Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Fəlsəfə Ġnstitutu “Müasir fəlsəfə problemləri” Ģöbəsi

Ədəbiyyat: 

1.  Şahverdiyev A.B. Azərbaycan mətbuatı tarixi. Bakı: Təhsil, 2006 

2.  Bağırova  Nərmin. Azərbaycanın  ilk  peşəkar  qadın  pianoçusu  Xədicə  xanım 

Qayıbova (Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyinin materialları əsasında). Bakı, 2012. 

3.  az.wikipedia.org› Hənifə Məlikova 

4.  azertag.az›xeber/ Bakida ilk qiz mektebi 

5.  az.wikipedia.org› Mədinə xanım Qiyasbəyli 

6.  az.wikipedia.org› Xədicə Qayıbova 

7.   az.wikipedia.org› Ayna Sultanova 

8.  az.wikipedia.org› Zivər Məmmədova 

 

 

 

 

 

841 

 

V 

Rauf Məmmədov  

 

AVROPADA MĠLLĠ ġÜURU VƏ MĠLLĠ FƏLSƏFƏNI 

ġƏRTLƏNDĠRƏN SOSĠAL-TARĠXĠ AMĠLLƏR 

 

GiriĢ. 

Fəlsəfədə  millilik  və  ya  ―milli  fəlsəfə‖  anlayışı,  özündə  ―millət‖,  ―fəlsəfə‖ 

və ―milli fəlsəfə‖ anlayışlarını bir araya gətirir. Formal məntiq baxımından 

―millət‖ və ―fəlsəfə‖ anlayışları ayrı-ayrılıqda bir-birinin nə həcminə daxil 

olur,  nə  də  bir-biri  ilə  kəsişirlər.  Ancaq,  onlar,  bir-birinə  zidd  olan  və  bir-

birini  istisna  edən  anlayışlar  da  deyillər.  O  zaman,  bu  anlayışlar  arasında 

necə bir əlaqə mövcuddur? 

Bu  əlaqəni  müəyyənləşdirmək  üçün,  fəlsəfə  tarixi  materialları  milli-etnik 

baxımdan  araşdırılmalıdır.  Fəlsəfə  tarixinin  feminist  və  gender  metodları 

əsasında  araşdırılması  fəlsəfi  təfəkkürün  gender  stereotiplərindən  qurtula 

bilmədiyini  ortaya  qoydusa,  onun  milli-etnik  yanaşmalar  əsasında  tədqiqi 

də, 

fəlsəfə 

və 

milli-etnik 

fenomenin  hansı  əlaqədə  olduğunu 

müəyyənləşdirə bilər.  

Milli  fəlsəfə,  Avropada  Yeni  Dövrün  (modern)  maarifçilik  fəlsəfəsi  ilə 

meydana  çıxmışdır.  Onu  səciyyələndirən  əsas  əlamət,  bu  dövrdə  milli 

dövlətlərin yaranması və milli dildə fəlsəfi əsərlərin yazılması idi. İkincisi, 

bu  dövrün  milli  fəlsəfələrini  səciyyələndirən  xüsusiyyət,  onların, 

feodalizmin süqutu və yeni liberal sistemin doğuşu ərəfəsində milli azadlıq 

zəminində  meydana  gəlməsi  idi.  Biz,  millət  anlayışına  konstruktivizm 

yanaşmasından  baxsaq,  o  zaman,  Yeni  Dövrdən  əvvəl  milli  fəlsəfənin 

mövcudluğu məsələsini qəbul etməməliyik. Lakin, millətin bütün dövrlərdə 

fərqli  formalarda  mövcud  olduğunu  irəli  sürən  primordialist  yanaşmadan 

çıxış  etsək,  o  zaman,  milli  fəlsəfənin  hər  bir  zaman  fərqli  formalarda 

mövcud olduğunu söyləməliyik. O zaman, iki fərqli yanaşmaya münasibət 

bildirmək  üçün,  qoyulan  problemin  hər  iki  yanaşma  çərçivəsində 

araşdırılması labüddür.  

Ikinci  Dünya  müharibəsindən  sonra  meydana  çıxan  postmodernizm 

ideyaları,  modernizmin  dəyərlərini  kölgədə  qoydu.  Çünki  əsasən  yəhudi 

mənşəli  filosoflar  Maks  Horkhaymer,  Teodor  Adorno  və  başqaları 

maarifçilik  sistemini  faşizmə  yol  açan  ―totalitar  sistem‖  kimi 

dəyərləndirdilər  (1,s.  33).  Postmodernist  filosofların  əsas  hədəfi, 

modernizmin  tənqidi  üzərində  qurulubdur.  Postmodernist  fəlsəfədə 

dekonstruksiya  konsepsiyasının  qurucusu  olan  yəhudi  mənşəli  filosof  Jak 

Derridanın  əsas  hədəfi,  Avropa  fəlsəfi  ənənəsi  ilə  mübarizə  olmuşdur. 

