Yeni rakurs
Günümüzdə ―qadının refleksiyası‖ (hərçənd qadın məsələsinin qoyuluşu
eks sovetlər məkanında bu ifadəni də qeyri-məqbul hesab edir) dedikdə,
tarix səhnəsində qadın obrazının inkişaf dinamikası nəzərdə tutulur. Yəni
mövzu qadın obrazlarının dəyişməsi, rol-modellərin bir-birini əvəzləməsi
ətrafında hallanır. Müasirliyin alternativ nəzəriyyələri məsələnin
753
araşdırılmasına
öz
yeni
metodlarını
təklif
edirlər.
Yuxarıda
söylədiklərimizdən də göründüyü kimi feminist nəzəriyyədə məsələnin
qoyuluşu dəyişir. Məsələn, Qrizelda Pollok məsələni araşdırma rakursunu
dəyişməyi təklif edir. Bu yanaşmanın əsasında klassik ―qadın obrazı‖
anlayışını ―qadın ideoloji diskursda məzmun kimi‖ təsəvvürü ilə
əvəzləmək durur. Yəni feminist kritika cinsi reprezentasiya məsələsini
kontekstuallaşdırmaqdan söz açır (6, s. 40).
―Qadın obrazı‖ anlayışından imtinanın əsasında tarixi diskursun nəzəri
əsasında duran patriarxal interpretasiya modelinə etiraz dayanır. Bu
modelin qadın obrazlarını pozitiv təsviri ehtimalı az olduğundan
(müzakirələr gözəllik idealları, xeyirxahlıq, mənəvi təmizlik kimi ilk
baxışda qadın obrazları ilə birbaşa əlaqəsi görünməyən məsələlər ətrafında
aparılır) reprezentasiya ideologiyasından danışmaq daha doğru olar.
Feminist kritika artıq tanış tekstlərin altenativ oxu imkanı məsələsini
qabardır. Yəni qadın müəlliflər aramaq əvəzinə məlum mətnlərin yenidən
oxunması əsasında mövcud ideologiyaya ―qarşı çıxan‖ tamaşaçı və ya
oxuyucu (resisting reader) imkanları üzə çıxarılır. Cinsi reprezentasiya
məsələsinin
kontekstuallaşması
resepsiya
və
oxuyucu/tamaşaçı
―cavabları‖na əsaslanan nəzəriyyə əsasında mənalandırılır. Bu planda bir
incəsənət əsəri, ədəbiyyat nümunəsi müxtəlif estetik ideologiyalar
güzgüsündə öz tükədilməsi tarixi olaraq da interpretasiya oluna bilər.
Estetik ideologiyalar da öz növbəsində sosial qrupların ideologiyaları ilə
determinə olunur. Məlumdur ki. klassik mədəniyyətin bir çox teksti
görünən ―qapalılığ‖a rəğmən semiotik planda müxtəlif resipiyent qruplarına
ünvanlanmış olur. Feminist kritikanın ilk postulatı, burdan göründüyü kimi,
mətnin çoxcalığı (çox sayda yozuma açıq olmasında) tarixdən tanış mətnləri
təkrar oxu imkanını sanki legitimləşdirir. Tamlıq, əlaqəlilik, ardıcıllıq,
kogerentlik və ziddiyyətsizlik ayrı-ayrı fraqmentləri birləşdirən baxışla
təyin olunur. Mətni klassik oxu anlayışı üçün mətni unifikasiyaedən oxu
anlayışı xarakterikdir. Hər şeyi, ayrı-ayrı elementləri ümumi bir əsasda izah
cəhdidir. Bu əsas isə adətən dominant ideoloji sxem olur. İzahagəlməz
detallar əhəmiyyətsiz, müəllifin səhvi hesab olunur.
Feminist kritika resepsiya və interpretasiyaya biganə qalmır, marağı
reprezentasiyaya, təsvir olunandan onu qavrayışa, onu interpretasiya edən
şüurda yaranan real həyatına, ―varlıq dünyada‖ya yönəldir. Feminist kritika
kontekstində birinci dərəcəli məsələ hakimiyyət və onu görmə arasında
münasibət olur. Yəni dominant ideologiyanın reprezentasiya siyasəti və
interpretasiyanı necə təyin etməsi məsələsi araşdırılır: biz necə görürük,
kim baxır, nəyə baxır, hakimiyyət münasibətləri baxımından bunun
nəticələri nədir və s. Başqa sözlə, feminist kritika görmə və hakimiyyəti
754
eyni düyündə birləşdirir, müxtəlif vizual praktikalar vasitəsilə tarixi və
sosial münasibətlər aşkarlanır- perspektivdən tutmuş nəzarətə qədər.
