Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Fəlsəfə Ġnstitutu “Müasir fəlsəfə problemləri” Ģöbəsi
Yüklə 6,92 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 1.7. Reformasiya hərəkatlarını birləşdirən ümumi cəhətlər
- 1.8. Önreformasiya və reformasiya hərəkatlarına təkan verən amillər
- 2. İtaliya (Venesiya, Genuya, Florensiya) – kapitalizmin ilk beşiyi (XII- XIII əsrlər) və Renessansın vətəni
|
Tomas Kromvel kral VIII Henrixin birinci müşaviri, ingilis reformasiyasının əsas ideoloqu və anqlikan kilsəsinin əsasını qoyanlardan idi. O, Londonda sadə bir ailədə dünyaya gəlmişdir. Gənclik illərində 858
Florensiyada Friskabaldilərin bankında işləmiş və oradan tanınaraq yüksək vəzifələrə ucalmışdır. Vatikan arxivləri, onun, 1514-cü ildə Romada arxiyepiskop Yorksinin, kardinal Kristofer Beynbricin agenti olduğu və Müqəddəs Roma Rotası Tribunalı qarşısında ingilis kilsəsinin hesabatlarını hazırladığı bildirir (17). O, Roma ilə İngiltərə arasında siyasi və iqtisadi fəaliyyətlə məşğul olmuş və 1523-c ildə İngiltərə parlamentinə deputat seçilir. Kral VIII Henrixin lord- kansleri kardinal Tomas Uolsi (o, ölkənin daxili və xarici siyasətini müəyyənləşdirirdi) onu İngiltərə sarayında ―Məxfi Şura‖ üzvü olmasına qədər dəstək verir. Tomas Uolsi vəfat etdikdən sonra onun yerini Tomas Kromvel tutur. İngiltərədə reformasiya hərəkatı aşağıdan deyil, yuxarıdan başlayır. 1532-ci ildə Parlamentdə anqlikan kilsəsinin əsası qoyulur. Yəni, İngiltərədəki kilsənin başçısı papa deyil, İngiltərə kralı olur. Tomas Kromvel bu məsələdə əsas rol oynayır. Humanist-filosof, lord-kansler Tomas Mor bu hadisədən sonra, reformasiyanın əleyhdarı və Roma katolik kilsəsinin tərəfdarı kimi öz vəzifəsindən istefa verir və bununla T. Kromvelin reformasiya istiqamətində islahatlarının yolu açılır. O, öz istəklərinə nail olur. Lakin, onun saraydakı rəqibləri, Kromvelin bir xain kimi edam olunmasına nail olurlar. Tomas Kromvelin bacısı oğlu Riçard, İngiltərədə puritan hərəkatının lideri Oliver Kromvelin ulu babası idi. Ancaq, Tomas Kromvelin karyera xəttinin Florensiyadan başlaması və sonra onun İngiltərə sarayında yüksək vəzifələrə gətirilməsi, bir çox mətləblərə aydınlıq gətirir. 1553-cü ildə hakimiyyətə gələn Kral VIII Henrixin Yekatrina Araqondan (ispan kralının qızı) olan qızı Mariya Tüdor (Qanlı Meri) qatı katolik kimi kontrreformasiya hərəkatı başlatdı. İngiltərədə reformatorlar edam edildi və bir çoxları ölkəni tərk edərək canlarını qurtardılar. 1558-ci ildə İngiltərə və İrlandiyanın kraliçəsi I Yelizaveta (Kral VIII Henrixin Anna Boleyindən olan qızı) yenidən, atası kimi, reformasiya hərəkatını dəstəkləyir. 1571-ci ildən başlayaraq, müasir anqlikan kilsəsinin əsası qoyulur. Reformasiya nəticəsində protestantlar anqlikanlara (yepiskopçular) və puritanlara (antiyepiskopçular) bölünür. Bunun ardınca, İngiltərə inqilabına səbəb olan monarxistlərin (yepiskop krala tabe olduğu üçün) və respublikaçıların siyasi qarşıdurması başlayır. Anqlikanların təqibləri nəticəsində puritanlar iki yerə bölünür (presviterian və konqreqasionalist) və Şimali Amerika qitəsinə miqrasiya edirlər (1620- 1640). Lakin, katoliklər, XVII əsrdə İngiltərədə öz hakimiyyətlərini bərpa etməyə cəhd edirlər (terror, yakobit hərəkatı). XVII-XVIII əsrdə 39 dini maddəyə əsaslanan anqlikan kilsəsi iki
859
strukturdan ibarət oldu: Ali kilsə - ilkin xristianlıqdan reformasiyaya qədər olan ənənələri, aşağı kilsə - reformasiyanın dəyərlərini davam etdirdi. Buna görə də, anqlikan kilsəsinin katolikliyə və ya protestantlığa aid olduğunu müəyyənləşdirməkdə tədqiqatçılar çətinlik çəkirlər.
