Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Fəlsəfə Ġnstitutu “Müasir fəlsəfə problemləri” Ģöbəsi
Yüklə 6,92 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 11, s.6-11; 12, 8, s.37-38,72; 13, s. 34; 14, s. 322, 376-377; 16, s. 299-302
- 11, s. 6-11; 12, s. 8-10, 40-78; 16, s. 299-308
- 17, s.53-55, 66-67; 15, s. 11-12; 12, s. 37-38
- 12; 15; 16; 17; 18; 19; 20, 35; 21, s. 76; 22, s. 98-133
|
Xəliyəddin Xəlilli OD FƏLSƏFƏSĠNĠN ĠLKĠN VƏTƏNĠ AZƏRBAYCAN, ġ.C.ƏFQANĠ VƏ M.Ə.RƏSULZADƏ
Mütləq ruhun bəşər tarixində ilk dəfə Azərbaycanda doğub, insan ruhuna 377
qovuşub dünyanı dərk etmə elmi − ―Od fəlsəfəsi‖nin Azərbaycanda yaranması, bu ölkənin elmi-intellektual səviyəsinin yüksək olması ilə zaman-zaman dünyanı mənəvi intellektual dəyərlərlə qidalandırmaqda mühüm rol oynamışdır (11, s.6-11; 12, 8, s.37-38,72; 13, s. 34; 14, s. 322,
Azərbaycan dünya zəka işığının − ruhunun ilk ocağı olmaqla bəşəriyətin ilk yaradıcılıq enerjisini vermişdir. Bəşəriyətin Azərbaycandan doğan zəka-ruh hadisəsini məşhur Amerika filosofu Uill Dürant obrazlı şəkildə aşağıdakı kimi təsvir edir: ―Əgər siz Avropanın xəritəsini nəzərdən keçirsəniz, onda asanlıqla müşahidə edəcəksiniz ki, Yunanıstan sanki əyilmiş barmalarını Aralıq dənizinə tərəf uzadan bir skelet əlinə bənzəyir. Ondan cənubda böyük bir ada − Krit adası yerləşir. Bizim eradan əvvəl ikinci minillikdə həmin o qəsbkar barmaqlar həmin o adadan sivilizasiyanın və mədəniyətin başlanğıcını ələ keçirə bilmişdir. Egey dənizi boyunca Şərqə doğru Kiçik Asiya yerləşmişdir; həmin Kiçik Asiya bu gün sakit və durğun görünsə də, o vaxt − Platon dövrü ərəfəsində öz sənayesi, ticarəti, mücərrəd mühakimələri ilə çiçəklənmə çağını keçirirdi. İoniya dənizi boyunca qərbə doğru isə sanki dənizdə əyilmiş bir qüllə kimi görünən İtaliya, sonra Siciliya və İspaniya durur. O günlər onların hər birində çiçəklənən yunan koloniyaları vardı. Və nəhayət, o vaxt ―Herakl sütunları‖ adlanan Cəbəllütariq boğazı; bu elə bir qaranlıq qapı idi ki, onu antik dənizçilərin əksəriyyəti keçməyə cəsarət etməzdi. Şimalda isə Fessaliya, Epir və Makedoniya adlı hələ ki, mədəniyətdən uzaq, yarı vəhşi regionlar var idi. Bu regionlardan gələn və ya onlardan adlayaraq cənuba doğru sel kimi axan enerjili tayfalardan Homer və Perikl yunanıstanının dühası törəyir... Xəritəyə sonuncu dəfə bir də baxın və Afinanın tutduğu mövqeyi diqqətlə müşahidə edin: bu, Yunanıstanın böyük şəhərləri içərisində onun ən uzaq şərqində yerləşəndir. O, Yunanıstanın sanki bir qapısı olmaq üçün son dərəcə əlverişli vəziyətdədir. Məhz bu qapı vasitəsi ilə yunanlar Kiçik Asiyanın işgüzar şəhərlərinə keçə bilər, eləcə də Asiyanın qədim şəhərləri öz zinət əşyalarını öz mədəniyətlərini gənc Yunanıstana göndərə bilirdilər‖ (15, s. 11-12). Beləcə, Avropanın ilk qabaqcıl xalqı yunanlar varlıq qanunları fəlsəfəni Zərdüşt-Avesta-Od fəlsəfəsini Azərbaycan maqlarından mənimsədilər. Maqlar ilk yunan filosoflarının müəllimləri oldu. İlk yunan filosofları Avestanı oxuyub mənimsəmələri, yüksək qiymətləndirmələri, onun müəllifi Zərdüştdən, dövrü və xdmətindən ətraflı məlumat verdilər. Azərbaycan maqlarının şagirdi olması haqqında ətraflı məlumatı olan Pifaqor fəlsəfəni hikmətsevərlik, ―hikməti sevmək‖ mənasında Avestadan mənimsəmişdir (11, s. 6-11; 12, s. 8-10, 40-78; 16, s. 299-308). 378
Tarixi faktlar fəlsəfənin dünyada üç mərkəzi kimi göstərilən Hindistan, Çin, Yunanıstan varlığın od, torpaq, su, hava başlanğıcı haqqında fəlsəfəni, onun qanunlarını özündə ehtiva edən Zərdüşt-Avesta fəlsəfəsini Azərbaycandan mənimsəmişdir. Bütün Asiyada mənimsənilib, üç imperiyanın dövlət dininə çevrilmiş Zərdüşt fəlsəfəsi − dininin ziyarətgahının ancaq Azərbaycanda olmasını ört- basdır edib, bunu diqqətdən yayındıran uydurma hind-avropa nəzəriyəçiləri ―od fəlsəfəsi‖nin kəşfini adlarına çıxmışlar. İngilis fəlsəfə tədqiqatçısı Meri Boysun qənaətinə görə Zərdüşt-Avesta fəlsəfəsi bəşəriyətə bütün etiqad növlərindən daha artıq dərəcədə təsir göstərmişdir (12, s. 48). ―Ya Mazda, yaxşı oda, bilik mənbəyinə can atmaqla‖, ―Od elmimizi verməkdə davam edir uca Armati‖ − deyə ―işıq elmindən‖ bəhs edən, sonralar fəlsəfənin yeni mərkəzləri kimi formalaşan Hindistan, Çin və Yunanıstan ―Od fəlsəfəsi‖ni (17, s.53-55, 66-67; 15, s. 11-12; 12, s. 37-38), ilahi elmi, Zərdüştdən, onun qanunlarını ―Avesta‖ kitabından mənimsədilər. Beləcə bütün qədim dövr və orta çağda Azərbaycan dünya elm və fəlsəfəsində öz mövqeyini birincilər sırasında qoruyub saxladı (12; 17; 18; 19). Yer məkanında Mütləq ruhun ilkin doğduğu Azərbaycandan əqli zəka və elmi biliklərin Avropa da daxil olmaqla müxtəlif ölkələrə axını davam etdi. XVII əsrin sonu − XVIII əsrdə elm Şərqdən-Qərbə keçdiyi zaman Avropada elmi-nəzəri təfəkkür VIII əsr İslam Şərqi səviyəsində deyildi. XVIII əsrdə Avropa elmləri və fəlsəfəni Şərqdən hazır aldı. Qərbi Avropanın bu dövr elmi durumuna nəzər saldıqda aydın olur ki, onun bu dövrdə nail olduğu elm İslam Şərqindən, birinci növbədə Azərbaycan alimlərini plagiatdan başqa bir şey deyildir (12; 15; 16; 17; 18; 19; 20, 35;
Şərq-Qərb münasibətlərindən bəhs edən rus sovet tarixçisi S.Smirnov yazır ki, XV-XVII yüzillikdə Avropa Şərqdən (Osmanlı nizamından) həvəslə və məcburiyət qarşısında özünə lazım olanı öyrənib mənimsəyirdi, Şərqə həsəd aparırdı. Şərq ruhu Avropaya daxil olub, onu çalxalayıb oyadırdı (19, s.
