesablar planı əsasən aşağıda qeyd edilən bölmələrdən ibarətdir (Sxem 1):