AZƏrbaycan döVLƏt məDƏNĠYYƏt və ĠNCƏSƏNƏt unġversġtetġ azərbaycan mġLLĠ KĠtabxanasi

 
 
ƏDƏBĠYYAT 
 
1.
 
Касумов В. Методы информационного поиска в компьютерных сетях с сверх-
насыщенными информационными ресурсами. ЭЛМ. Баку, 2004, 208 c.
 
 
2.
 
Kərimov  S.  Ontologiya  və  tezaurus  əsasında  informasiya  axtarışının  intellektuallaş-
dırılması / Qafqaz Universiteti jurnalı, №14. Bakı, 2004.  
 
 
Ирада Тулиева 
 
ПУТИ ИНТЕЛЛЕКТУАЛИЗАЦИИ 
БИБЛИОТЕЧНО-ИНФОРМАЦИОННОГО ПОИСКА 
 
Резюме 
В  статье  анализируются  пути  повышения  качества  информационного  поиска  в 
современных  автоматизированных  библиотечно-информационных  системах.  Автор 
рассматривает  основные  виды  парадигматических  отношений  в  библиотечных  ин-
формационно-поисковых языках и приводит способы их эксплицитного представления 
в  подсистеме  интеллектуального  обеспечения  автоматизированных  библиотечно-ин-
формационных систем.  
 
 
Irada Tuliyeva 
 
THE WAYS OF INTELLECTUALIZATION OF LIBRARY 
AND INFORMATION SEARCHING 
 
Summary 
The  article  is  concerned  with  the  quality  improvement  of  information  retrieval  in  the 
current integrated library systems. The author considers basic types of paradigmatic relations 
at library information retrieval languages, and produces the ways of their explicit presenta-
tion in the intellectual subsystem of the integrated library systems.  

Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universiteti 
Azərbaycan Milli Kitabxanası 
 
 
- 23 – 
 
Ədibə ĠmaĢ qızı Ġsmayılova 
Azərbaycan Milli Kitabxanası, Əməkdar mədəniyyət işçisi 
Oxuculara xidmət işləri üzrə direktor müavini 
[e-mail] 
 
XXI ƏSRĠN ĠNFORMASĠYA MƏKANINDA OXUCULARA XĠDMƏTĠN ƏSAS 
ĠSTĠQAMƏTLƏRĠ, ĠNNOVATĠV YENĠLĠKLƏRĠN TƏTBĠQĠ TƏCRÜBƏSĠ 
 
Açar sözlər: oxuculara xidmət, elektron kitabxana, virtual sifariş, elektron resurs, mobil 
kitab rəfləri. 
 
Respublikamızda  avtomatlaşdırılmış  kitabxana  sistemlərinin  tətbiqi  istiqamətində  ilk 
addımlar məhz Milli Kitabxana tərəfindən atılmışdır. Milli Kitabxana dünyanın ən böyük və 
zəngin  kitabxanalarında  daha  çox  tətbiq  olunan  müxtəlif  funksional  avtomatlaşdırılmış 
kitabxana  sistemi  VİRTUA  proqramına  malikdir.  Kitabxana  VTLS  proqramının  bütün 
modullarını  almışdır.  2014-cü  ildə  Elektron  Kitabxananın  daha  da  optimallaşdırılması 
məqsədilə  ORACLE  əsasında  işlənib  hazırlanmış  və  bir  neçə  parametrlər  üzrə  axtarış 
aparılmasına  imkan  verən  yeni  CAMO  proqramı  alınaraq  serverdə  quraşdırılmışdır.  Bu 
axtarış  sistemi  vasitəsilə  müəlliflər,  sərlövhələr,  predmetlər,  açar  sözlər,  simvollar  və 
rubrikalar  üzrə  axtarış  aparılması  təmin  olunmuşdur.  Burada  həmçinin  müxtəlif  məlumat 
bazaları  üzrə  -  kitabların  və  dövri  mətbuat  materiallarının,  ümumi  və  diyarşünaslıq 
kartotekalarının  və  digər  analitik  məlumat  bazalarının  materialları  üzrə  axtarış  aparılması 
mümkündür. Artıq bu gün kitabxanaya gələn oxucular sayı yüzlərlə olan ənənəvi kataloq və 
kartotekalarda  saatlarla  axtarış  aparmaq  əvəzinə,  kitab  verilişi  məntəqəsində  quraşdırılan 
kompyuterlərə  yaxınlaşaraq 2-3 dəqiqə  ərzində  Milli  Kitabxananın  fondunda olan istədikləri 
kitabı  tapa  bilir  və  sifariş  edirlər.  Elektron  resursların  yaradılması  şöbəsi  Elektron 
Kitabxananın  bazasının  zənginləşdirilməsi  işini  daima  davam  etdirir.  Şöbədə  müasir 
informasiya  texnologiyasının  tətbiq  edilməsi,  istifadə  olunan  qurğuların  təkmilləşdirilməsi, 
yeni  robot-skaynerin  alınması,  həmçinin  proqram  təminatının  daha  optimalları  ilə  əvəz 
edilməsi  sayəsində  elektron  resursların  hazırlanması  sürəti  xeyli  artmışdır.  Şöbədə  elektron 
resursların  keyfiyyətinin  artırılması  üçün  kitabları  özü  skan  edən  xüsusi  robot-skaner 
quraşdırılmışdır. Bu aparat kitabın skan olunması prosesini tam olaraq özü həyata keçirir və 
bir saat ərzində 2500-3000 səhifə skan etmək imkanına malikdir.  
Qiymətli kitab fondlarının konservasiyasını həyata keçirmək üçün onların mikrofilmlə-
rinin  hazırlanması  və  mikrofilmləri  oxumaq  üçün  avadanlıqlar,  qrammafon  vallarının  CD 
disklərə və audio kassetlərə yazılmasını təmin edən müasir tipli qurğular və foneteka kabineti 
üçün avadanlıqlar Yaponiya dövləti tərəfindən Milli Kitabxanaya hədiyyə edilmişdir. Mikro-
fılmlərin mətninin xüsusi kompyuter yaddaşına köçürülməsinə imkan verən qurğu isə xüsusilə 
əhəmiyyətlidir, qiymətli  kitabların və qəzet-jurnal dəstlərinin tam elektron mətnlərinin yara-
dılmasının sürətləndirilməsi işində böyük rol oynayır. 
Bu  gün  kitabxanamızın  oxucuları  və  eləcə  də  dünya  miqyasında  Azərbaycanla 
maraqlanan bütün insanlar Milli Kitabxananın saytı və elektron kataloqu vasitəsilə zaman və 