Şərqdən elmi, fəlsəfəni, mədəniyəti mənimsəyib dərhal iqtisadi, siyasi- sosial, mənəvi-ideoloji həyata tətbiq edən Avropa milli həyatın bütün sahələrində uğur qazandılar. Beləliklə elm, sosial-siyasi, mənəvi-ideoloji sahədə uğurlar qazanan Şərqlə müqayisədə üstünlüyə nail olan Avropa siyasi xadimləri və elm adamları avropalıların ali irq olub, dünyada elm və mədəniyəti də əzəldən onların yaradıb yayması haqqında irqçilik nəzəriyəsi yaratdılar. Dünyanın kütləvi işğalına başladılar və sürətlə bu siyasəti həyata keçirdilər.
379
Şərqdən əxz etdiyi elm və fəlsəfə ilə qazandığı yaradıcılıq enerjisini xalqların işğalı və əsarətinə sərf edən Avropa öz ölkələri istisna olmaqla dünyanın qalan bütün xalqlarının, birinci növbədə də türk-müsəlmanların səfaləti və alçaldılmasına yönəltdilər. Bütün bəşəriyət Avropa əsarətində inləməyə məcbur edildi. Avropanın ən məşhur şərqşünas filosofu E.Renanın mülahizələrinə görə, İslam dini elmə, fəlsəfəyə, azadlığa təşviq etmir. İslam aləmində fəlsəfə ilə məşğul olanların hamısı məhv edilmiş, kitabları yandırılmışdır. O, Şərq- İslam fəlsəfəsi haqqında bu qənaətdə idi ki, ―İslam fəlsəfəsi deyilən şey yunan fəlsəfəsinin tör-töküntüsündən başqa bir şey deyildir və heç kəs onlara müraciət edib faydalanmayıb‖ (5, s.52). Beləcə, bəşəri sivilizasiyanın beşiyinin, bütün yaradıcılığa, insanlığa töhfələri danılır, amansızcasına alçaldılır, təhqir olunurdu. Ədalətsizlik, insafsızlıq, ölçüsüzlük o həddə çatmışdı ki, sanki hər şey taleyin ümidinə buraxılmış, Allahın müdaxiləsinə qalmışdı. Gözlənilən baş verdi. Mütləq ruh Azərbaycandan dünyaya ―Od fəlsəfəsi‖ni Azadlıq − İstiqlal ideologiyası kimi yenidən doğdu. Onun banisi avropalıların ―Böyük bir müsəlman‖, ―Böyük bir şərqli‖, ―Müsəlman dünyasının mümtaz siması‖ adlandırdığı Şeyx Cəmaləddin Əfqani idi. Ş.C.Əfqani Azərbaycanda doğulmuş Azərbaycan türkü idi. Hindistanlılar onu − hind, ərəblər− ərəb, farslar − fars, əfqanlar − əfqan kimi tanıyır və qiymətləndirir, Anadolu türkləri də onu özününkü hesab edirdi. Bütün dünyada elm və fəlsəfədə birincilik qazanmış, lakin elm və fəlsəfənin mahiyətindən imtina edib, ―ilahi elm‖ olan fəlsəfəni Avropa müstəmləkəçiliyinin alətinə çevirən Avropa alim və filosoflarının fəlsəfi
qazanıb, onları ilahi fəlsəfə yoluna qaytarmağa müvəffəq olduğundan, dövrünün birinci bəşəri filosofu səviyəsinə yüksələn Ş.C.Əfqani həm də dövrünün ən parlaq din xadimi idi. Odur ki, onun şərhlərində tərəqqinin, tənəzzülün, elmin, fəlsəfənin inkişaf səbəbləri, tarixi və rolu çox aydın və dəqiq izahını tapdığından mübahisəsiz, birmənalı qəbul olunurdu. O, Avropa mərkəzçilik ideologiyasının təkzibi üçün Parisdə fəlsəfə klubunda Avropa filosofları qarşısında konkret faktlara istinadən söylədiyi nitqində ―Dünyanın sultanı həmişə elm olmuş, elmdir və elm olaraq qalacaqdır... Dünyanın həqiqi hökmdarı olan elm ancaq vaxtaşırı paytaxtını dəyişmiş, gah Məşriqdən Məqribə, gah da Məqribdən Məşriqə getmişdir. Bütün var- dövlət, sərvət əsasən elmin məhsullarıdır... Dünya elm üstündə bərqərar olur. Elmi bəşəriyətin əlindən alsan, daha dünyada insanlıqdan əsər qalmaz.