Postfeministlərə görə, gender hər şeydən öncə reprezentasiya, performans
effektidir, müxtəlif mədəni praktikalar- dil, ədəbiyyat, incəsənət, elm
araçılığı ilə kişiyə, qadına aid olanın differensiasiyası prosesidir. Daha geniş
fəlsəfi kontekstdə reprezentasiya reallığın mimetik təkrar istehsalı kimi öz
əvvəlki əhəmiyyətini itirir. Reprezentasiya deyəndə, ideyaların təkrar
istehsalı üsulu, mədəniyyətin öz-özü haqda nə düşünməsi, yəni dünyanı
müəyyən növ görmə üsulunun manifestasiyası başa düşülür. Məhz
reprezentasiya mədəniyyətdə dominant ideologiyanı, tabelilik formalarını
legitimləşdirir və öz əsasına görə siyasi olur. Məsələn, «rəssamın çəkdiyi
rəsm onun görmə hisslərinin qeydə alınması yox, özünəməxsus ekran kimi
qiymətləndirilə bilər. Bu ekranda bədən hissələrdən toplanır, bizsə onu
fantaziya matrisası kimi dəyərləndiririk. Bu, görülənin registrasiyası yox,
vizuallaşmasıdır. Və nəyinsə yox, daha çox nə üçünsə vizuallaşmasıdır.
Şəkil bütün referensiyaları, sitat, şüursuz investisiyaları, xatirələri ilə birgə
mətnin məkanıdır»(7, s. 330).
Azərbaycan fəlsəfəsində qadının reprezentasiyası
Hər bir xalqın milli düşüncəsi, ilk öncə mədəniyyətin ilkin qaynaqları
sayılan folklor nümunələrində əksini tapır. Mədəniyyətin əsasında duran
ənənənələr sistemi uyğun xalqın özünə xas dünyasını yaradır. Y. Evolanın
fikrincə, «ənənə məzmununa görə insan üçün yalnız inisiasiya yoluyla
anlaşıla bilən fövqəldünya səviyyəsindəki bilikləri özündə təcəssüm
etdirir… Formanın deyil, məzmunun vacib olduğu belə ənənəvi dəyərlər ki,
varlığın sakral əsaslarının heç kim tərəfindən şübhə altına alınmadığı bir
zamanda yaradılmışdı» (8, s.197). Bu mənada cinsi simvolika, bizim
situasiyada Azərbaycan qadını kimdir, amalı, məqsədi nədir, tarixdə nə
kimi rol oynaya bilər (mədəniyyətdə qadın subyektivasiyası məsələsi) kimi
məsələlərin ilkin qoyuluşu, kodları məhz miflərdə, dastanlarda, nağıllarda,
atalar sözləri, bayatılarda (qadın düşüncəsi daha çox bu kiçikhəcmli,
fraqmentar folklor nümunələrində əksini tapır) axtarılmalıdır.
Türk tarixinin ən xarakterik xüsusiyyəti bu tarixin sənədləşməməsində,
yazılı mənbələrinin olmaması və ya çox az olmasındadır. Türklərlə bağlı
məlumatlar qonşu xalqların yazılı mənbələrində aşkar olunur ki, onların da
tərəfsiz olma ehtimalı azdır. Türk inanc sistemi də bu cür qarmaşalar içində
itib-batır. Türklərin din adı olan tanrıçılığın (hərçənd türklər öz dinlərini
adlandırmır,
bu
dinin
peyğəmbəri,
ibadətgahı
yoxdur)
dual
dünyagörüşündən evolyusiyası iddia olunur, onda yunan, Roma panteonuna
uyğun strukturlar, ilahlar, ilahələr aranır. Bununla belə son araşdırmalar bu
dinin monoteist görüşlərə daha yaxın, panteon təşkil etməsi iddia olunan
755
ilahların isə Göy Tanrı ətrafında cəmlənmiş hami ruhlar-əyələr olması
qənaətinə gətirir ( daha ətraflı bax- 9).