“Kitabxana-İnformasiya Elmləri: tədris və təcrübədə yeni çağırışlar”  
Beynəlxalq elmi konfransının materialları 
 
 
- 24 - 
məkan problemi olmadan Milli Kitabxananın nəinki kataloq və fondlarına daxil olaraq ondan 
sərbəst  istifadə  edə  bilirlər,  hətta  onun  tammətnli  elektron  məlumat  bazalarından  da 
bəhrələnirlər.  Heydər  Əliyev  irsi,  Zərifə  xanım  Əliyeva,  Mir  Cəlal  Paşayev  irsi,  Mehriban 
xanım  Əliyeva,  Fikrət  Əmirov,  Bunları  unutmaq  olmaz.Qan  yaddaşımız,  Dağlıq  Qarabağ 
müharibəsi,  Xocalı,  31  Mart,  Abuzər  Xələfov,  Nəsir  İmanquliyev,  Nizami  Gəncəvi, 
M.Ə.Sabir,  M.F.Axundzadə,  Nəriman  Həsənzadə,  Qara  Qarayev,  Üzeyir  Hacıbəyli, 
Azərbaycan  Milli  Kitabxanası  90,  Azərbaycan  teatrı  140,  Elçin,  Teymur  Elçin  və  başqa 
elektron məlumat bazaları da bu gün oxucularımız üçün dəyərli mənbələrdir.  
Elektron  məlumat  bazamız  Avropa  Elektron  Kitabxanasına  daxil  edilmişdir  ki,  Milli 
Kitabxanamızın  oxucuları  ABŞ-ın  Konqres  Kitabxanasının,  Avropa  Birliyinin  48-dən  çox 
ölkəsinin milli kitabxanasının və Rusiya Dövlət Kitabxanasının elektron məlumat bazalarına, 
habelə Rusiya Dövlət Kitabxanasının elektron dissertasiya fonduna birbaşa çıxış imkanı  əldə 
etmişlər.  Yəni,  kitabxananın  oxucuları  Avropanın  50-dən  çox  kitabxanasının  fondlarında  və 
kataloqlarında  birbaşa  axtarış  aparmaq  imkanı  əldə  etmişlər.  Eyni  zamanda  50-dən  çox 
Avropa ölkəsinin milli kitabxanasının oxucuları da Azərbaycan Milli kitabxanasının fond və 
kataloqlarından istifadə etmək imkanı qazanmışdır.  
Elektron  kitabxananın  təkmilləşdirilməsi  məqsədilə  Milli  Kitabxana  tərəfindən  xüsusi 
proqram  hazırlanmışdır.  Bu  proqram  vasitəsilə  kitabların  elektron  resurslarına  Milli 
Kitabxananın holoqramı vurulur, elektron resurs kodlaşdırılır ki, bu da elektron kitabxanada 
yerləşdirdirilən  və  müəllif  hüquqları  qorunan  kitabların  surətinin  çıxarılmasına,  elektron 
daşıyıcılarına köçürülməsinə imkan vermir. Hazırda Milli Kitabxananın Elektron Kitabxana-
sında 130 mindən artıq elektron resurs vardır və yaxın zamanda onların əksəriyyəti oxucular 
üçün açıq olacaqdır.  
Bu gün Milli Kitabxana respublikanın bütün kitabxanalarına, eləcə də bütün oxuculara 
və  internet  istifadəçilərinə  virtual  rejimdə  xidmət  göstərir.  Kitabxananın  saytında  ―Virtual 
sifariş,― Metodik xidmət‖ ―Bizdən soruşun‖ və ―Biblioqrafik sorğu‖ bölmələri yaradılmışdır. 
Ölkənin istənilən nöqtəsindən hər bir kitabxana işçisi, müxtəlif oxucular, istifadəçilər sorğula-
rını sayt vasitəsilə Milli Kitabxanaya ünvanlayır və ən qısa müddətdə öz sorğularına cavab ala 
bilirlər.  
Kitabxanaçının ən vacib keyfiyyətlərindən biri oxucunun vaxtına qənaət etmək, ona tez 
və  vaxtında kitabxana  -  informasiya xidməti göstərməyi  bacarmaqdır. Oxucuya tez və  vaxta 
qənaət etməklə xidmət etmək kitabxanaçıdan kitabxana fondunu, kitabxana resurslarını, həm-
çinin kitabxananın məlumat-axtarış sistemlərini, kitabxana kataloqlarını, o cümlədən, elektron 
vasitələri,  kitabxana-informasiya  texnologiyasını  dərindən  bilməyi  tələb  edir.  Kitabxananın 
Humanitar  elmlər  zalında  artıq  bir  neçə  ildir  ki,  azərbaycan  və  rus  dillərində  ―Azərbaycan 
Respublikasının  qanunvericiliyi‖  onlayn  məlumat  bazası  oxucuların  istifadəsinə  verilmişdir. 
Müasir  oxucu  tələbinə  cavab  verən  bu  proqram  oxucuların  vaxta  qənaət  etmələrinə  kömək 
edir.  Kitabxana  kataloqundan  istifadə  etmədən  oxucu  birbaşa  məlumat  bazasından  istifadə 
edir. Bu bazanı www.qanun.info-(Azərbaycan dilində) www.consultinq.minimax.az- (Rus di-
lində) internet səhifəsinə daxil olmaqla əldə etmək olar.  
Azərbaycan Milli Kitabxanası öz elektron fondunu genişləndirmək məqsədi ilə elektron 
kitabxananın xarici elektron informasiya ehtiyatları ilə komplektləşməsini oxucuların sorğusu 
əsasında  həyata  keçirərək  zəngin  axtarış  imkanlarına  malik,  dünyanın  və  Rusiyanın  aparıcı 
elibrary.ru  elektron  elmi  kitabxanasının  rusdilli  informasiya  ehtiyatlarına  abunə  olmuşdur. 

Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universiteti 
Azərbaycan Milli Kitabxanası 
 