380
Elm bir nəfərin gücünü on nəfərə, min və on min nəfərə bərabər edir‖. Avropa müstəmləkəçiliyinin qələbələrinin səbəbində elmin rolundan bəhs edərək deyir: ―Bütün dünyanı öz təsiri altında saxlayan Avropanı, Hindistanı zəbt etmiş ingilisi, Tunisi işğal etmiş Fransanı götürün Bunlar nə ingilisin hünəridir, nə də fransızların, bunlar ancaq onların elminin hünəridir‖ (5, s. 196). ―Hər halda İslam fəlsəfəsi deyilən şey yunan fəlsəfəsinin tör-töküntüsüdür‖ deyən E.Renana cavab olaraq Ş.C.Əfqani bildirdi ki, ―Elmə qarşı mühafizəkarlıq bütün dinlərdə olmuşdur. Katolik dinində bu, indi də vardır. Amma nəzərə almaq lazımdır ki, İslam dininin yaranması ilə ərəb dünyası vəhşilikdən xilas oldu. Xüsusən İran (Azərbaycan − X.X.) və yunan fəlsəfəsini əldə etdikdən sonra ərəb elmləri misli görünməmiş şəkildə sürətlə inkişaf etdi və bu inkişaf ərəblərin nüfuzu altında olan bütün məmləkətlərdə hiss olundu. O zaman Rum və Bizans asimani və fəlsəfi elmlərin mərkəzi idi. Sonra elə bir zaman gəldi ki, bu iki mədəniyət alimləri təhqiqat və tədqiqatdan geri qaldılar və elm üçün qaldırdıqları bayraqlar yox oldu. Ərəb ayıldı və mədəni millətlərin əldən verdikləri elmi əldə etməyə çalışdı. Buna görə də onlar köhnəlmiş elmləri təzədən diriltdilər. Ərəblər həmin köhnəlmiş elmlərə o qədər gözəllik və parlaqlıq bəxş etdilər ki, heç bunlar keçmişdə o elmlərdə yox idi‖. Sözünə davam edən Ş.C.Əfqani dedi ki, ―bu doğrudur ki, ərəblər fəlsəfəni yunanlardan almışlar. Ərəblərə məxsus elmlər iranlılardan (azərbaycanlılardan − X.X.) gəlirdi, bir fərqlə ki, bu elmləri ərəb alimləri genişləndirmiş, ona məntiqi nizam bəxş etmişlər. Bunun oxşarlığını başqa millətdə az tapmaq olar. Fransızlar, almanlar, ingilislər Rumdan və Bizansdan o qədər də uzaq deyildilər. Bu iki elm xəzinəsindən istifadə etmək onlar üçün daha asan idi, amma buna baxmayaraq istifadə etməmişlər. O vaxta qədər ki, ərəb mədəniyətinin məşəli Bizans dağlarının başında nur saçan gün gəlib çatdı və öz işığını Qərbə tərəf saldı. Artıq elə bir vaxt gəldi ki, avropalılar Aristoteldən asanlıqla istifadə etməyə başladılar, halbuki ərəb ictimaiyətində Aristotel çoxdan dolaşırdı. Aristotel ərəb paltarı geyənə qədər Avropa ona maraq göstərmir və heç onu xəyalına da gətirmirdi‖ (5, s. 53-54). Ş.C.Əfqani yekun olaraq bildirdi ki, bir vaxtlar avropalılar elmləri Şərqdən əxz etmişlər, indi ―biz Avropaya müraciət ediriksə, öz malımızı geri istəmiş oluruq‖ (5, s.23). Ş.C.Əfqani çıxışına son verəndə fəlsəfə klubunda − zalda heyrət, həsəd, etiraz səsləri bir-birinə qarışdı. O, yenidən kürsüyə yaxınlaşdı. Əvvəlkindən fərqli olaraq bu dəfə Ş.C.Əfqani kürsüyə yaxınlaşanda bir anda səslər kəsildi, zalda tam sakitlik yarandı. O, elm haqqında çıxışına obrazlı bir əlavə edərək dedi: ―Elm ki, bu qədər gözəlliyə və hüsnücamala malikdir, o,
381
insanlığı heç vaxt mükəmməl surətdə razı sala bilməz. Həmin insanlıq son idealı əldə etməyə can atan ictimai varlıqdır və alimlərin, filosofların görə bilmədiyi bütün qaranlıq üfüqlərdə pərvaz etmək istəyir‖ (5, s. 54). Onun bu obrazlı ifadəsi artıq heç kimdə etiraz oyatmadı. Yeni fikir, zəka çırağı olması hamıya aydınlaşdı. Paris fəlsəfə klubunun liderlərindən E.Renan kürsüyə yaxınlaşıb, sükut içində Ş.C.Əfqaniyə baxmaqda olan dinləyicilərə bildirdi: ―Təqribən iki ay əvvəl tanış olduğum Şeyx Camaləddin şəxsən məni öz təsiri altına salmışdır. Onunla mən hər dəfə söhbət edəndə mənə elə gəlir ki, İbn Sina, İbn Rüşd və yaxud insanları əsarət zəncirindən qurtarmağa çalışmış başqa Şərq dahilərindən biri ilə üzbəüz oturub söhbət edirəm‖ (5, s. 54). Özünü alim, filosof kimi göstərən idrakı sönük müasirlərindən və eyni zamanda müasirlərimizdən fərqli olaraq Ş.C.Əfqani Avropada elmi və fəlsəfəni əlahiddə, əlçatmaz hesab edib qarşısında vahimələnmədi (Fəlsəfənin üç qanunu Azərbaycanda − bəşəriyətin ilk filosofu Zərdüşt tərəfindən kəşf olunmuş və ―Avesta‖ kitabında şərh olunmuşdur. Bundan sonra fəlsəfənin anlayışlarından, ayrı-ayrı predmet və hadisələrindən bəhs olunmuşdur − X.X.). Təhsilindən və tərcümeyi-halından göründüyü kimi, Ş.C.Əfqani Paris fəlsəfə klubunda Avropa filosofları ilə polemikada o, Şərq filosoflarının fəlsəfi baxışlarına söykənirdi. Bu sahədəki bilikləri əsasında Avropa filosoflarını İslam Şərq fəlsəfəsini dərk etmədikləri qənaətinə gətirdi, razılaşdırdı. ―Elmin vətəni yoxdur‖, ―elm onu mənimsəyənindir‖ deyən Ş.C.Əfqani elə bu dövrdən Avropa filosoflarının ―Avesta‖ kitabında təqdim olunan fəlsəfənin qanunları, Şərqdən aldıqları elmi bilgilər əsasında təbiətşünaslığın və sosial həyatın dərkini yeni səviyəyə qaldırılması şərhləri ilə tanış oldular. Ş.C.Əfqani sübut etdi ki, varlığın bütün formalarının dərki onun haqqında çoxsaylı informasion məlumatlarla deyil, onun varlığını ehtiva edən təməl qanunlarının dərki və qiymətləndirilməsindən keçir. Ş.C.Əfqaninin Avropadakı elmi görüşləri heç də böyük Avropa mütəfəkkiri K.Yaspersin dediyi kimi ―əzəli bilmək arzusundan‖ (23, s. 514) doğan elmi fədakarlıq, deyil, ―əzəli sübut etmək‖ müdrikliyi idi; Mütləq ruhun ilkin ocağında nəinki yenidən doğması, hələ sönməməsi, bu ocağın yenidən canlanması kimi də qiymətləndirilə bilər. Göründüyü kimi, Ş.C.Əfqani nəinki Avropa elm və fəlsəfəsinin nüfuzu, təsiri altına düşür, elmi-fəlsəfi eridusiyası, idrakı səviyəsi ilə ondan üstün olduğunu nümayiş etdirərək, elm və fəlsəfə nümayəndələrində heyrət doğurur. Onlara qarşı iddialarla çıxış edir.