Etnik-mədəni birlikləri var edən, mövcudluqlarını təmin edən mifoloji
strukturlardır. Ritual-mərasimləri şərtləndirən də bu strukturlardır. Zamanla,
dövr dəyişdikcə mifoloji şüur arxa plana keçincə bu strukturlar yoxa çıxmış
kimi görünsə də, onlar bədii ədəbiyyat və başqa sənət sahələrinə mifik ad,
motiv, süjet olaraq səpələnib mədəniyyətin alt strukturları kimi yaşamaqda
davam edirlər. Mifoloji struktur bütün sonrakı dəyişmə, transformasiyalara
rəğmən invariant struktur olaraq qorununb saxlanır. Türk mifologiyasının
arxaik strukturlu belə obrazlarından biri Ulu Ana, Ulu Ağ Ana, Ilahə Ana
adlandırılan kompleks strukturdur. Bir neçə dəfə transformasiyaya uğrayan
Ulu Anadan müstəqil funksiya daşıyan obrazlar meydana çıxmış, hər biri
ayrılıqda fəaliyyət göstərməyə başlamışlar. Onlar bəzən Ulu Ananın bir
neçə funksiyasını daşısalar da, ayrılıqda onu kompleks təmsil edə bilmirlər.
Ulu Ana obrazı ambivalent təbiətli ritual-mifoloji varlıq kimi həm
nizamlayıcı kosmik başlanğıc, həm də dağıdıcı xaos başlanğıcıdır. Ulu
Anadan qopan eyni mifoloji struktur bəzən həm oğul-uşaq verir, həm də
ona mane olub əlindən ala bilir. Ulu Ana su stixiyası ilə bağlıdır və Yer
üzündə nə varsa hamısına nəfəs, can verən odur. Hətta dağ və su əyələri hər
şeyi bilən Yer ananın konkret təzahür şəkilləri hesab olunur. Ulu Ana
metaforik yox, canlı varlıq olaraq güman ediləndir. Arxeoloji qazıntılar
zamanı tapılan iri, sallaqdöşlü qadın heykəlləri onun artım, bolluq-bərəkət
düşüncəsiylə bağlı olmasını təsdiq edir. Kişi şamanların mərasim icra
edərkən qadın paltarı geyməsi, qadın papağı qoyması Ulu Ana obrazının
təcəssümü olmalarından irəli gəlir. Ullu Ana haqda bu söylənənlər
mədəniyyətin invariantlarını üzə çıxarmaqdan çox müasir azərilərin
davranış məntiqini anlamaq istəyilə bağlıdır. Ulu Ana obrazı
modifikasiyaya uğramış şəkli ilə mədəniyyətin sonrakı qatlarında,
əfsanələrdə, nağıllarda, dastanlarda, bayatılarda yenidən qarşımıza çıxır.
Məsələn, nağıllardan birində pəri qızı yeni doğulmuş körpəsini çaya (suya)
atır, məlum əfsanədə atası Saranı qurtarmaq üçün Arpaçaya tullayır (yeri
gəlmişkən, su əyəsi hesab olunan Sarı qız da Ulu Ana obrazının törəməsi və
ya modifikasiyalarından biridir). Türklərdə ana kultu məhz Ulu Ana
strukturu ilə bağlıdır. Iddia olunduğu kimi patriarxal dünyagörüşü (oğul
anası statusu) ilə yox. Məlumdur ki, Qərbi Avropa fikir ənənəsi yunan
miflərinin yozumunu bir çox istiqamətdə universallaşdırır. Başqa xalqlarda,
o cümlədən, bizdə də bənzər strukturlar, süjetlər arayışı müşahidə olunur.
Eyni struktur, süjetlər tapılmayınca, bu, millətin mənəvi sərvətlərinin
kasadlığı, zəifliyi ilə əlaqələndirilir və ya yanlış yozulur.
Dastanlarda adı keçən bir olay- buta alma. Demək olar, bütün dastanlarda
756
ana xətt kimi keçən bu olay müasir məntiqi-rasional təfəkkür baxımdan
izahı yox kimi görünür. Məlum «Füzuli eşqi» üstünlük dərəcəsi yox, alay
mövzusuna çevrilib. Bizim ədəbiyyatımızda, sənətimizdə sevgi-məhəbbət
mövzusu əndazəsini aşmış durumdadır.