842 

 

Əslində,  bu  ənənənin  təməlini  daha  əvvəl  polyak  mənşəli  filosof  F.  Nitşe 

qoymuşdur.  

A.  Toyinbi,  postmodernizmi  din  və  mədəniyyətdə  Qərb  hakimiyyətinin 

sonu  hesab  etmişdir  (2,  s.  65).  Feminizm  fəlsəfəsinin  də  tarix  və 

mədəniyyətə  tənqidi  yanaşması,  hər  şeyin  yenidən  dəyərləndirilməsi 

məsələsini  gündəmə  gətirir.  Bütün  bunlar,  fəlsəfədə  post-neo-klassik 

dövrün  başlamasına  təkan  vermişdir.  Bu  transformasiya  şəraitində  milli 

fəlsəfənin mövcud olub olmaması məsələsi yenidən gündəmə gəlir. 

 

1. Milli özünüdərk prosesində reformasiya və önreformasiya hərəkatları 

1.1. Böyük bölünmə: Qərbi Avropa fenomeninin zühuru 

IV-V  əsrlərdə  xalqların  böyük  miqrasiyası,  hun  və  german  tayfalarının 

hücumları,  apardığı  militarist  və  quldarlıq  siyasəti  nəticəsində  dağılan 

bütpərəst  Roma  imperiyasının  yerində  bir-biri  ilə  münaqişə  edən  kiçik 

german  tayfa-dövlətləri  yarandı.  VIII  əsrdə  german  tayfaları  tərəfindən 

qurulan və güclü Karolinqlər sülaləsi tərəfindən idarə olunan Frank dövləti 

Qərbi Avropa üzərində hakimiyyəti öz əlinə aldı. Onlar, öz hakimiyyətlərini 

gücləndirmək üçün, dini ideologiyaya ehtiyac duydular. Bu ehtiyac, onları 

katolik  kilsə  ilə  birləşdirdi.  Avropaya  hücum  edən  müsəlman  qoşunlarının 

qarşısını alan bu ittifaqın nüfuzu daha da artdı. 800-cü ildə Roma yepiskopu 

III Lev Frank kralı Böyük Karlı ―romalıların imperatoru‖ elan etdi. X əsrdə 

Frank  dövlətinin  üç  yerə  parçalanması  nəticəsində  meydana  çıxan  Şərqi-

Frank  Krallığının  kralı  Böyük  I  Otton  papa  XII  İoann  tərəfindən 

―Müqəddəs  Roma  İmperiyası‖nın  (962-1806)  imperatoru  kimi  təqdim 

olundu.  Bu  güclü  krallıqların  meydana  çıxması  və  onların  ərazi  iddiaları, 

onlara sığınan Roma katolik kilsəsinin Konstantinopola qarşı çıxmasına və 

nəticədə, XI əsrdə böyük bölünməyə səbəb oldu.  

XI  əsrdə  (1054)  Roma  imperiyasının  şərqi-pravoslav  (Konstantinopol)  və 

qərbi-katolik imperiyalarına (Roma) bölünməsi ilə Qərbi Avropa fenomeni 

öz tarixi varlığını təsdiq etdi. IX əsrdə (863-867) Roma kuriyası I Nikolayın 

Balkanları  və  digər  əraziləri  öz  siyasi-iqtisadi  nəzarəti  altına  almağa 

çalışması,  Konstantinopol  patriarxı  Fotiyin  qəzəbinə  səbəb  olmuşdur. 

Konstantinopol patriarxılığı, İtaliyada  hakimiyyəti öz əlinə almaq uğrunda 

papalıq  ilə  mübarizə  aparırdı.  Bu  siyasi-iqtisadi  maraqlara  əsaslanan 

toqquşmalar, dini-ideoloji bəhanələrlə (filioque) pərdələnir, hər iki kilsənin 

ehkam,  dini  mərasim  və  dini  terminlərində  fərqlərin  meydana  çıxmasına 

səbəb  olurdu  (cədvəl  1).  XI  əsrdə  bu  qarşıdurma  pik  həddə  çatdı. 

Konstantinopol  latın,  Roma  isə,  yunan  dilini  kilsənin  və  mədəniyyətin 

dilindən  uzaqlaşdırdı,  iki  kilsə  arasında  teoloji  qarşıdurma  daha  da 

dərinləşdi.  Tərəfləri  bir  araya  gətirmək  (uniya)  istəyənlərin  cəhdləri  baş 

843 

 

tutmadı. Çünki pravoslavlıq yunan, katoliklik isə latın millətçiliyinin əsasını 

qoydu. Bu parçalanmanın əsasını, qədim Roma və Ellinizm mədəniyyətləri 

arasında  olan  parçalanmada  araşdırmaq  doğru  olardı  (bu  ayrıca  bir 

mövzudur).    