 
- 25 – 
 
elibrary.ru platformasında Rusiyanın universal xarakterli (müxtəlif elm sahələrinə dair) elmi 
jurnallarının elektron versiyalarının tam mətnlərindən oxucuların istifadəsi məqsədi ilə kitab-
xananın  elmi  zallarında  –  Dövri  mətbuat,  Humanitar,  Dəqiq  və  texniki  elmlər  zallarında, 
Lokal  şəbəkədən  istifadə  üzrə  oxu  zalında  olan  kompyuterlər  oxucuların  istifadəsinə 
verilmişdir.  
Bu  gün  oxucular  qısa  zaman  ərzində  daha  çox  informasiya  əldə  etmək  istəyirlər.Bu 
baxımdan  kompyuterlərin,  telekommunikasiya  sistemlərinin,  surətçıxarma  texnikasının 
kitabxana  xidmətinə  daxil  edilməsi  mühüm  əhəmiyyət  kəsb  edir.  Çünki  yeni  texnika  və 
texnologiya  kitabxana  şəraitində  sənədlərin  asan  və  tez  əldə  edilməsinə  kömək  göstərməklə 
bərabər, həm də əldə edilən bir çox materialların ev şəraitində istifadəsinə imkan verir. Müasir 
tələblərə  cavab  verən  Elektron  resurslardan  istifadənin  təşkili  bölməsində  oxucu  sorğusu 
əsasında  çox  qısa  müddət  ərzində  ən  çox  istifadə  olunan  kitabların,  dövri  mətbuat 
nümunələrinin,  dissertasiyaların  elektron  versiyaları  yaradılır  və  surəti  çıxarılaraq  oxuculara 
verilir.  Kitabların,  dövri  mətbuatın,  dissertasiyaların  elektron  versiyalarının  yaradılması 
rəqəmli  fotoaparatlar  vasitəsi  ilə  yerinə  yetirilir.  İstənilən  ədəbiyyatın  lazım  olan  səhifələri 
rəqəmli  fotoaparat  vasitəsilə  çəkilir,  işlənir,  çap  edilərək  oxuculara  verilir.  Eyni  zamanda 
həmin  ədəbiyyatın  tam  elektron  versiyaları  yaradılaraq  kitabxananın  lokal  kompyuter 
şəbəkəsinin məlumat bazasına daxil edilir. Bu da ondan gələcəkdə digər oxucuların da istifadə 
edə bilməsinə şərait yaratmış olur.  
Milli  Kitabxanada  elektron  kataloq,  elektron  kitabxana  xidmətləri  ilə  yanaşı,  oxucuya 
kitab  verilişi  prosesi  də  avtomatlaşdırılmışdır.  Oxucu  elektron  bilet  ilə  avtomatik 
qeydiyyatdan  keçir  və  elektron  kataloqdan  sifarişini  verir.  Oxucu  hər  hansı  bir  ədəbiyyatı 
sifariş etdikdə fondda quraşdırılmış e-mail vasitəsilə sorğu qəbul olunur, tələbnamə çap edilir 
və  ədəbiyyat  kitab  verilişi  məntəqəsinə  çatdırılır.  Oxucu  elektron  tablonu  izləyərək 
ədəbiyyatın hansı zala göndərildiyini öyrənir və kitabı operativ əldə edə bilir. 
Milli Kitabxanada fondların mühafizəsi üçün mühüm tədbirlər həyata keçirilir. 2014-cü 
ildən kitabxananın fondlarında müasir tipli mobil kitab rəflərinin quraşdırılması işlərinə başla-
nılmışdır. Tozu, rütubəti, işığı buraxmayan və qiymətli kitabların digər kənar təsirlərdən qo-
runmasına  xidmət  edən  mobil  kitab rəfləri eyni  zamanda,  yeni  kitabların  yerləşdirilməsi  im-
kanlarının  da  iki  dəfə  artırılmasına  kömək  edir.  Kitabxanada  Avropa  standartlarına  uyğun 
işıqlandırma, havalandırma və rütubət rejimini tənzimləyən avadanlıqlar quraşdırılmış, qazla 
işləyən avtomatlaşdırılmış yanğın xəbərverici və yanğın söndürücü sistem quraşdırılaraq isti-
fadəyə verilmişdir. Fondun xüsusi, mobil kitab rəflərində yerləşdirilməsi həm oxucuya xidmət 
işini yaxşılaşdırır, həm də kitab sərvətini mühafizə edir. 
Bu gün Milli Kitabxanada modernləşmə işləri uğurla davam etdirilir. 
 
 
Adiba Ġsmayılova 
 
THE MAIN DIRECTIONS OF READER SERVICES IN INFORMATION  
ENVIRONMENT OF THE XXI CENTURY, THE EXPERIENCE 
OF APPLYING INNOVATIONS 
 
Summary 
The  article  provides  information  about  the  implementation  of  new  service  methods  in 
recent years in the Azerbaijan National Library in order to cover information demands of us-

“Kitabxana-İnformasiya Elmləri: tədris və təcrübədə yeni çağırışlar”  
Beynəlxalq elmi konfransının materialları 
 
 
- 26 - 
ers  more  rapid,  complete  and  comprehensive  and  the  creation  of  modern  conditions  in  the 
separate  reading-halls  of  the  library  both  for  research-scholars  and  for  students,  in  order 
them to get the necessary literature. 
Keywords:  Reader  services,  e-library, virtual  order, electronic resource, mobile book-
shelves 
 
 
 

Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universiteti 
Azərbaycan Milli Kitabxanası 
 
 
- 27 – 
 
Cavid Cəfərov  
Tarix üzrə fəlsəfə doktoru, 
AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu, 
“Beynəlxalq əlaqələr” şöbəsinin aparıcı elmi işçisi 
[e-mail] 
 
 
RADĠOTEZLĠKLĠ ĠDENTĠFĠKASĠYA, 4G VƏ WEB 3.0 TEXNOLOGĠYALARI 
AZƏRBAYCAN KĠTABXANALARININ ĠNFORMASĠYA MARġRUTUNDA 
 
Açar sözlər: Elektron kataloq, e-kitabxana, RFID, 4G, Web 3.0. 
Ключевые слова: Электронный каталог, e-библиотека, RFID, 4G, Web 3.0. 
Key words: Electronic catalog, e-library, RFID, 4G, Web 3.0. 
 