Milliliyin və dindarlığın fövqündə duran, bəşəri mütəfəkkir Ş.C.Əfqani ―azadlıq və demokratiya‖ libası geymiş Avropanın təcavüzünü dəf edib, 382
Şərq xalqlarının müstəmləkə əsarətindən qurtarıb, azad milli cəmiyət quruculuğuna çatdırmağın yolunu müəyyən etmək missiyasını üzərinə götürmüş kimi çıxış edirdi. Fəaliyətindən göründüyü kimi, o, həyatını bu bəşəri missiyanın həllinə həsr etmişdi. Problemə təsir göstərmək, onun həllinə nail olmaq üçün, birinci növbədə ona düzgün yanaşma metodu tapılmalı idi. Ş.C.Əfqani tərəqqi və tənəzzlü tarixi bir qanunauyğunluq kimi qiymətləndirsə də, eyni zamanda hər bir xalqın tənəzzülünün onun mənəvi durumundan, ruhundan doğduğunu, onun çoxşaxəli səbəblərini də yüksək səviyədə görürdü. Tarix dəfələrlə sübut etmişdir ki, insan, cəmiyət, xalq ağır vəziyətə düçar olarkən fəlsəfəyə üz çevirməkdən, ona sığınmaqdan başqa çarəsi qalmır (14, s.323). İlahi fəlsəfəyə vaqif olan Ş.C.Əfqani tarixi-mənəvi yaradıcılığı ilə bütün bəşəriyətə yaradıcılıq ruhu və nümunəsi vermiş, nəhayət sönüb müstəmləkəçilərə yem olan Şərqin ayağa qaldırılması, insanlıqda yerini almasının fəlsəfi ruha yiyələnmədən keçdiyini bütün incəliyi ilə dərk edən Ş.C.Əfqani fəlsəfəyə üz tutaraq yazdı: ―Fəlsəfə insan əxlaqını müəyyənləşdirən elmdir, fəlsəfə dünya mədəniyətinin əsasıdır‖ (5, s. 195). Bunun ardınca insanlığın mənəvi dünyasında, onun bütün səviyəsində fəlsəfi ruhun funksiyasını bütün aydınlığı ilə şərh etdi. Fəlsəfənin tərkibində elmin funksiyasından bəhs edən Ş.C.Əfqani göstərir: ―dünyanın sultanı həmişə elm olmuşdur, elmdir və elm olaraq qalacaqdır... Deməli bütün var- dövlət, əsasən elmin məhsuludur. Dünya elm üstündə bərqərar olur. Elmi bəşəriyətin əlindən alsan, daha dünyada insan qalmaz‖ (15, s. 196-197). Elmləri ayrı-ayrılıqda təsnif edən, onun predmetindən bəhs edən, onların əlaqə və münasibətlərini şərh edən Ş.C.Əfqani əsaslandırır ki, ―elmlərin heç biri öz mövzu dairəsindən kənara çıxmır. Yaxşı diqqət etsək görərik ki, bu elmlərin hər birinin mövzusu ümumi elmin bədəni üçün bir üzv kimidir və bunların heç biri ayrı-ayrılıqda yaşaya bilməz və bəşəriyətə xeyir də verə bilməz... Deməli, elə bir elm gərək ki, bütün elmlərin ümumi ruhu kimi olsun və onların hər birini qoruyub saxlasın, onların hər birinin tərəqqi və inkişafına zəmin yaratsın − bu, fəlsəfə elmidir‖ (5, s. 197). ―Dünya elm üstündə bərqərar olur. Elmi bəşəriyətin əlindən alsan, daha dünyada insan qalmaz‖ − yazan Ş.C.Əfqaninin elmin funksiyası və faydası haqqında şərhindən görünür ki, onun qənaətincə elm heç də həmişə insanlığa yaradıcılıq ruhu, fayda vermir. Elm ancaq fəlsəfi təfəkkür mühitində yaradıcılıq göstərə bilir. O, bu haqda yazır: ―Bir millətdə fəlsəfə yoxdursa, əgər o millətin hamısı alim olsa da, o millətdə elmlər intişar tapa bilməz və həmin millət ayrı-ayrı elmlərdən lazımi nəticə çıxarmaqda çətinlik çəkər‖. Şərhinə davam edən Ş.C.Əfqani yazır ki, fəlsəfi ruh olmadan elmlərdən nəticə çıxarmaq mümkün olmur (5, s. 197). O, sözünə
383
davam edərək yazır: ―Deyə bilərəm ki, fəlsəfi ruha malik olan bir millətdə ayrı-ayrı elmlər olmasaydı, şübhəsiz, həmin fəlsəfi ruh milləti başqa elmlərə yiyələnməyə vadar edəcək. İnsanda insanlığı oyadan, insanın şərəfini bəyan edən, insana doğru yolu göstərən də fəlsəfədir. Mənən tənəzzülə uğrayan millətin, hər şeydən əvvəl fəlsəfi ruhu zərər çəkir, bundan sonra ayrı-ayrı elmləri və ədəb-ərkan qaydaları tamam yox olub aradan gedir‖ (5, s. 196). ―İnsanlığın məzmunu... özünün mənlik şüurunda varlığını əldə edən azad ruhdur‖ (25, s. 42) fəlsəfə ideologiyası əsasında milli demokratik dövlətlər quran, məişətin, həyatın bütün sahələrində xalqlarına yetərli hüquq və azadlıqlar verən Avropa dövlət başçıları və siyasətçiləri bütün dünyanın, birinci növbədə İslam-Şərq dünyasının cəlladına çevrilmişlər. Mədəniyətin, elmin, fəlsəfənin − bütövlükdə bəşəri sivilizasiyanın beşiyi yorulmuş, əzilmiş, əsarət altında kölələşmiş, bir qədər də simasızlaşmış Şərqin istiqlal- azadlıq ideologiyasını yaratmaq, xalqlara yiyələndirmək və həyata keçirmək missiyasını Mütləq ruh yenə ―Od fəlsəfəsi‖nin beşiyi Azərbaycanın, onun övladı, öz sözləri ilə desək, Ş.C.Əfqaninin ―çiyninə‖ qoymuşdu. Ş.C.Əfqaniyə görə, dünyanın göz önündə olan seyri, Avropa və Asiya xalqlarının həyat tərzinin müqayisəsi insanlığın mahiyətinin onun azadlığında, azadlığın isə insanın ruhunda olmasını zəka sahiblərinə bütün aydınlığı ilə göstərirdi. Beləliklə, Şərqi Avropanın müstəmləkəçiliyindən və özlərinin despotik rejimlərinin əsarətindən, köləliyindən xilas yolu ruhun, onun hələ Avropaya bəlli olmayan ən dərin qatlarına enilməli, təməlinə çatmalı, bu təməldən onu yenidən hərəkətə gətirməli vəzifəsi bütün aydınlığı ilə Ş.C.Əfqaninin gözləri önündə dayanırdı. İnsanlığı köləlikdən xilas etmək üçün o, mənəvi-ruhi varlıq kimi aydın təsəvvür olunmalıdır. Ş.C.Əfqani insanlığın mənəvi varlıq olması haqqında fəlsəfədəki bilgiləri yeni faktlarla və mülahizələri ilə daha da zənginləşdirdi. Xalqların tarix səhnəsinə gəlməsi və məhv olub yox olmasının mənəviyat hadisəsi olmasını faktlarla hər kəsin başa düşəcəyi səviyədə şərh edirdi. Ş.C.Əfqani ―Milli vəhdət fəlsəfəsi və dil birliyinin həqiqi mahiyəti əsəri‖ Onun fəlsəfəsinin proqram əsası kimi qiymətləndirilə bilinər. Müsəlman və Şərq xalqlarının etnik mənəvi durumunu bilavasitə öyrənmək üçün səyyah, dərviş kimi Hindistandan başlamış Şərq ölkələrini, İslam xalqlarının həyatını öyrənməyə başladı. O, əkinçi, maldar, sənətkar, ticarətçi, ziyalı, din xadimi, dövlət başçıları ilə görüşür, xalqın real vəziyəti və gələcəyi haqqında düşüncələri ilə tanış olurdu. O, müəyyən etdi ki, Hindistan xalqları da daxil olmaqla İslam xalqlarının dili müxtəlif təsirlərdən pozulub elə bir həddə çatmışdır ki, nəinki bu xalqların sosial təbəqələri, hətta fərdlər belə bir- birini aydın başa düşmürlər. Yazarların dilini nəinki xalq başa düşmür, hətta