Cədvəl 1. Roma-katolik və Provaslav kilsələri arasında doqmatik ixtilaflar 

(3) 

Provaslav kilsəsinin ehkamları 

Roma-katolik kilsəsinin 

ehkamları 

Pravoslavlara 

görə, 

katoliklər 

filiokve ilə bidətə yol vermiş və dinin 

rəmzini 

 

(Nikey-Konstantinopol) 

pozmuşlar.  

Müqəddəs  Ruh  həm  Atadan,  həm 

də Oğuldandır (filioque). 

Müqəddəs  Üçlük  varlıqda  və  onun 

enerjisində  təzahür  edən  əbədi  və 

əzəli başlanğıcdır.  

Müqəddəs 

Üçlüyün 

enerjisi 

məxluqdur (əbədi və əzəli deyildir).  

Xeyir  –  Tanrının  birbaşa  enerjisidir 

(yəni yaradılmayandır).  

Xeyir  -    ilahi  səbəbin  nəticəsidir 

(zaman və məkanda yaradılandır).  

Sevgi  -  Müqəddəs  Üçlüyün  hər  üç 

sifətinin enerjisidir. 

Sevgi  -  Müqəddəs  Ruhun  Ata  və 

Oğul,  Tanrı  və  insanlar  arasında 

olan bağıdır.  

Belə ehkam yoxdur.  

Məryəm  –  təbii  şəkildə  doğulmuş 

və 

cismani 

olaraq 

qeybə 

çəkilmişdir. 

Kilsənin  başçısı  yalnız  İsadır  və  onu 

dünyada təmsil edən yoxdur. 

Kilsənin  görünən  başçısı  Papa, 

görünməyən başçısı İsadır. 

Belə ehkam yoxdur. 

Papa  məsumdur  və  səhvə  yol  verə 

bilməz. 

Yer və Göy kilsəsi vardır.  

Ölümdən sonra paklanma yeri olan 

bərzəx 

aləmi 

(Purgatorium) 

mövcuddur.  

 

Roma-katolik  kilsəsi,  Qərbi  Avropa  coğrafiyasını  öz  ideoloji  təsiri  altına 

aldı.  Bizans  və  müsəlmanlara  qarşı  səlib  yürüşləri  onun  bu  coğrafiya 

üzərində  hakimiyyətini  gücləndirdi.  Katolik  təriqətlərinin  böyük  bölünmə 

dövründə Rusiya ərazisini öz nəzarətləri altına almaq cəhdləri baş tutmadı. 

Konstantinopol  patriarxlığı  burada  xristianlığın  meydana  çıxmasında  və 

yayılmasında  daha  fəal  rol  oynadı.  Konstantinopolun  1453-cü  ildə  türklər 

tərəfindən  fəthi,  provaslavlığın  siyasi  mərkəzinin  tədricən  Moskvaya 

köçməsinə (Moskva-üçüncü Roma) səbəb oldu. 

844 

 

Roma-katolik kilsəsi, qədim Roma imperiyasının siyasi-mədəni varisi kimi, 

Qərbi Avropada roma-katolik identikliyinə əsaslanan matrisa formalaşdırdı. 

Provaslav  kilsəsi  isə,  Ellinizmin  varisi  kimi,  Şərqi  Avropa  və  Rusiyanın 

provaslav-ellin  matrisasını  yaratdı.  Lakin,  sonralar  katolik  və  provaslav 

kilsələrinin bəzi elementlərini özündə birləşdirən sinkretik kilsələr meydana 

çıxdı. Avrasiya məkanında bu matrisalar üzərində sonralar meydana çıxan 

bir çox xristian millətlərinin təməli qoyuldu.  

XI  əsrdə  böyük  parçalanmadan  sonra  katolik  kilsənin  hakimiyyəti  altında 

formalaşan  Qərbi  Avropa  sisteminin  daxilində  antisistem  elementləri  üzə 

çıxdı. XII-XIII əsrdə  İtaliya və Cənubi Fransada antisistem önreformasiya 

hərəkatının  ilkin  elementləri  yarandı.  Bu  hərəkat,  tədricən  böyüyərək  XVI 

əsrin geniş miqyaslı reformasiya hərəkatlarına təkan verdi (diaqram 1).  

Diaqram 1. Xristianlıq tarixdə 

 

Önreformasiya  və  reformasiya,  hərəkatları  vahid  bir  hərəkatın  müxtəlif 

tarixi  mərhələləri  idi.  Bu  hərəkat,  dini  ideyalara  əsaslansa  da,  əslində, 

hakim  zümrələrin  iqtisadi-siyasi  maraqlarının  toqquşmasının  nəticəsi  kimi 

meydana  çıxmışdı.  Humanizm  hərəkatı,  reformasiyanın  nəzəri-fəlsəfi 

əsaslarının  formalaşmasına  xidmət  etməklə  yanaşı,  onun  ideyalarının 

incəsənət  yoluyla  sadə  insanlara  çatdırılmasına  çalışmışdı.  Bu  baxımdan, 

humanizmi maaarifçilik hərəkatnın başlanğıcı hesab etmək olar.  