GiriĢ 
Prezident cənab İlham Əliyev tərəfindən təsdiq olunmuş ―Azərbaycanda kitabxanaların 
fəaliyyətinin yaxşılaşdırılması haqqında» sərəncam və ―Azərbaycan Respublikasında kitabxa-
na-informasiya sahəsinin 2008-2013-cü illərdə inkişafı üzrə Dövlət Proqramı»ı kitabxanaları-
mızın inkişaf strategiyası kimi qəbul edilir və kitabxanaların fəaliyyəti bu mühüm sənədlərin 
tələbləri üzərində qurulur [1]. 
Sərəncama əsasən Azərbaycan kitabxanaları ən yaxın zamanda tam modernləşdirilməli, 
yeni texnoloji avadanlıqlarla təmin edilməli, elektron kataloq və elektron kitabxana quruculu-
ğu işləri sürətlənməlidir. 
Azərbaycanda bir  çox iri kitabxanalar artıq 10 ilə  yaxındır ki,  modernləşməyə  hazırlıq 
dövrünü yaşayır, elektron kataloq sistemini qurur, elektron kitabxana üçün baza formalaşdırır. 
Lakin yaxın gələcəkdə kitabxanalarımızda elektronlaşma proseslərinin daha mütərəqqi istiqa-
mətlərini müəyyənləşdirmək üçün bir sıra yeniliklərə ehtiyac duyulur.  
 
Məqsəd və vəzifələr 
Azərbaycan kitabxanalarında yaradılan elektron kataloq sistemlərinin yaxın 5 il ərzində 
inkişafı üzrə vəzifələri aşağıdakı kimi müəyyənləşdirmək olar:  
1.
 
Azərbaycan kitabxanalarında elektron kataloqu inkişaf etdirmək üçün MAKİS yara-
dılmalıdır. 
2.
 
Kitabxanalardakı  elektron  kataloq  sistemi  RFID-radiotezliklə  identifikasiya  (ingi-
liscə, Radio Frequency Iddentification) texnologiyaları ilə uzlaşdırılmalıdır. 
3.
 
Veb  kataloq  sistemi  elektron  sənədlərin  göndərilməsi  mexanizmi  ilə  təchiz  edilmə-
lidir. 
4.
 
Elektron kataloqa əlyetərliyin səviyyəsini yüksəltmək üçün 4G və Web 3.0 texnolo-
giyalarından istifadə olunmalıdır. 
5.
 
Elektron  kataloq  sisteminin  təhlükəsizlik  məsələləri  həll  olunmalı,  kibertəhlükəyə 
qarşı önləyici tədbirlər görülməlidir. 

“Kitabxana-İnformasiya Elmləri: tədris və təcrübədə yeni çağırışlar”  
Beynəlxalq elmi konfransının materialları 
 
 
- 28 - 
6.
 
Nitqin  tanınması  sistemi  və  mətnin  nitqə  çevrilməsi  sistemi  ilə  elektron  kataloqun 
yaradılması işi uzlaşdırılmalıdır. 
 