384
onların özləri bir-birinin dilini başa düşmədiklərindən bir-birilərinin əsərlərini oxuya bilmirlər. Ərəb və fars dilində yazmaq ənənəsi türk- müsəlman xalqlarında milli dil yaradıcılığını öldürmüşdür. Bu xalqlarda təhsilin ərəb və fars dillərində olması, əhalinin çox az hissəsini əhatə etməsi, elmi və digər bilgiləri xalqın üzünə bağlanmışdı. Təhsilin ana dilində olmaması, İslam dininin öz mahiyətini itirib mövhumata çevrilməsi, intellektual səviyənin ardıcıl aşağı düşməsi, milli mənlik şüurunun ölməsi, mövhumatın dini İslamı şüuru, milli şüuru sıxışdırıb aradan çıxarması, onu məhv etməsi türk-müsəlman xalqların etnik-milli xarakter xüsusiyətlərini itirib əfsanəvi-mövhumi etiqadlara yönəltmişdi ki, bu da nəticədə xalqları cahil səviyəyə endirmişdi. Bu və digər səbəblərdən Asiya xalqları, birinci növbədə türk-müsəlman xalqları düşünmək, yaratmaq qabiliyətini, həyat ruhunu itirmiş, okeanda kompassız qalmış, hansı səmtə getmək lazım olduğunu bilməyən gəmi vəziyətində idi. Odur ki, Avropanın aciz köləsinə, yem bazasına çevrilmişdi. Ş.C.Əfqani dəqiq müəyyənləşdirdi ki, Şərq xalqları, birinci növbədə türk- müsəlman xalqları ciddi mənəvi travmalara məruz qalaraq, dəyərlər və intellektual səviyə itkisinə uğramışdır. Odur ki, bu xalqlar normal həyatlarını bərpa etmək üçün mütləq fəlsəfi terapiyadan keçməlidirlər (24). Fəlsəfə tarixçiləri hələ qədimdən fərdlərin fəlsəfi terapiya olunduğundan bəhs edir və onu da bildirirlər ki, fəlsəfi terapiyanı ilk dəfə XX əsrin əvvəllərində L.Vittgenşteyn, ondan sonra E.Form tədqiqata cəlb etmişdir (14, s.183-246). Lakin fəlsəfə tarixinə obyektiv yanaşdıqda bütün aydınlığı ilə görünür ki, fəlsəfi terapiyanı ilk dəfə elmi səviyədə yaradan və tətbiq edən Ş.C.Əfqanidir. O, birinci dəfə xalqların mənəvi durumunda, mənəvi- sosial strukturunda toplumu yaradan mənəvi sistemin element, hissə, yarımsisteminin hər birini ayrılıqda təsvir etmiş, funksiyasını göstərmiş, onu vahid sistem kimi birləşdirən vəhdət yaradıcı dəyərləri bütün aydınlığı ilə əsaslandırmışdır. Bunun ardınca tənəzzülə uğramış Şərq, o cümlədən müsəlman xalqların mənəvi orqanlarının, bütövlükdə varlığının müalicə üsul və vasitələrini diqqətə çəkmişdir. Dinin vəhdət yaradıcı əsaslardan olmasını göstərən Ş.C.Əfqani, öz varlığı dövründə dinini bir neçə dəfə dəyişib, lakin ölməyən millətlərdən bəhs edir, ancaq dilini dəyişməsi ilə toplumun əriyib, başqa toplumlar içərisində yox olması faktını diqqətə çəkir. Xalqları düşdüyü yerdən qaldırmaq üçün ―şüuru-milli məfkurə‖ lazımdır yazan Ş.C.Əfqani milli şüuru özünüdərk, özünü qiymətləndirmə, xalqlar arasında yerini göstərən zəka, məfkurə toplumun mütərəqqi gələcəyini təmin edəcək milləti və vətəni tam − bütöv ifadə edən, onu öz ətrafında birləşdirən vahidləşmiş fikir yığını, ideyalar məcmusu ideologiya idi (5, s. 60-61).
385
Millət yaradıcı səbəblər, toplum əxlaqının qorunması və yaşadıcısı dininə mühüm əhəmiyət verirdi. İslam dinini bəşəriyətin ən mütərəqqi və elm dini kimi qiymətləndirirdi. İslam dininin mövhumu vəziyətə düşməsini, savadsız, cahil dini başçıların yarıtmazlığının nəticəsi hesab edirdi. Milli vəhdət yaradıcı mənəvi dəyər kimi İslam dinindən istifadə üçün, islahatlarla bu dini mövhumatdan təmizləyib, ―Qurani-Kərim‖ təməlinə qaytarmağı müsəlman xalqların qarşısında duran zəruri vəzifə hesab edirdi. Toplum yaradan başlıca dil, din kimi əsaslarla bərabər Ş.C.Əfqaninin insanı, onunla birlikdə toplumu yaradan element və yarımsistemlərdən də xüsusi bəhs edir. Göstərir ki, insanın bədən üzvlərinin hər birinin özünün ruhi funksiyası olmaqla, biri digərinə xidmət edir, onlar arasında rabitə yaradır. Hamısı birlikdə fərdi, onun həyat ruhunu yaradır. ―Nə qədər ki, həyat ruhu öz qüvvə və qüdrətini saxlayır, onda bir-birindən fərqli və təzadlı üzvlərin qarşılıqlı rabitəsi pozulmur, əksinə, daha da artır, onların fəaliyətinin vahid yaşama meyli də çoxalır... Həyat ruhu söndükdə və ya zavala uğradıqda həmin müxtəlif ünsürlərin birliyi də yavaş-yavaş pozulur. Nəhayət az keçdikdən sonra həmin bədən üzvləri və əzaları tamamilə dağılır, insan da yox olur və ölüb gedir‖ (24, s. 8-9). ―Həyatda insanlar arasındakı birliyin yaranma vacibliyi də, dağılma səbəbləri də belədir‖ yazan Ş.C.Əfqani göstərir ki, insan təzadlı, fərqli, müxtəlif funksiyalı bədən üzvləri və əzaların qarşılıqlı, bir-birinə xidmət edən vahid ruhundan yarandığı kimi, toplumda müxtəlif vəzifələri və funksiyaları icra edən sosial təbəqələrin birləşdirici, yaradıcı ruhundan törəyir. O, bu haqda yazır: ―Başqa millətlərlə qonşu kimi yaşayan, aralarında möhkəm müamilə və mübadilə əlaqələri olan bir millət insan cəmiyətinin möhkəm əsaslarını təşkil edən bütün təbəqələrə malik olmadıqca heç vaxt öz milliliyini, məziyət və hüquqlarını qoruyub saxlaya bilməz. Hər bir millətin içərisində bu təbəqələr olmalıdır, faydalı elmləri yayan ziyalılar, cəmiyət üçün xeyirli fənləri təsis edən yaradıcı fazil və alimlər, insan hüququnu mühafizə edən siyasi xadimlər, fəzilətin və ədalətin keşikçiləri olan qanunşünaslar, xalqın əxlaqını saflaşdırmağa çalışan nəsihətçilər, lətif və şairanə kəlamlarla yatmış insanları oyadan və xalqın xarakterini qüvvətləndirən ədiblər və şairlər, öz sənətlərini elmi əsaslar üzrə inkişaf etdirən sənayeçilər, torpağını əkinçilik fənni əsasında əkib becərən əkinçilər, iqtisadiyat qanunları əsasında millətin ticarət yollarını arayıb tapan tacirlər. Əgər bu təbəqələr hər hansı bir millətdə mövcud olmasa, əlbəttə o millətin fərdləri arasında məişət və həyati əhəmiyətli əlaqələr get-gedə qırılar və millətlər məhv olar‖ (24, s. 11-12).