Önreformasiya,  reformasiya,  humanizm  hərəkatlarını  birləşdirən  ümumi 

hədəf, katolik-feodal sistemin inhisarını ortadan qaldırmaq və onun yerində 

liberal  sistemi  yaratmaq  olmuşdur.  Bu  hədəf,  onların  bir  araya  gəlməsini, 

gizli  masonluqlar  şəklində  təşkilatlanmasını  və  antisistem  kimi 

formalaşmasını  təmin  etmişdir.  Bu  hərəkatların  baxışlarında  olan 

845 

 

paralelliklər,  hərəkat  liderləri  və  nümayəndələrinin  əlaqəli  fəaliyyətləri, 

sistemli  idarəetmənin  mövcudluğu  təsdiq  edir  ki,  hərəkat,  daima  vahid  bir 

mərkəzdən konkret şəxslər tərəfindən yönəldilmişdir. Ciddi beyin mərkəzi, 

güclü siyasi iradə və böyük maliyyə olmadan, bu cür hərəkatların yaranması 

və  idarə  olunması  real  deyildir.  Bu  gün,  dünyada  baş  verən  sosial-siyasi 

hadisələr, müəyyən hərəkat və fəaliyyətlər kimlər tərəfindən idarə olunursa, 

orta  əsrlərdə  də  onların  sələfləri  tərəfindən  yönləndirilmişdir.  Bu  güclərin 

kim  olduqlarını  müəyyənləşdirmədən  öncə,  katolik  kilsənin  qurduğu  orta 

əsr Qərbi Avropa sisteminin nədən ibarət olduğunu və kimlərin mənafeyinə 

toxunduğunu ortaya qoymaq lazımdır.  

 

1.2. Qərbi Avropa krallıqları və katolik kilsə “ittifaqı” 

Kral  hakimiyyətinin  himayəsi  altında  olmağı  seçən  provaslav  kilsəsindən 

fərqli  olaraq,  katolik  kilsə  öz  ruhani  hakimiyyətini  dünyəvi  hakimiyyətin 

üzərində  görürdü.  Buna  görə  də,  o,  Romada  öz  teokratik  dövlətini 

yaratmağa  çalışırdı.  Krallar  kilsənin  dəstəyini  almaq  üçün,  onlara,  İtaliya 

ərazisində  öz  kiçik  dövlətini  qurmağa  imkan  yaradırdılar.  Lakin,  bu  kiçik 

teokratik  dövlətin  rəhbəri  olan  Papa,  həm  də  Avropada  olan  bütün 

katoliklərin rəhbəri idi. Onlar, evlənmədikləri (selibat) üçün, hər yeni papa 

varislik  yoluyla  deyil,  kardinalların  səsverməsi  ilə  seçilirdi.  Onların  gücü, 

Avropadakı  güclü  dövlətlərin  dəstəyi  ilə  təmin  olunurdu.  Məsələn, 

karolinqlər  sülaləsinin  hakimiyyəti  bitdikdən  sonra,  papalar  Roma 

zadəganlarının  əlində  oyuncağa  çevrilmişlər.  932-ci  ildə  yaranan 

―Müqəddəs  Roma  İmperiyası‖  isə,  kilsəni  özünə  tabe  etməyə  çalışmışdır. 

Kilsə, onların dəstəyi ilə 1176-cı ildə öz müstəqilliyini qazanmışdı. Lakin, 

katolik kilsənin məqsədi, Avropa üzərində yalnız dini-ideoloji deyil, həm də 

siyasi-iqtisadi  hegemonluq  qazanmaq  idi.  Buna  görə  də,  Avropa  kralları 

kilsəni həm də özləri üçün rəqib kimi görürdülər. 

Katolik  kilsənin  hakimiyyətini  səciyyələndirən  xüsusiyyətlər  aşağıdakılar 

idi: 

- Avropa  krallarının  hakimiyyətinin  legitimliyi  kilsə  tərəfindən  təsdiq 

olunurdu. 

- Krallıqların rəiyyəti dini-ideoloji baxımdan kilsəyə bağlı idilər. 

- Kilsələr  yerlərdə  əhalinin  mövcud  sistemi  ədalətli  bir  sistem  kimi  qəbul 

olunması istiqamətində təbliğat işləri aparırdılar. 

- Kilsələr,  əhalini  dini  ayinlərə  cəlb  edərək  qazandıqlarının  böyük  bir 

hissəsini əllərindən alırdılar.           