Milli AvtomatlaĢdırılmıĢ Kitabxana-Ġnformasiya Sistemi  
Azərbaycan  kitabxanalarında  əsasən  Rusiya  və  ABŞ  istehsalı  olan  Avtomatlaşdırılmış 
Kitabxana-İnformasiya Sistemləri (AKİS) olan İRBİS-64 və VTLS istifadə olunur. Bu proq-
ram  vasitələri,  digər  ənənəvi  kitabxana  proseslərini  (kitab  verilişi,  oxucu  qeydiyyatı,  kom-
plektləşdirmə  və  s.)  avtomatlaşdırmaqla  bərabər,  elektron  kataloqun  yaradılmasına  da  şərait 
yaradır.  MAKİS-in  tətbiqi  ilə  bağlı  təkliflərimiz  haqqında  danışarkən  bir  haşiyə  çıxmaq 
istərdik:  bəzən  MARC  (maşınla  oxunan  kataloq  formatı)  sistemi  ilə  AKİS  eyniləşdirilir. 
Halbuki, MARC AKİS-in yazı dilidir, yazı formatıdır və bu iki anlayışı eyniləşdirmək doğru 
deyil.  Məsələn,  İRBİS  Avtomatlaşdırılmış  Kitabxana-İnformasiya  Sistemidir  və  biblioqrafik 
yazıları  MARC  formatının  digər  variantları  olan-UNIMARC  və  ya  RUSMARC  formatı  ilə 
emal edir. Beləliklə,  aydın  olur ki,  MARC bir format  kimi  invariantdır,  UNIMARC beynəl-
xalq,  RUSMARC  isə  Rusiyanın  milli  adaptiv  formatıdır.  MARC-ın  Azərbaycan  variantı-
AZMARC-ın  yaradılmaması  müstəqilliyimizə  qədər  bu  məsələnin  aktual  olmaması  və  bu 
problemin aradan qaldırılması üçün təşəbbüslərin göstərilməməsi ilə bağlıdır. Nəhayət, dövlət 
başçısının sərəncamı ilə 2008-ci ildə kitabxanaların inkişafı ilə bağlı Dövlət Proqramında bu 
məsələ öz əksini tapıb və 2013-cü ilədək AZMARC-ın yaradılması məsələsinin həll olunması 
tapşırığı verilib. Milli AZMARC formatının yaradılmasının zəruriliyi ondadır ki, milli-mənəvi 
irsimizə,  ədəbiyyatımıza,  sənətimizə,  musiqi  və  folklorumuza  edilən  biblioqrafik  istinadlar, 
UNIMARC-ın milli identifikasiya bölməsi (9-cu bölmə) vasitəsilə deyil, məhz əsas bölmələr 
vasitəsilə qeyd olunsun. AZMARC formatının yaradılması bizə, məsələn, muğama, folkloru-
muza, incəsənətimizə dair biblioqrafik yazıları altbölmə rəqəmlərindən əsas bölmə rəqəmləri 
sisteminə inteqrasiya etməyə imkan verəcək.  
Lakin  nə  AZMARC  formatının  mövcudluğu,  nə  də  UNIMARC-ın  Azərbaycan  dilinə 
tərcüməsi  MAKİS-in  yaradılması  deməkdir.  MAKİS  bütövlükdə  (yalnız  interfeysi  deyil) 
Azərbaycan dilində, milli göstəricilərə müvafiq, idarəetmə sistemi milli kitabxana prosesləri-
nin idarəedilmə prinsiplərinə uyğun bir proqram təminatı olmalıdır [2]. Əlbəttə belə bir siste-
min yaradılması gərgin əmək, güclü kadr potensialı (kitabxanaçılar, proqramçılar, dilçilər və 