Qadın Azərbaycan dastan, nağıl və baĢqa folklor nümunələrində, Orta
əsrlər, Yeni Dövrdə sevgi obyekti kimi
Dünyagörüşünün ilkin qatında kosmoqonik miflər ağırlıqlı olduğu üçün
burda sevgi mövzusu aydın formalamayıb. Qadın başlanğıc əsasən Ulu Ana
mifik strukuru ilə bağlıdır ki, burda önə çıxan qadının törədici, təbiətlə
assosiasiyalaşan hami, bərəkət, məhsuldarlıq əlamətidir.
Məhəbbət mövzusu dastanlarda önə çıxır. Buta alma süjeti, demək olar ki,
bütün dastanlarda rastlanır. Buta alan kişi (oğlan yox?) və qız (qadın yox?)
haqq aşığına dönüşür, qəfil çalıb-oxumağa başlayır, gizli mətləblərdən
xəbər bilir. Bu olayın mahiyyəti, zənnimizcə, şüurun genişlənməsi təcrübəsi
yaşanmasındadır. Buta almaq bir növ inisiasiya mərasimi yaşamaq kimi bir
şeydir. Bütün xalqların taleyində bənzər təcrübələr müşahidə olunur. O
cümlədən, Dədə Qorqud dastanlarında ad almaq üçün gənclərin göstərməsi
gərəkən hünər buna misaldır. Maraqlı odur ki, buta mövzusu ad dəyişsə də
Azərbaycan ədəbiyyatında, mədəniyyətində yaşamaqda davam edir.
Azərbaycan tarixində böyük şairlər, dövlət adamlarının çoxunun başından
belə bir sevgi macərası keçir və onun əsl məzmunu məhz şüurun
genişlənməsi aktıyla bağlıdır.
Nağıllarda qadın yenə də sevginin obyekti durumundadır. Gözəl qənimət
olaraq qəhrəmana verilir. Qarşılıqlı sevgi mövzu deyil, yəni qadın sevginin
subyekti qismində çıxış etmir.
Orta əsrlər məhəbbət mövzusunun ən yüksək səviyyədə, Füzuli şeirlərində
tərənnüm olunduğu dövrdür. Doğrudur, yenə təsvir olunan kişi hissləridir,
qadın canalan afətdir. Meydana çıxan qadın-şairələr də (Məhsəti
Gəncəvinin gözəl rübailəri bu dövrə aiddir) kişi forma və üsullarından
faydalanır. Bununla belə qadın-şairələrin yaradıcılığını bu aspektdə də
araşdırmaq lazımdır. Çünki qadın bu şeirlərdə subyekt qismində çıxış edir.
Yeni dövr deyəndə, ilk növbədə maarifçilər yada düşür. Azərbaycan
maarifçilərinin yaradıcılığında, istər erkən, istər sonrakı, yetkin dövründə
qadın azadlığı aparıcı mövzudur. Sevgi mövzusu realist ədəbiyyatın
meydana çıxmasıyla arxa plana keçir. Qadın azadlığı mövzusunun bu qədər
aktuallaşması isə məsələyə kompleks yanaşmayla bağlıdır. Yəni bu, qadının
yox, cəmiyyətin məsələsidir və qadının cahillikdən qurtulması bütövlükdə
cəmiyyətin qurtuluşu deməkdir. Bu dövr, xüsusən, XX əsrin əvvəllərində
ədəbiyyatda meydana çıxan qadın surətləri rəngərəngdir (Cəfər Cabbarlının
əsərlərini yada salaq) və cəmiyyətin inkişaf istiqaməti, dominant diskursun
757
diktəsilə meydana çıxsa da, milli-fəlsəfi, mifoloji şüur elementləri müşahidə
olunur (daha ətraflı bax 10).
Qadın islama görə
Qadın mövzusunun rasional planda araşdırılması deyəndə, ən qiymətli
yazılardan biri, bəlkə birincisi Əhməd bəy Ağayevin 1901-ci ildə nəşr
etdirdiyi ―Qadın islama görə və islamda‖ məqaləsi hesab oluna bilər.