- Siyasi  və  dini-ideoloji  baxımdan  kilsədən  asılı  olan  krallar,  onlardan 

ərazilər və böyük vergilər tələb edən kilsəyə qarşı gəlməkdən çəkinirdilər.  

1119-cu  ildə  birinci  səlib  yürüşündən  sonra  Fələstin  ərazisində  Hüqo  de 

846 

 

Peyn  (İtaliyanın  cənubunda  Kampaniya  vilayətinin  Noçera  de  Paqani 

ərazisində doğulmuşdur) tərəfindən yaranan tampliyer təriqəti (Yerusəlim-

Solomon məbədinin və İsanın miskin cəngəvərləri) 1291-ci ilədək papanın 

hakimiyyəti  altında  Yaxın  Şərq  və  Avropada  bir  çox  əraziləri  nəzarətdə 

saxlayır, ondan əvvəl yaranan hospitalyer təriqəti (indiki Malta təriqəti) ilə 

birlikdə Fələstin xristian ziyarətçilərinin təhlükəsizliyi məsələləri ilə məşğul 

olurdular (4). Hospitalyer təriqətinin bir qolu kimi yaranan tevton təriqəti də 

almanların katolik kilsəsinin rəhbərliyi altında qurduqları təriqət idi. Lakin, 

onlar, 1291-ci ildə Misir Məmluk sultanı Xəlil Əşrəf tərəfindən Fələstindən 

qovuldular.  Bundan  sonra,  tampliyer  təriqəti  ticarət  və  maliyyə  işləri  ilə 

məşğul olmağa başlamış və yoxsulluqdan qurtularaq böyük sərvət sahibinə 

çevrilmişlər.  

Tampliyerlərin  aparıcı  üzvlərinin  əksəriyyəti  mənşəcə  fransız  olduğu  və 

Fransada  dərin  iqtisadi  və  demoqrafik  kök  saldıqları  üçün,  onları  fransız 

təriqəti  kimi  səciyyələndirmişlər.  Onlar,  XII-XIII  əsrdə  Fransanın  siyasi-

iqtisadi  həyatında  aparıcı  rol  oynayırdılar.  Fransa  kralları  və  Roma  papası 

iqtisadi  baxımdan  onlardan  asılı  duruma  düşmüşdü.  Tampliyerlər,  faizli 

kredit  verməklə  yanaşı,  ziyarətçilərin  üzərlərində  pul,  zinət  əşyaları 

daşımamaları  üçün  qəbz  verirdilər.  Onlar  mühasibatlıq,  nəğdsiz  ödəmə, 

mürəkkəb faizlər ilə bağlı zəngin bilik və təcrübəyə malik idilər. Avropada 

sadə  insanlardan  tutmuş  kral  və  papaya  kimi  onlara  borclu  idilər.  Onlar, 

bank işlərində o qədər səriştəli və məhsuldar idilər ki, II Filip (1179-1223) 

Fransanın maliyyə nazirliyini 25 il onların öhdəsinə buraxmışdır. Onlar öz 

hesablarından  yollar  salır,  çoxlu  qala  və  məbədlər  tikirdilər.  Tədqiqatçı 

Desmond  Stüard  yazır:  ―Tampliyerlərin  iqtisadi  fəaliyyəti,  kilsənin 

sələmçilik  üzərindəki  inhisarını  dağıtdı.  Heç  bir  orta  əsr  qurumu, 

kapitalizmin inkişafı üçün bu qədər böyük iş görməmişdir.‖ (5, s. 123). 

Tampliyer  təriqətinin  XIII  əsrdə  Fransada  güclü  siyasi-iqtisadi  gücə  malik 

olduğu dövrdə, İtaliya ərazisində olan kiçik dövlətlərin həm öz aralarında, 

həm də Roma papası ilə münasibətlərində gərginlik var idi. Roma papası öz 

nüfuzu ilə bu gərginliyi tənzimləyə bilmədiyi üçün, nüfuzdan düşürdü. Bu, 

Avropada  papalığa  olan  etimadı  azaldır  və  dini  separatçılığa  şərait 

yaradırdı.     

XIII  əsrin  sonlarında  Sisiliyada  hakimiyyətə  gələn  kral  III  Federiqo  Papa 

VIII Bonifasiyin taxtdan imtina etməsi əmrinə məhəl qoymadığı üçün, onu 

bidətdə  suçlayaraq  kilsədən  kənar  elan  etdi  və  Sisiliya  keşişlərinə  dini 

ayinləri  icra  etməyi  qadağan  etdi.  Xalq  və  kral  buna  məhəl  qoymadılar. 