digər  zəruri  mütəxəssislər),  texnoloji  və  maddi  vəsaitlər  tələb  edir.  Bu  sahədə  uğurlu  nəticə 
əldə  etmək  üçün  AR  Rabitə  və  İnformasiya  Texnologiyaları  nazirliyi,  iri  kitabxanalarımız 
olan  AMEA  Mərkəzi  Elmi  Kitabxanası,  Milli  Kitabxana,  Prezident  Kitabxanası,  BDU-nun 
Elmi  kitabxanası,  Naxçıvan  Dövlət  Universitetinin  kitabxanası  və  AMEA-nın  bir  sıra  Elmi 
Tədqiqat  İnstitutları,  o  cümlədən  İnformasiya  Texnologiyaları  İnstitutu  və  Dilçilik  İnstitutu 
birgə fəaliyyət  göstərməlidir. Yalnız belə olan təqdirdə milli əhəmiyyətli Avtomatlaşmış Ki-
tabxana Sistemi qurmaq, onun elmi əsaslarını işləyib hazırlamaq, linqvistik və hüquqi təmina-
tını bərqərar etmək mümkündür. Son zamanlar İT sahəsində ixtisaslaşmış bir sıra yerli müəs-
sisələr bu sahədə ilkin addımlar atıblar. Məsələn, MEGA şirkəti yeni elektron kataloq və ki-
tabxana sistemi yaradıb. Bu sistem ədəbiyyatın elektron formada kataloqlaşdırılmasını, reyes-
trinin aparılmasını, sistemləşdirilməsini təmin edən bir proqram vasitəsidir. Proqramın "Elek-
tron  kataloq"  adlanan  platformasının  köməyilə  kitabxanadakı  sənəd  kütlələri  bir  neçə  para-

Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universiteti 
Azərbaycan Milli Kitabxanası 
 
 
- 29 – 
 
metr (qeydiyyat nömrəsi, sərlövhə, müəllif, nəşr tarixi, annotasiya və s.) üzrə elektron katalo-
qa daxil edilir. "Elektron kitabxana" platforması isə elektron kataloqu olan kitabların tam mət-
nini verilənlər bazasına yükləməyə imkan yaradır. 
Həmin proqram təminatı aşağıdakı imkanlara malikdir: 

 
Kitab haqqında məlumatın kataloqa daxil edilməsi;  
o
 
Unikal identifikasiya nömrəsinin (UİN) təyin edilməsi (reyestrin aparılması); 
o
 
Kitabın adı; 
o
 
Müəllif haqqında məlumat; 
o
 
Nəşr tarixi; 
o
 
Annotasiya; 

 
Kataloqda olan mövcud məlumatların redaktə edilməsi; 

 
Məlumatların strukturlaşdırılması və qruplaşdırılması; 

 
Məlumatların kataloqdan silinməsi; 

 
Axtarış sistemi (müxtəlif parametrlər üzrə); 
o
 
İdentifikasiya nömrəsinə görə; 
o
 
"Açar" sözlərə (kitabın adı, müəllif, annotasiya və s.) görə; 
o
 
Kateqoriya üzrə. 
Məlumatların düzgünlüyü və saxlanmasının təmin edilməsi baxımından proqramın aşa-
ğıdakı imkanları mövcuddur: 

 
Avtomatik back-up (serverdəki bazanın ehtiyat nüsxəsinin çıxarılması); 

 
Kataloqda aparılmış redaktə əməliyyatlarının tarixçəsinin saxlanması; 

 
Kitabxanaçılar üçün 2 pilləli səlahiyyət bölgüsü. 
 