386
Ş.C.Əfqani fəlsəfi sistemində insanlığın yaranışı, onun mənəvi dəyərlər sisteminin vəhdətinin formalaşması və mühafizəsində idraki güc-zəka kimi fəlsəfi ruh mühüm yer tutur. O, yazır: ―İnsanda insanlığı oyadan, insan şərəfini bəyan edən, insana doğru yolu göstərən də fəlsəfədir. Mənən tənəzzülə uğrayan millətin hər şeydən əvvəl fəlsəfi ruhu zərər çəkir, bundan sonra ayrı-ayrı elmləri və ədəb-ərkan qaydaları tamam yox olub aradan gedir‖. ―Dövlətin möhkəmliyi ədalətindən, millətin diriliyi elmindən asılıdır‖ yazan Ş.C.Əfqani göstərir ki, ―bir millətdə fəlsəfə yoxdursa, əgər o millətin hamısı alim olsa da, o millətdə elmlər intişar tapa bilməz və həmin millət ayrı-ayrı elmlərdən lazımınca nəticə çıxarmaqda çətinlik çəkər... Fəlsəfi ruha malik olan bir millətdə ayrı-ayrı elmlər olmasa da, şübhəsiz, həmin fəlsəfi ruh milləti başqa elmlərə yiyələnməyə vadar edəcək‖ (24, s. 29-30). Göründüyü kimi, Ş.C.Əfqani milli ruhda fəlsəfənin birləşdirici və dərkedici, yaradıcılığa sövqedici roluna xüsusi önəm verir. Onun yaradıcılığında fəlsəfə milli arzu doğuran, ideya və ideologiya yaradan elə mənəvi bir sistemdir ki, təkləri, fərdləri birləşdirir, ümumiyə qoşur, onda birgə fəaliyət, birgə yaşayış qayda və normaları, harmoniya yaradır; onlarda ideyalar doğurub ideologiya səviyəsinə çatdıraraq sonda özünüdərk səviyəsinə yüksəldir. Özünüdərk isə insanlığı, xalqları, millətləri, nəhayət mütərəqqi bəşəriyəti yaradır. Ş.C.Əfqani yaradıcılığında toplumu yaradan mənəvi dəyərlər sistemində mənlik şüuru azadlıq ruhunu doğurur, nəhayət insanlıq öz mahiyətini tapır. Beləliklə, insanlıq öz azadlığını tapmaq mərhələsində müstəqil yaradıcılıq qüvvəsi (ikinci təbiət − X.X.) səviyəsinə çatır və bütünlüklə mənəvi varlıq mahiyəti kəsb edir. Hər bir toplumun mənlik şüurunu, özünüdərki ancaq milli dil, din, adət-ənənə, mənəvi dəyərlər, milli fəlsəfə mühitində formalaşır, onda azadlıq ruhu yaradır. Nəhayət azadlıq ruhu toplumları milli dövlət quruculuğuna sövq edir. Ş.C.Əfqani fəlsəfəsində dil milli-mənəvi, sosial strukturun təməli və vəhdət yaradıcı əsası, etiqad sistemi olan dində mühüm vəhdət yaradıcı funksiya daşıyır; adət-ənənə tənzimləyici sistemdə əsas funksiyaya malikdir. Mənəvi dəyərlər özünəməxsusluqları, milli xarakter yaradan təməl əsasıdır; fəlsəfi ruh bütün mənəvi dəyərləri, intellektual bilgiləri vahid sistem halına salan, özünürefleksiya doğurmaqla toplumu mənlik şüuruna, özünüidarə, özünü qiymətləndirmə və adlandırmaya − millət olma, milli orqanizm səviyəsinə çatdıran yaradıcı sistemdir. Mənəvi dəyərlər, inam, etiqad, adət-ənənə, idrak və s.-dən ibarət mənəvi sistemin yatdığı bu milli orqanizm, əkinçi, maldar, sənətkar, sənayeçi, hərbçi, ziyalı və b. sosial təbəqələrdən ibarətdir. Etnosun ilkin təşəkkülündən yaranan və yaşam prosesində ardıcıl zənginləşən bu mənəvi
387
dəyərlər sistemi ilə vahid adət-ənənə, əxlaqi dəyərlər əsasında yaşayan və bir-birinə xidmət edən, biri digərinin tələbatını ödəyən sosial təbəqələrin vahid orqnizmini yaradır. Nəticədə milli obrazını təcəssüm etdirir. Ş.C.Əfqani fərdin bədənində bir orqanın normal işləməməsi, funksiyasını icra edə bilməməsi ilk öncə fərdin bədəninin zəifləyib tədricən bütün orqanların qarşılıqlı funksiyasını pozub onun ölümü, məhvi ilə nəticələndiyi kimi millətdə sosial təbəqələrdən hər hansı birinin funksiyasını normal icra edə bilməməsi ilk onca onu zəiflədir, tədricən bütün sosial sistemin harmonik yaradıcı fəaliyətini pozur, tədricən onu dağıdıb məhv edir. Milli həyatda iqtisadiyatın, maddi istehsal sahələrinin, texniki tərəqqinin yerini və rolunu yüksək qiymətləndirən Ş.C.Əfqani bütün hallarda xalqların yaranması, yaşaması, zəfərləri və ölüb tarixin yaddaşına keçməsini mənəvi səbəblərlə izah edirdi. Odur ki, onu müstəqil mənəvi varlıq kimi dəyərləndirir, onu ən kiçik elementlərinə qədər araşdırır, hər bir element, hissə, yarımsistemin funksiyasını, sistemdə yeri və rolunu dəqiq müəyyənləşdirir. Beləliklə, Ş.C.Əfqani etnos yaradıcı və yaşadıcı bütün dəyərləri, mənəvi sistemin strukturunu, şərtləri və təsirləri dəqiqləşdirib, azadlıq ruhunu itirmiş xalqların həyat ruhunu yenidən canlandırmaqla onları azad insani həyata qaytarmaq üçün marifçi-demokrat kimi inqilabi fəaliyətə başladı. O, qətiyət və əminliklə bütün bəşəriyətə elan etdi: ―Bütün yenilən millətlər mənəvi muxtariyətlərini təkrar qazanacaqlar və zəfəri paylaşacaqlar‖ (5, s. 214). Bu mənada Ş,C.