Papa, İtaliya ərazisində Venesiya və Genuya arasında gedən münaqişələrin, 

Florensiya  kralı  Karl  Valuanın  iddialarının  qarşısını  ala  bilmirdi.  Onun, 

İngiltərə  (Eduard  I)  və  Fransa  (Filip  IV)  arasında  qarşıdurmaları 

847 

 

dayandırmağa, Germaniyada hakimiyyət davalarının qarşısını almağa gücü 

çatmırdı. Eduard Ivə Filip IV öz ölkələrində Papanın iradəsinə qarşı çıxaraq 

katolik  ruhanilərinə  vergi  qoydular.  Bu  hadisələr,  İngiltərə  və  Fransada 

katolik keşişlərin Papadan deyil, öz krallarından asılı vəziyyətə düşməsinə 

səbəb oldu. Papa, həmişə olduğu kimi, bu qarışıqlıqların qarşısını almaq və 

gücünü artırmaq üçün, türk-müsəlmanları hədəf göstərərək, səlib yürüşləri 

vasitəsilə Avropanı öz ətrafında səfərbər etməyə çalışırdı.  

Fransa kralı IV Filip ilə Papa VIII Bonifasiyin münasibətləri elə bir həddə 

çatdı  ki,  kral  papanı  cinayətlərdə  ittiham  etdi,  papa  isə  kralı  və  onun 

rəiyətini bidət əhli elan etdi. Papa ―iki qılınc‖ (unam sanctam) ehkamından 

çıxış  edərək,  hər  iki  hakimiyyətin  (ruhani  və  dünyəvi)  ona  mənsub 

olduğunu  və  ruhani  hakimiyyətin  hər  şeyin  üstündə  dayandığını  bildirdi. 

Fransa kralı IV Filip Romaya qoşun göndərərək papanı həbs edilməsini və 

vəzifəsindən istefa etməsini tələb etdi. Papa öldürülür və ölümündən sonra 

Fransanın  Avinyon  şəhərində  onun  sodomiya  günahkarı  və  bidətçi  olması 

barədə  məhkəmə  qərarı  çıxarılır.  XIV  əsrdə  (1309-1378)  katolikliyin  dini 

mərkəzi  Roma  deyil,  Avinyon  şəhəri  (Fransa)  olur.  Yeni  papa  V  Kliment 

fransız mənşəli papa olur və o, kardinalları əsasən fransızlardan təyin edir. 

XIV  əsrin sonralarına kimi (1378) Avinyonda seçilən papalar fransız  əsilli 

olmuş  və  onlar,  Fransa  kralının  dünyəvi  hakimiyyətinə  tabe  olmuşlar. 

İtaliya  humanisti  Petrarka  Avinyonda  kilsənin  indulgensiya,  simoniya 

(kilsənin  əşyalarının  satılması)  və  digər  gəlirlər  hesabına  zəngin  həyatını 

tənqid etmişlər.  

Papalığın Avinyona köçürülməsi və Fransız kralı IV Filipin hakimiyyətinin 

güclənməsi, ölkədə güclü siyasi-iqtisadi gücə malik olan tampliyer təriqəti 

üçün  təhlükənin  başlanğıcı  oldu.  1312-ci  ildə  Fransız  kralı  IV  Filip  və 

Roma Papası V Kliment təriqətin sərvətlərini öz əllərinə keçirmək və onlara 

olan  borclardan  qurtulmaq  üçün,  təriqəti  bidətçi  damğası  adı  altında  ləğv 

etmiş  (onlara  qarşı  bir  çox  iftiralar  atılmışdır)  və  üzvlərinə  qarşı  ağır 

inkivizisiya  cəzaları  tətbiq  olunmuşdur  (işgəncələr,  oda  atmaq  və  s). 

Onların  sərvətləri  Fransız  kralı  IV  Filip  tərəfindən  mənimsənilmiş  və  bir 

qismi də onların rəqibləri olan hospitalyer təriqətinə, həmçinin, dominikan, 

kartezian,  avqustin  və  selistin  təriqətlərinə  verilmişdir.  Tampliyer 

təriqətinin  yerdə  qalan  üzvləri  gizlinə  çəkilmiş  və  ilk  mason  təşkilatı 

şəklində təşkilatlanmışlar.   

Bu hadisədən sonra Avropa kralları kilsənin asılılığından qurtuldular. Artıq, 

papalar  kralların  dünyəvi  hakimiyyətini  təsdiq  etmirdilər.  Bu,  Avropada 

papalığın  nüfuzunu  günü-gündən  aşağı  salırdı.  Bunlar  Avropa  kralları 

arasında çəkişmələrin artmasına səbəb olurdu. İngiltərə və Fransa arasında 

davam edən yüzillik müharibə hər ikisini zəiflətmişdi.  