Bu  kimi  təşəbbüslər  təqdirəlayiqdir,  lakin  göründüyü  kimi  sistem  kitabxana  proses-
lərinin  avtomatlaşdırılması  işinin  yalnız  bir  hissəsini  yerinə  yetirməyə,  elmi-nəzəri  əsaslara 
söykənmədən məhdud proqram-mexanizm funksiyasını icra etməyə hesablanıb. Çünki, proq-
ram təminatı linqvistik məsələləri, müxtəlif nəşr tiplərinin (notlar, xəritələr, əlyazmalar) möv-
cudluğunu və xüsusiyyətlərini nəzərə almayıb. Başqa sözlə, kitabxana fondları yalnız kitablar-
dan ibarət olmadığından və kitabxana prosesləri sadəcə elektron kataloq yaratmaqla məhdud-
laşmadığından, bu və buna bənzər təşəbbüslər hələlik milli, vahid AKİS konsepsiyasına cavab 
vermir.  
Azərbaycanda MAKİS-in yaradılması aşağıdakı məsələlərin öz həllini tapmasına imkan 
verər: 
1.
 
Milli elektron kataloqun tezaurus/linqvistik təminat məsələsi həll olunar, mətnləri av-
tomatik olaraq dilimizin orfoqrafik qaydalarına uyğunlaşdırmaq, biblioqrafik yazıların, məlu-
matların  latın  qrafikalı  Azərbaycan  əlifbası  üzrə  avtomatik  sıralanmasını  həyata  keçirmək 
asanlaşar  (qeyd:  hazırda  kitabxanalarımızda  tətbiq  olunan  AKİS-lərdə  bu  əməliyyatı  yalnız 
rus  və  ingilis  dilində  yazılmış  biblioqrafik  yazıları  sistemləşdirərkən  aparmaq  mümkündür. 
Milli ədəbiyyatın biblioqrafiyasını elektron kataloq sistemindən köçürmə yolu ilə kitab halın-
da nəşr edən kitabxanalarımız əlifba üzrə sıralamanı avtomatik yerinə yetirə bilmirlər.) 
2.
 
Müəllif işarələrinin latın qrafikalı Azərbaycan əlifbasına uyğun sıralanması mümkün 
olar. Məsələn, adı və ya soyadı ―Ə‖, ―Ö‖, ―Ü‖ ilə başlanan müəlliflərimizin əsərlərinin elek-

“Kitabxana-İnformasiya Elmləri: tədris və təcrübədə yeni çağırışlar”  
Beynəlxalq elmi konfransının materialları 
 
 
- 30 - 
tron biblioqrafik təsvirini yaradarkən, sistem, onları ingilis və ya rus dilinin əlifbasına uyğun 
deyil, avtomatik olaraq Azərbaycan əlifbasının qaydalarına uyğun düzər. 
3.
 
Avtomatlaşdırma, o cümlədən elektronlaşdırma prosesləri üzrə tədrisin və tədrisi mə-
nimsəmənin keyfiyyəti yüksələr. Belə ki, xaricdən alınan VTLS və  İRBİS AKİS-lərinin təli-
matları  həddindən  artıq  texniki  informasiya  ilə  yükləndiyindən,  onu  tam  mənimsəmək  hələ 
heç bir kitabxanamıza müəssər olmayıb. Bu səbəbdən, kitabxanalarımızda əlavə xərc çəkilə-
rək təlimatlar hissə-hissə (təlimatlar yeniləndikcə) dilimizə tərcümə edilir, bir çox hallarda isə 
həmin AKİS-lərin tətbiqi sahəsində təcrübə toplamış kənar mütəxəssislərin köməyinə ehtiyac 
duyulur. Belə mütəxəssislərin sayı isə ölkəmizdə olduqca azdır. Bəzən, bir mütəxəssis respub-
likamızın bir neçə kitabxanasında çalışmalı, problemləri aradan qaldırmalı olur. Bu problemin 
səbəbi təkcə kadr çatışmazlığı deyil, tətbiq olunan avtomatlaşdırılmış sistemlərin xarici dillər-
də olması, texniki məlumatlandırmanın humanitar ixtisas sahibi olan kitabxanaçıların bilikləri 
ilə üst-üstə düşməməsidir. Məsələn, Qərb kitabxanalarında çalışan proqramçılar, İT mütəxəs-
sislər, ixtisasca əsasən kitabxanaçı olurlar. Və yaxud əksinə, kitabxanaçılar bir neçə illik təc-
rübədən  sonra  asanlıqla  AKİS-lərin  idarə  olunması,  tətbiqi  məsələləri  üzrə  İT  mütəxəssisə 
çevrilə bilirlər. Bu isə dil baryerinin olmaması, AKİS-in kitabxanaçı üçün tam açıq və anlaşı-
lan olması ilə əlaqədardır. 
4.
 