Məqalədə müsəlman dünyasında qadın əgər belə demək mümükünsə, ən
tərəfsiz, obyektiv formada təqdim olunur. Avropalı tədqiqatçıların
müsəlman qadını, islam haqda stereotiplərə dayalı, tərəfli yanaşmasına qarşı
Əhməd bəy tam başqa qadın tarixi ortaya qoyur. Bu məqaləni oxuyanadək
nəzərimdə müsəlman Şərqində qadının tarixi fraqmentar, göydəndüşmə idi.
Qatı patriarxal münasibətlərin hakim olduğu müsəlman dünyasında
Məhsəti, Sara Xatun, Möminə Xatun, Natəvan kimi qadınların peyda
olmasının məntiqi izahını tapmaq çətindi. Bu məqalə qadın mövzusu kimi,
islamın da bir çox aspektinə işıq tutur. Əhməd bəy xəbər verir ki, qadın
müsəlman Şərqində iddia olunduğu qədər hüquqsuz, cahil şəxs olmayıb.
Islam da öz mahiyyətinə görə qadını buxov altda saxlayan, evdən çölə çıxıb
sosiallaşmaya, təhsil almağa qoymayan qatı patriaxal sistem, struktur
qoruyucusu deyil. Əhməd bəy, bir tərəfdən, o vaxtlar, lap indi də Qərbdə
islamla, onun peyğəmbəri ilə bağlı stereotpləri dağıdır, Quranda qoyulan
bəzi məsələlərə, məsələn, örtünmək məsələsinə aydınlıq gətirir. Islam tarixi
boyu qadının vəziyyəti, ona münasibət məsələsini dövr-dövr, mərhələ-
mərhələ nəzərdən keçirir. Göstərir ki, Məhəmməd peyğəmbərin dövründəki
qadına, onun inkişafına xoş münasıbət ümmiyə və abbasilər dövründə
davam edir. Amma müsəlman qadın obrazının zəif düşməsi bu sonuncuların
hakimiyyəti dövründə başlanır. Bu, bir tərəfdən, Əhməd bəyin iddia etdiyi
kimi ifrat zənginləşmə, eyş-işrətə uyma ilə, digər tərəfdən, öz ən yüksək
inkişaf səviyyəsinə çatmış ərəb sivilizasiyasiyasının tənəzzülə başlaması,
ona fars, suriyalı təsirinin artmasıyla bağlıydı. Müsəlman tarixi Ümmi
Səlimə (birinci abbasi xəlifəsi İbn Səffanın qadını), Harun ər Rəşidin qadını
Zübeydə və baçısı Abbasə, I Mötəzidin qadını Qətr-un Nada (sonuncu öz
sarayında ―Ədəbiyyat, elm və sənət həvəskarları cəmiyyəti ‖ yaratmış və
dəstəkləmişdi, şəxsən məhkəmə tribunalında çıxış etmişdi) kimi maarifçi
hökmdar qadınlarıyla yanaşı mədrəsədə təhsil verən qadın-alimlərə də-
Fərxun-Nisa (ədəbiyyatçı), Ümməl–Xeyr Fatimə və Ümməl İbrahim əl-
Yezdani kimi teoloq alimlərə də şahid olub. İslam türk mənşəli
hökmdarların hakimiyyəti təhsilə, o cümlədən qadın təhsilinə loyal
münasibəti ilə seçilib. ―Qaniçən‖ Teymurləngin özü və oğulları hər yerdə
məktəb, kitabxana açıb. Qadına münasibətin kəskinləşməsi islamda məhz
İran, Suriya təsiri ilə əlaqəlidir.
758
Əhməd bəyin məqaləsindən çıxan nəticə- qadının Şərqdə Qərbdən geri
qalmasının səbəbi islamla, onun mahiyyəti ilə bağlı deyi, müsəlman
Şərqində müəyyən səbəblərdən dinə verilən xüsusi mövqe ilə bağlıdır.
―Müsəlman dini öz mahiyyətinə görə həyatsevər, proqressivdir. Onda
fatalizm insan taleyi üstə asılı qarşısıalınmaz güc yox, artıq baş vermişlə
post factum barışmaq yönümlüdür‖ (11, s.108).
Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin qadın mövzusunda Azərbaycanda və ondan
kənarda çap etdirdiyi yazılar da qadın mövzusunda araşdırmaların ən çox
müraciət etdiyi mənbələrdəndir.