848 

 

1367-ci ildə papa V Urban Romaya köçməyə qərar verir. Yerli əhali fransız 

əsilli papanı qəbul etməkdən imtina etsə də, bu baş verir. Romada papalığın 

əsas  qərargahı  Lateran  sarayı  yandığı  (1308-ci  ildə)  üçün,  yeni  mərkəz 

Vatikan olur. 1378-ci ildə V Urban vəfat edir və Romada onun yerinə papa 

VI  Urbanı  Bartolomeo  Prinyano  seçilir.  O,  qeyri-italyan,  xüsusilə,  fransız 

mənşəli  kardinallara  qarşı  tədbirlər  görməyə  başlayır.  Bu  isə,  katolik 

kilsənin daxilində parçalanmaya və qarşıdurmaya səbəb olur. Təqib olunan 

kardinallar  özlərinə  VII  Klimenti  (Cenevrəli  Robert)  papa  seçirlər  və  o, 

Romada  papa  VI  Urbana  qarşı  hərbi  təcavüzə  keçir.  Hərbi  qarşıdurmalar 

nəticəsində  papa  VII  Kliment  Avinyona  qayıdaraq,  orada  papalıq 

institutunu  bərpa  edir.  Beləliklə,  katolik  kilsəsi  bir-birinə  düşmən  olan  və 

bir-birini  anafem  (inkar)  edən  iki  qütbə  bölünür.  Avropa  ölkələri  bu 

qütbləşmədə üç qismə bölünür:  

1.  Roma tərəfdarları – İtaliya (mərkəzi və şimali), İngiltərə, Daniya, Polşa, 

Norveç, Macarıstan, Flandriya (Niderland ərazisində)  

2.  Avinyon  tərəfdarları  –  Cənubi  İtaliya  (Neapol,  Sisiliya),  Şotlandiya, 

Fransa,  İspaniya  ərazisində  (Kastiliya,  Leon,  Araqon,  Navarra,  Savoyya), 

Kipr, Uels. 

3.  Orta  mövqedə  dayananlar  –  Portuqaliya,  Burqundiya  (Fransa  ərazisi), 

ikiyə  bölünən  monastır  təriqətləri,  ikiyə  bölünən  Müqəddəs  Roma 

imperiyası  (X-XVIII  əsrlərdə  mövcud  olan  dövlətüstü  italyan,  alman, 

balkan, frank və digər xalqların birliyi)  

İki  kilsəni  bir  araya  gətirmək  üçün,  Piza  şəhərində  1409-cu  ildə  toplantı 

keçirilir.  Tərəflər  bu  toplantıda  iştirak  etmirlər.  Lakin,  baş  tutan  toplantı 

yeni Piza papası V Aleksandrı seçir. German imperatoru Siqizmund 1414-

1418 illərdə Konstans şəhərində böyük məclis təşkil edir və 1417-ci ildə bu 

məclis hər üç papanı ortadan qaldıraraq, dördüncü papa V Martinanı seçir. 

Bununla,  katolik  kilsənin  bölünməsinə  son  qoyulur  və  katolik  kilsənin 

mərkəzi əvvəlki kimi yenidən Roma olur. Lakin, kilsənin əvvəlki nüfuz və 

gücünü bərpa etmək mümkün deyildi.  

*** 

Göründüyü  kimi,  Avropada  krallıqlar  ilə  katolik  kilsə  arasında  ittifaq 

formal  xarakter  daşımışdır.  Əslində,  onların  öz  aralarında  bir-biri  ilə 

toqquşan  dərin  siyasi-iqtisadi  mənafeləri  mövcud  idi.  Katolik  kilsənin 

maraqları,  katoliklik  və  Roma  matrisası  üzərində  sivilizasyon  kimliyi 

formalaşdırırdısa,  krallıqların  ondan  müstəqil  olmağa  çalışması  milli 

identikliyin  təməlini  qoyurdu.  Bunu,  dini  mərkəzin  Romadan  Avinyona 

köçürülməsində müşahidə etdik. 

Katolik kilsənin daxilində kardinallar arasında və kilsənin himayəsi altında 

formalaşan  katolik  təriqətlərdə  milliləşmə  prosesləri  müşahidə  olunurdu. 

849 

 

Məsələn,  Tevton  təriqəti  əsasən  almanlardan  ibarət  olduğu  üçün  alman 

təriqəti,  tampliyer  təriqəti  əsasən  fransızlardan  ibarət  olduğu  üçün  fransız 

təriqəti hesab olunurdu. Lakin, onlar, katolik olduqları üçün, milli identiklik 

arxa  plana  keçirdi.  Deməli,  katolik  kilsənin  yaratdığı  sistemin  çökməsi, 

milli  identikliyin  ortaya  çıxmasına  səbəb  ola  bilərdi.  Bu  isə,  təhlükəli  idi. 