Əfqani fəlsəfəsini diktatura və müstəmləkə rejimlərin kölələşdirib azadlıq-istiqlal ruhundan məhrum etdiyi xalqların müalicəsi − terapiyası fəlsəfəsi adlandırmaq daha düzgün olar. Beləliklə, azadlığın − istiqlalın ideologiya səviyəsinə çatan fəlsəfi təlimini yaradan zəmanəsinin adamlarının səyyar-dərviş adlandırdığı bu filosof Hindistandan başlamış Qacarlar monarxiyası, Ərəbistan, Şimali Afrika, Mərkəzi Asiyanı piyada gəzərək əkinçi, maldar, sənətkar, yazar, şair, elmmənsəb, din xadimi, dövlət başçısı və s. hər bir zümrənin nümayəndəsi ilə görüşür. Milli vicdanının oyadılması mümkün olan hər kəsi oyadır, xalqlarının vaxtilə yaratmış olduğu azadlıq çırağını zəif, ilk işartılar səviyəsində olsa da, qəlblərində yenidən yandırır, onların sönmüş olan milli ruhlarını oyadır. Milli ruhun bütün gücü ilə alovlandırmaq üçün dilin, dinin, dəyərlərin, adət-ənənələrin təmizlənib ona sarılmasını, təhsil və mətbuatla özünün və dünyanın qavranılmasını, onu dərindən dərk etmək üçün elmə yiyələnməsini, onların hamısının milli ruhda vəhdət yaratması, milli fəlsəfi səviyəyə yüksəldilməsini tövsiyə edir. Fəlsəfi səviyəyə yüksəlmiş idrakı dərk etməni milli ruha hopdurub, milli fəlsəfəyə çevirməklə özlərini dərk edəcəklərini, azadlığın zərurət olduğunu duyub, görüb, dərk edib, bütün maneələri dəf
388
edib, istiqlallarına qovuşacaqlarını bütün xalqlara inandırmağa çalışırdı. Ş.C.Əfqani fəlsəfəsində azadlıq fərdin, toplumun fəlsəfi ruh səviyəsinə yüksəlib Mütləq ruha qovuşmuş, heç bir məhdudlaşdırma, təzyiq qarşısında susmayan, şərəf, ləyaqət və heysiyətin qorunması üçün tərəddüd etmədən maddiyatını qurban verməklə simvollaşan əbədi ruhdur. Təsadüfi deyil ki, Ş.C.Əfqani İstanbul həbsxanasından dostlarına yazırdı ki, bunlar məni öldürməklə fikirlərimi öldürəcəklərini düşünürlər. Anlamırlar ki, fikir sahibini öldürmək onun fikrini öldürə bilmək deyil, başa düşmürlər ki, mənim fikirlərim çoxdan şüurlara həkk olunub. Əfqanıstanda Qacarlar monarxiyasında, Hindistanda, Misirdə, Osmanlı imperiyasında, Fransa və İngiltərədə, müəyyən müddət ABŞ və Kanadada, qısa müddət Rusiyada yaşayan Ş.C.Əfqaniyə bu ölkələrin imperator və monarxları rahatlıq vermirdi. Tez-tez bir ölkədən digərinə ya qovulur, ya da sürgün olunurdu. Onu ən çox təqib edən dövrün ən güclü imperiyası İngiltərə idi. Ədalət naminə deməliyik ki, Hindistanda, Misirdə ona qarşı ilk üsyanları təşkil edən də Ş.C.Əfqani idi. Beləliklə Şərqin, bütün türk-müsəlman dünyasının ilkin mədəniyət ocaqlarını piyada gəzib dolanan, oradakı zəka və milli vicdanı hələ tam sönməmiş, milli duyğulu fərdləri aşkarlayıb ilk öncə onlarda tarixi yaddaşı, milli vicdanı oyadaraq, onları yeni məktəblər və mətbuat, müxtəlif yazılı əsərlər vasitəsi ilə toplumda təmiz aydın ana dili vasitəsi ilə milli dəyərləri, adət-ənənələri, bütövlükdə tarixi yaddaşı oyadıb xalqda ardıcıl idraki qabiliyəti yüksəltməklə özünüdərk səviyəsinə çatdırmağı bir vəzifə olaraq qarşıya qoyurdu. Ş.C.Əfqani fəlsəfəsində milli özünüdərk, sağlam qan dövranı canlı orqanizmi qidalandırdığı kimi toplumu mənəvi qida ilə təmin edir, onu milli ideologiya ətrafında birləşdirməklə qarşıda duran milli problem və vəzifələrin həllinə yönəldirdi. Şərq − Azərbaycan − Zərdüşt − Avesta fəlsəfəsini, orta əsrlər İslam dünyası elm və fəlsəfəsini mənimsəyib tərəqqiyə çatan, azadlıq-demokratiya donu geyinən Avropa bütün dünya xalqlarına, xüsusilə tənəzzül dövrünü yaşayan türk-müsəlmanları əsarətə alıb kölələşdirmə yolu tutdu. Tarixin belə bir məqamında Mütləq ruhun ilkin doğuş məkanı Azərbaycanda Ş.C.Əfqaninin ruhunda Mütləq ruh yenidən doğdu. Azərbaycanda adi əkinçidən dövlət başçısına qədər hamının Ş.C.Əfqaninin şəxsiyətinə böyük marağı var idi. Müasir fikir adamlarından bir qədər yüksəkdə, əlçatmaz olduğunu hər kəs anlayırdı. Onun görüşləri heç vaxt təsirsiz qalmırdı. Ş.C.Əfqani ilə görüş zamanı müstəmləkəçi, diktator dövlət başçıları onun inqilabi ideyalarından həyəcanlandıqları kimi, qəlbində milli və azadlıq ruhu hələ tam sönməmiş istiqlal axtarışlı şəxslərin varlıqları lərzəyə gəlir, ruhən coşub daşırdılar. Müxtəlif janrlarda yazdığı əsərlərin predmeti və aydın şərhi, yeni dünya düzümü doğuran ruhi-mənəvi gücü, mənəviyatın bütün sahələrinə təsir
389
edib, onu oyadacaq və canlandıracaq təsiri, yaradıcı insanları elə ilk təmasda mənəvi təsir gücü ilə özünə bağlaya bilməsi göstərir ki, dövrünün fövqündə, vəhyi-peyğəmbəranə dahi idi. Ş.C.Əfqani dinindən, dilindən asılı olmayaraq Şərq ölkələrini gəzir, xalqların ruhi vəziyətini müşahidə edib dəyərləndirərək, söndürülmüş milli yaradıcılıq ruhunun yenidən bərpasının fəlsəfi əsas və metodlarını yaradıb içərisindən seçdiyi zəki şəxslər və tələbələri vasitəsi ilə toplumun mənəviyatına aşılayır, onların milli ruhunu yenidən oyadırdı. Beləliklə, XIX əsrin üçüncü rübündən Hindistandan başlayıb Mərkəzi Asiyanı, Şimali Afrikanı, Şərqi Avropanı əhatə edən müstəmləkəçiliyə və diktatura rejiminə qarşı istiqlal və demokratiya hərəkatı Ş.C.Əfqani fəlsəfəsindən doğan milli istiqlal hərəkatı olub, ona özü və tələbələri başçılıq edirdi. Ş.C.