Bütün növ avtomatlaşdırılmış kitabxana əməliyyatlarının yerinə yetirilməsində Döv-
lət dili haqqında AR Qanununun müddəaları təmin edilmiş olar.  
Bundan  əlavə,  Azərbaycanda  yaradılacaq  MAKİS  bütün  kitabxanalarımızın  (sahəvi, 
universal, kütləvi, elmi və s.) ümumi iş prinsiplərinə uyğunlaşdırılmalı, həm kitabxanalararası 
abonoment, həm korporativ-toplu elektron kataloq, həm də milli elektron kitabxana üçün zə-
min yaratmalıdır. Hazırda kitabxanalarımızda istifadə olunan İRBİS və VTLS AKİS-ləri qa-
palı  proqram  kodlaşmasına  malik  olduğundan  müştəri-kitabxanaların  onların  arxitekturasına 
əlavələr, dəyişikliklər etmək imkanı yoxdur. Bu səbəbdən kitabxanalarımız, istifadə etdikləri 
xarici  sistemlərin istehsalçılarına, hər  yenilənmiş  versiya və  ya dəyişilmiş modul üçün  əlavə 
pul  ödəyirlər.  Bu  kimi  halların  da  aradan  qaldırılması  üçün  MAKİS-in  yaradılması  olduqca 
vacibdir. Təqdirəlayiq haldır ki, 2015-ci ildə IV Bakı Beynəlxalq kitab sərgi-yarmarkası çər-
çivəsində Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin dəstəyi ilə həyata keçirilən ALISA (Automated 
Library  System  of  Azerbaijan)  mərkəzləşdirilmiş  elektron  kitabxana  sisteminin  təqdimat 
mərasimi keçirilib. ALISA elektron kitabxana sisteminin məqsədi mərkəzləşdirilmiş kitabxa-
na və kitabxanalar arasında vahid informasiya bazasının (kitab, qəzet, audio, və s.) və təsnifa-
tının formalaşdırılması, oxucunun geniş elektron kitab bazasına giriş imkanı, oxucu və kitab-
xana  arasında  daha  rahat,  vaxt  itkisi  olmadan  operativ  olaraq  münasibətlərin  qurulmasını 
özündə birləşdirməkdir. Lakin hələlik bu sistemin real tətbiqindən danışmaq tezdir. Çünki bu 
kimi proseslər kitabxanalar tərəfindən texniki olaraq heç də həmişə birmənalı qəbul olunmur 
(illərlə  başqa  sistemlər  üzərində  əldə  olunmuş  nəticələrin  itirilməsi  təhlükəsi  buna  şərait 
yaradır) və uzun illər tələb edir.  
Məsələn,  2010-cu  ildə  Qazaxıstanda  ―KABİS‖  MAKİS-i  yaradılarkən  bu  sistemə  mü-
nasibət  birmənalı  olmamışdır.  Belə  ki,  ölkə  kitabxanalarının  böyük  əksəriyyətində  tətbiq 
olunan İRBİS AKİS-in asanlıqla öz yerini yeni sistemə verəcəyi inandırıcı görünmürdü. Lakin 
AKİS-in yaradılmasından bir müddət sonra Qazaxıstan Universitetləri Assosiasiyasının qərarı 

Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universiteti 
Azərbaycan Milli Kitabxanası 
 
 
- 31 – 
 
ilə,  yeni  sistemin  ali  məktəb  kitabxanalarında  tətbiqi  icbariləşdirildi.  Bu  məqam  Qazaxıstan 
kitabxanalarının fəaliyyətində dönüş nöqtəsi oldu. Belə ki, bu ölkənin toplu elektron kataloqu 
gözlənildiyindən daha tez istifadəçilərin ixtiyarına verildi, milli elektron kataloqun yaradılma-
sı işində əsaslı dəyişikliklər baş verdi [3]. 2009-cu ildə eyni təcrübədən Özbəkistan da yararla-
naraq ―KARMAT-M‖i MAKİS-ni yaratdı və sistemi uğurla tətbiq etdi [4]. Həm qloballaşma-
nın, həm də müstəqilliymizin tələblərinə müvafiq olaraq ölkəmizdə də bu sahədə ciddi addım-
ların atılmasına zərurət yaranıb.