―Arvadlarımızın halı‖, ―Qanlı göz yaşları‖, ―Ana və analıq‖ haqda
məqalələr qadının ağır vəziyyətini açıb göstərməklə bərabər məsələyə fərqli
rakurslarda yanaşmağa da imkan verir.
―Çadra ətrafında‖ adlı məqalədə müsəlman Şərqində qadının statusunu
müəyyənləşdirmək üçün ta qədimdən türklərdə, farslarda və ərəblərdə
qadına münasibəti araşdırır. Müəllif məqalədə ―qadın‖ sözünü ifadə edən
söz-anlayışların filoloji təhlilini verir ki, bizim mədəniyyətimizdə
adlandırmadan (qadına aşağılayıcı münasibət) qadına münasibəti ifadə
etmək istəyən müəlliflərin əsas istinad mənbələrindəndir (12).
Qadının türk, fars, ərəb cəmiyyətlərində vəziyyətini araşdıran ədib ilk öncə
həyat şərtlərindən irəli gələn fərqlərə diqqət çəkir: türk qadınlar ailə
təsərrüfatının idarəediciləridir. Kişilər daha çox savaş, ulusun müdafiəsində
görəvli olduqlarından ev, təsərrüfat, uşaqlar, ticarət onların fəaliyyət
sahəsidir. Qadınlar kişilərlə bərabər bir növ müasir parlamenti andıran
siyasi yığıncaqlara qatıla, söz deyə bilər. Çəməmzəminli yunan, ərəb
səyyahlarının verikləri məlumatlara dayanaraq ordu, dövlət başçıları
arasında türk qadınlara təsadüf edilməsindən xəbər verir. Herodot, İbn
Bətutənin həməzənlər (müasir deyimlə amazonlar) haqda verdikləri
məlumatlar xüsusi maraq doğurur. Maraqlıdı ki, həməzənlər orta əsrlərdə də
tarix səhnəsindən itmirlər. 15-ci əsr Avropa səyyahı Qlavixo Teymurləngin
yanına səfər zamanı Çin hüdudlarında yaşayan həməzən-türklərdən xəbər
verir. Çəmənzəminli türklərdə saray həyatının təhlili zamanı qadının dəyişik
vəziyyətinə diqqət çəkir- türklərdə çoxarvadlılıq başlamış, saray
çəkişmələri qadına münasibəti və qadınlararası münasibəti dəyişmişdir.
İranda günümüzdə qadına xüsusi münasibətin (bir tərəfdən qadın ən dəyərli,
incə əşyadır, digər tərəfdən, heç bir hüququ yoxdur) köklərini açır, çadranın
islamın ayrılmaz atributuna çevrilməsində farsların xidmətindən bəhs edir.
Farslar çox məsələdə olduğu kimi qadının örtünməsində də ifrata
varmışdılar və zamanla bu örtük qadının müsəlman cəmiyyətində
vəziyyətinin simvoluna çevrilmişdir.
Ərəblərə gəlincə, Çəmənzəminlinin bir təsbiti maraqlıdı- ərəb qadını heç də
759
iddia edildiyi kimi islama qədər haqsız-hüquqsuz, evdən bayıra çıxmayan
övrət deyildi. Səhrada kişilərlə bərabər at çapıb savaşan, gərəkəndə sözünü
deməyi bacaran hüquq sahibiydi. İslam onu Həvvanın günahının varisinə
çevirməklə evə qapayıb, söz haqqını əlindən aldı. Əlbəttə, Çəmənzəminli
islamın qadına verdiyi imkanları (Quranda təsbit olunmuş boşanmaq
imkanı, qadın vərəsəliyi- islama qədər qadın nə atasından, nə ərindən vərəsə
haqqına malik deyildi, evlilik təsbit olunur, ərin qadın, uşaq qarşısında
borcu qanuniləşdirilirdi) danmır, amma islamın birmənalı qadının
vəziyyətini yaxşılaşdırmasını sual altına alır.
Çəmənzəminli müasiri olduğu XX əsrin əvvəllərində tək Azərbaycanda
yox, bütün islam Şərqində qadının hüquqsuz, cahil vəziyyətini, bütövlükdə
müsəlman dünyasının geridə qalmasının əsas səbəblərindən birini dinin
cəmiyyət həyatında artan rolunda görür.