Çünki kilsədən savayı, sivilizasyon birliyi qoruyan alternativ bir qurum və 

ideya yox idi. Kilsə, bunu istəmədiyi kimi, krallıqlar da istəmirdilər. Çünki 

onlar da, sistemin çökməsi nəticəsində öz hakimiyyətlərinin itirilməsindən 

qorxurdular. Buna görə də, onlar, sadəcə olaraq, dini mərkəzi öz əllərində 

saxlamağa çalışırdılar. 

Katolik  kilsənin  və  kralların  mənafeləri  ilə  tacir,  bankir  və  zadəganlardan 

ibarət  olan  üçüncü  zümrənin  mənafeləri  üst-üstə  düşmürdü.  Çünki  bu 

zümrə,  daima  kralların  və  kilsənin  qurduğu  sistemdə  təqib  olunur  və 

maneçiliklərlə  üzləşirdilər.  Dini  zümrədən  üçüncü  protoburjua  zümrəsinə 

çevrilən  tampliyerlərin  taleyi  təsdiq  etdi  ki,  krallıqlar  və  kilsə,  onların 

meydana çıxmasına imkan verməyəcəkdir. Deməli, protoburjua zümrəsinin 

öz maraqlarını önə çəkməsi və qələbə qazanması üçün, krallıqlar və kilsənin 

maraqlarını ifadə edən feodal sistem çökməli idi. 

Bu necə baş verməli idi? 

Təbii  ki,  bu,  aşağıdan,  yoxsul  və  məzlum  əhalinin  protobolşevik  inqilabı 

vasitəsi ilə baş verə bilərdi. Bunun üçün əsas da var idi. Çünki əhali, hakim 

təbəqənin  zülmündən  məzlum  duruma  düşmüşdür.  Xristianlıqda  sosial 

ədalət  ideyalarının  təbliği  və  kilsənin  real  sifətinin  ortaya  qoyulması, 

üsyanların  genişlənməsi  üçün  əsas  verirdi.  Lakin,  savadsız  xalq  kütləsinin 

sosial  partlayışı,  protoburjua  təbəqəsi  üçün  də  təhlükəli  idi.  Deməli,  bu 

silahdan  ehtiyatlı  şəkildə  istifadə  etmək  və  onu  yönləndirmək  lazım  idi. 

Eyni zanamda, alternativ sistemin strateji layihəsi olmadan, sosial prosesləri 

idarə  etmək  və  yönləndirmək  mümkün  deyildi.  Deməli,  belə  bir  layihənin 

ortaya  qoyulması  zərurəti  mövcud  idi.  Bu  layihə,  ənənəvi  sistemi 

çökdürməli və sonra onu əvəz etməli idi.  

Tampliyerlərin 

məğlubiyyət 

səbəbi, 

onların 

xalq 

tərəfindən 

dəstəklənməməsi oldu. Onlar, mövcud sistemin, onların çiçəklənməsinə və 

güclənməsinə göz yumacaqlarını düşündülər. Tampliyerlərin iqtisadi gücü, 

onların siyasi gücünü də artırırdı. Təbii ki, nə krallar, nə də kilsə bununla 

barışa bilməzdi. Lakin, tampliyerlər tamamilə ortadan qalxmadılar. Onların 

İngiltərə, Şotlandiya, Flandriya, Normandiya və  İtaliyada da kifayət qədər 

üzvləri  olmuşdur.  İngiltərədə  də  (iki  məbədləri  vardı)  onların  mövqeyi 

güclü  idi.  Xüsusilə,  onlar,  Şotlandiyaya  sığınmışlar.  Çünki  Şotland  kralı 

Robert  Brüs  (1306-1329)  katolik  kilsəsindən təcrid  edildiyi  üçün,  kilsənin 

qanunları onun ölkəsində işləmirdi. Bəlkə də, təsadüfi deyildir ki, Avropada 

850 

 

ilk  protobolşevik  inqilib  Böyük  Britaniya  ərazisində  baş  qaldırdı.  Bunu, 

önreformasiyanın ilk protestant hərəkatı kimi də səciyyələndirmək olar.  

 

1.3. Önreformasiya – protobolşevik, yoxsa protoburjua inqilabları?

 

XIV  əsrdə  katolikliyə  qarşı  çıxış  edən  yanlız  Fransa  krallığı  deyildi.  XIV 

əsrdə  katolikliyin  Avinyona  köçürülməsi  və  kilsənin  fransızlaşdırılması, 

Fransa  ilə  yüzillik  müharibə  şəraitində  olan  İngiltərəni  narahat  etməyə 

bilməzdi.  Çünki  Avinyon,  Fransanın  tərəfini  müdafiə  edir  və  İngiltərəni 

ittiham  edirdi.  Bu,  İngiltərədə  kilsənin  müstəqil  olması  və  onun 

ingilisləşdirilməsi  ideyasını  ortaya  qoydu.  Oksford  universitetinin  alimi