Əfqani fəlsəfəsi ilə yaranan bu milli hərəkat müstəmləkəçiliyə və diktaturaya qarşı adi siyasi və demokratik mübarizə deyildi. Bütöv bir milli-mənəvi quruculuq hərəkatı idi. Müsəlmanlarda təfəkkürü ölmüş milləti dini mövhumatdan təmizləmək, İslam dinini ―Qurani-Kərim‖ təməlində bərpa etmək, dirçəltmək və mənimsəmək; ümmətçilikdən millətçiliyə − milli dilə, adət-ənənəyə, dəyərlərə keçmək və bu zəmində milli mənəviyatı canlandırmaq, milli şüur zəminində milli orqanizmdə hər bir sosial təbəqənin öz vəzifəsini dərk etməsi və funksiyasını icra etməsi; elmlərə yiyələnib milli intellektual səviyəni yüksəltmək; milli mənəviyatın oyadılması və canlandırılması üçün milli təhsil, mətbuat, teatr, kitabxana və s. yaratmaq, mənəvi intellektual yüksəlişə nail olmaq, onu milli ideologiya və fəlsəfə səviyəsinə çatdırmaq, bu prosesin milli dövlət quruculuğu ilə tamamlanması və b. vəzifələr nəzərdə tutulurdu. Hindistan və Şimali Afrikada xalqların mənlik şüurunu, milli ruhunu ingilis, fransız müstəmləkəçiləri, 30 türk xalqının Rus imperiyası, Cənubi Azərbaycan türklərinin İranda 10 əsr hakimiyətdə olan doğma türk sülalələri, üç qitəni əhatə edən Osmanlı imperiyasında türkləri milli kimlik şüurundan, türk ruhundan məhrum edən doğma hakimiyətləri idi. İmperiyaların müstəmləkəçi istismar, alçaltma və assimilyasiya siyasətindən, öz diktator rejimlərinin təzyiqindən, təhsilin düzgün qurulmaması, dinin mahiyətini itirib mövhumatı xarakter alması və milli şüuru əvəz etməsi və s. səbəblərdən milli mənlik şüurunu itirməsi, dilləri pozulmuş Hindistan, Osmanlı imperiyası, Qacarlar monarxiyası, Ərəb dünyası, Rusiya imperiyası əsarətində Şərqi Avropa və Mərkəzi Asiyadakı türk və müsəlmanlar Ş.C.Əfqaninin milli fəlsəfəsinin, peyğəmbəranə inqilabi fəaliyətinin təsiri altında tədricən milli mənliklərini dərk etməyə, dillərini düzgün qiymətləndirib onu təmizləməklə doğma dil vasitəsilə unutdurulmuş tarixlərinə yiyələndikcə tədricən milli özünüdərk səviyəsinə
390
yüksəlib insan, millət üçün azadlığın zəruriliyini dərk etməyə, istiqlal mübarizəsi yolunu tutmağa başladılar. Beləliklə, Ş.C.Əfqaninin istiqlal, demokratiya fəlsəfəsi canlı ideologiyaya çevrilib Hindistandan qərbə doğru bütün Avroasiyada, Şimali Afrikada hakim olmaqla dövlət başçılarından tutmuş, ziyalı, zadəgan, dindar, sənayeçi, əkinçi-maldar − bütün zümrələri hərəkətə gətirmiş, onun ardıcıllarına − mütərəqqi yenilikçilərə −istiqlalçıların və milli azadlığı məhv edən mənəvi infeksiya mühafizəkarların qarşılıqlı mübarizəsi kimi vüsət almışdı. Göstərilən
Ağaoğlu Parisdə Sorbon Universitetinin tələbəsi olarkən Ş.C.Əfqani ilə bir mənzildə yaşamış, onun Paris fəlsəfə klubunda Avropa filosofları, xüsusilə antiislamçılığı ilə fərqlənən Ernest Renanla polemikalarının şahidi olmuşdu. Təsadüfi deyil ki, onları yaxından tanıyanlar Ə.Ağaoğlunun davranış və yaradıcılıq üslubunda Ş.C.Əfqani eyniyətindən, xatırlatmasından həmişə bəhs etmişlər. Ə.Ağaoğlu isə bütün yaradıcılığı boyu onun mənəvi ucalığından həmişə bəhs etmişdir. Azərbaycan türklərindən bəşəriyətin istiqlal, azadlıq ideologiyasını zənginləşdirən dahilərdən Ə.Hüseynzadə Əfqani ilə şəxsi görüş və münasibətlərindən bəhs etməsə də, Ş.C.Əfqani fəlsəfəsi onun yaradıcılığından günəş şüası kimi keçir (29).
391
Bu fəlsəfə adi qara camaatdan başlamış bütün sosial təbəqələrin şüuruna aşılanmaqla sürətlə türk-müsəlman dünyasında hakim fəlsəfi ideologiyaya çevrildi. Bu ideologiyanın dönməzlik alması üçün yeni yaradılan təsisatlar − məktəb, mətbuat, qəzet, jurnal, ədəbiyat, publisistika, poeziya, nəsr, dramaturgiya, kitabxana, teatr, musiqi və folklor, elmi-fəlsəfi əsərlər, birliklər və xeyriyə cəmiyətləri xalqların mənəviyatını milli-mənəvi qidalarla, şüurunu elmi bilik və idrakı üsullarla ―Qurani-Kərim‖ təməlində mənəvi-dini bilgilərlə qidalandırmaqla sürətlə milli mənlik şüuruna yiyələnib, millətlər arasında imzaları ilə görünməyə yönəltdi. Bu yönəlik onları intellektə təhrik etdi. İntellekt öz növbəsində onları sağlam dini şüura istiqamətləndirdi. Beləliklə, türk-müsəlman dünyasında istiqlal və azadlıq, demokratiya uğrunda dönməz mübarizə başladı. Yuxarıda bəhs etdiyimiz kimi, Azərbaycanda XVIII əsrdən sönmədə olan Şərq − İslam dünyasının tərkib hissəsi idi. Bütün İslam − Şərq dünyası kimi milli-mənəvi, intellektual tənəzzülü o da keçirirdi. A.A.Bakıxanovun ―Gülüstani-İrəm‖ əsərinin yazılma səbəbləri, əsərdə milli-mənəvi məsələlərə münasibət, Rus imperiyasının Azərbaycanı işğalının ilk günündən süqutuna qədər ona qarşı fasiləsiz silahlı mübarizə aparan ―xalq intiqamçıları‖nın mübarizəsi göstərir ki, Azərbaycan xalqı siyasi cəhətdən məğlub olsa da o, Rus imperiyasına mənən enməyib, milli yaradıcı ruh dönməzdir, o, kölələşməmişdir. Bu çoxsaylı səbəblər içərisində Azərbaycanın Mütləq ruh − Zəkanın ilkin doğduğu ocaq, bəşəri ―Od fəlsəfəsi‖nin ilkin vətəni olmaqla burada mənəvi dəyərlərin və intellektin zəngin xəzinəsi yaranmış, yaşamış və toplanmışdı. Bu mənəvi enerji ocağı tam sönməmiş, varislik əlaqəsi kəsilməmişdi. Səfəvi sülaləsinin süqutu, Rusiya, Fransa, İngiltərə imperialist dövlətləri, onların alətləri fars və ermənilərin təsiri ilə separatçı ünsürlər mərkəzləşmiş Azərbaycan dövlətini feodallıqlara parçaladılar. ―Türk tayfaları əfşarlar və qacarlar bir-biri ilə mübarizə aparmaqla ümumi düşmənin qələbəsi üçün imkan yaratdılar‖ (31, Yüklə 6,92 Mb. Dostları ilə paylaş:
|