Çəmənzəminli və Əhməd bəy Ağayevin müsəlman Şərqində qadının
vəziyyətini tarixi təhlilindən göründüyü kimi qadının hüquq və azadlıq
imkanları yüksələn xətt üzrə inkişaf etməmiş, zaman-zaman dəyişmişdir.
Azərbaycanda sovet dövrü qadın məsələsinin qoyuluşu məqalənin
əvvəlində təhlil olunur.
Müasir dövr Azərbaycanda qadın rol-modellərin çeşidlənməsi (feminist
nəzəriyyələrdə cinsi identiklik məsələsinin klassik qoyuluşundan qeyri-
klassik qoyuluşuna keçidə uyğun) Azərbaycanın qloballaşan dünyanın
hissəsinə çevrilməsi fonunda baş verir. Beynəlxalq təşkilatların, xüsusi
maliyyə-qrant təşkilatlarının fəaliyyəti ölkənin qadın, hətta uşaq, ailə
siyasətinə yön verir. Azərbaycan qoşulduğu beynəlxalq konvensiya və
qərarlara, eləcə də qəbul etdiyi qanunvericilik aktlarına görə ölkənin iç
siyasətini müəyyənləşdirir.
Belə bir dövrdə artan feminist meyllərdən söz açılır (məsələn, bax- 13)
Feminist şüarlar istər bəzi qadın QHT-lər, siyasi partiyaların qadın qolu
(sosdemlər), eləcə də ədəbiyyatda, gənclər arasında tez-tez səsləndirilir.
Ədəbiyyat bu meyl, şüarların əhatə çevrəsini təyin etmək üçün göstərici ola
bilər. Elnaz Eyvazlı (14), Xuraman Hüseynzadə (15), Sevinc Pərvanə (16),
Günel Mövlud (17), Sevinc Çılğının (18) şeirləri sadəcə qadın hiss-
duyğularını dilə gətirmir. Qadının yeni situasiyaya- kişinin hüquq və
azadlıqlarla yanaşı onlara görə məsuliyyəti də qadına qaytardığı duruma
cavab reaksiyasıdır. Qarşı cins nümayəndəsinin bu çağırışlara cavabı yeni
mənəvi situasiyadakı qeyri-müəyyənliklə yanaşı, kişi olma üstünlüyünü
qoruma xülyasından xəbər verir (19).
Elnarə Akimova adı çəkilən dissertasiya işində (13) müasir Azərbaycan
ədəbiyyatında yeni meyllərdən söz açarkən postmodernist meyllərə xüsusi
deyinir. Bəzi əsaslandırmaların absurd olması, məntiqi səslənməməsinin
760
altını çizir. Kamal Abdullanın «Unutmağa kimsə yox» əsərinin qəhrəmanı
aspirant çiçəkli yazının şifrəsini çözməklə böyük tarixi həqiqətin üstünü
açacağına əmindir. Oysa çiçəkli yazının bir məhəbbət məktubu olması üzə
çıxır (20). Məsələ də bundadır. Bizim milli kimliyimiz tarixi sənədlərdə
yox, bu məhəbbət məktubunda saxlıdır.
Azərbaycanda feminizm olubmu və ya mümkünmüdür sualının cavabını elə
bu «feministlər»in yaradıcılğına azca nəzər salmaqla müəyyənləşdirmək
olar. Qərbdə feministlərin əsas tələbləri siyasi hakimiyyət tələb etmələri ilə
bağlıdır. Hətta özəl həyat belə bu tələblərə tabe tutulur. «Şəxsi olan
siyasidir». Bizdə qadının etirazı imkan, hüquq bərabərliyindən yana yox,
kişinin əvvəlki kişi olmamasından, məsuliyyətsiz, evə, ailəyə başçı
funksiyasını itirməsindən dolayıdır. Feminizmin Qərbdə inkişaf tarixini
izləmək belə bir gerçəyi ortaya qoyur-feminizm fərdi azadlıq ideyasıyla
bağlıdır və bu səbəbdən Ingiltərə, Fransa kimi ölkələrdə meydana gəlib
inkişaf edir. Almaniya kimi kollektivist cəmiyyətə malik ölkə feminizm
üçün əlverişsiz mühit hesab oluna bilər. Bütün bu mülahizələr Azərbaycana
münasibətdə fərqli qadın kimliyindən söz açmaq gərəyi doğurur.
Dostları ilə paylaş: |