-
hərəkatı XII-XIII əsrlərdə İtaliya və Cənubi Fransa ərazilərində tampliyerlər, valdenslər, katarlar tərəfindən başladı. Əslində, İtaliya, Fransa və İsveçrə bir-birinə yaxın məsafəli sərhədlərdə yerləşdikləri üçün, onlardan birində baş verən hadisələr digərinə sürətlə sıçrayırdı. İtaliya və Cənubi Fransa ərazilərində üzə çıxan önreformasiya hərəkatlarının qarşısı qəddarlıqla alındı və onun üzvləri buradan Avropanın digər ərazilərinə yayıldılar. Sonra, biz, bu hərəkatın yeni təzahür formalarını İngiltərədə Con Viklifin lollardlar hərəkatında və onların iştirakı ilə 1381-ci il Uot Taylerin rəhbərliyi altındakı kəndli inqilabında, sonra eyni proseslərin Çexiya ərazisində Yan Qusun başçılığı altında baş verən qusitlər üsyanında, XV əsrdə tanınmış Paduan (Venesiya) ailəsindən olan Cirolamo Savonarolanın Florensiyada başladığı reformasiya hərəkatında, XVI əsrin əvvəllərində Almaniya və İsveçrədə üzə çıxan lüteranlıq və kalvinizm qiyamlarında, Fransada quqenotlar, Niderlandda anabaptistlər və mennonitlər, İngiltərədə geniş yayılan puritan hərəkatlarında müşahidə edirik. Bu hərəkatların liderləri bir-biri yaxın əlaqədə olmuşlar. -
İtaliya (Venesiya, Genuya, Florensiya) və cənubi Fransa idi. Önreformasiyanın
ilk dəfə tampliyerlər, valdenslər və katarlar hərəkatı tərəfindən başlaması, sonra onların Avropaya yayılması və bütün reformasiya dövründə bu ərazilərin əsas qərargah qismində çıxış etməsi bunu təsdiq edir. Reformatorlardan olan Cirolamo Savonarola və ilk humanistlərdən olan Covanni Piko della Mirandola Florensiyanın başçısı və humanizm hərəkatını maddi baxımdan dəstəkləyən Lorenso Mediçinin himayəsi altında idilər. Jan Kalvin İtaliyanın Ferrara şəhəri və orada kral XII Lüdovikin qızı hersoginya Rene ilə yaxın əlaqələri var idi. Kral VIII Henrixin birinci müşaviri, ingilis reformasiyasının əsas ideoloqu və anqlikan kilsəsinin əsasını qoyan Tomas Kromvel Florensiyada Friskabaldilərin bankının kadrlarından idi. Martin Lüterin Rozenkreyser (gül və xaç) təriqəti ilə bağlı olduğu və həmin təriqətin də tampliyer təriqətinin davamı olduğu bildirilir. -
860
reformasiya həm aşağıdan, həm də yuxarıdan başlamışdır. Ancaq, bu hərəkatı gizli şəkildə dəstəkləyənlər arasında mövcud rejimdən narazı olan həm katolik din xadimləri, həm də zadəgan ailələri olmuşdur. Reformasiyanın liderlərinin çoxu katolik kilsənin keşişləri olmuşlar. -
Çünki refomasiyanın inqilabi ideyalarını aşağı kütləyə çatdırmaq lazım idi. Sadə insanlar isə, öz etnik dillərində danışıb başa düşürdülər. Buna görə də, Bibliyanı və yazılan əsərləri onların dilində yazmaq gərəkirdi. Bu isə, milli şüurun formalaşmasına təkan verdi. -
heyəti reformasiya hərəkatının və humanizmin ideya rəhbərləri oldu. Con Viklif Oksford universitetinin ilahiyyatçı alimi, Yan Qus Praqa universitetinin ilahiyyatçı rektoru, Martin Lüter Vittenberq universitetinin alman mənşəli ilahiyyatçı professoru, Jan Kalvin Parij universitetinin ilahiyyatçı alimi idilər.
-
istisnalar xaricində mahiyyətcə bir-birindən fərqlənmirlər. Onlara görə, katolik kilsə bidətlərlə dolu, ilkin xristianlıqdan uzaqlaşmış, sərvət və hakimiyyət hərisliyinə aludə olmuş bir ―iblis məbədi‖dir. Buna görə də, ondan qurtulub yeni reformasiya xristianlığına keçid, onlar üçün zərurət idi. Onlar reformasiyanın mahiyyətini öz tezisləri ilə əsaslandırmağa çalışırdılar. Onlar, papaya tabe olmamağı, monax və monastırların ləğv olunmasını, Bibliyanın sərbəst oxunmasını, Romaya vergi verilməməsini tələb edirdilər. Önreformasiya və reformasiya hərəkatlarının əsas tezisləri aşağıdakılardır: - İlkin apostol xristianlığına qayıtmaq; - Qeyri-dünyəvi asket həyat tərzi keçirmək və dünyada əməyin ilahi bir nemət olduğunu qəbul etmək (M. Veber hesab edirdi ki, asketizm və qənaətcillik, ilkin kapitalın toplanma mənbəyi və kapitalist münasibətlərin başlanğıc mərhələsi idi);
- Müqəddəs dini şəxsiyyətləri ortadan qaldırmaq;
- Dini təsvirləri (ikonaları) ləğv etmək;
- Əksər dini mərasimlərdən və dini mərasim əşyalarından qurtulmaq (k alvinistlər Bibliyada tələb olunan şeyləri qəbul edir və bunun fövqündə olan hər şeyi inkar edirdilər); - Bibliyanı milli dillərə çevirmək; - Dini ibadət yerlərini kilsədən daha çox, təbiət qoynuna və evlərə daşımaq;
861
- Kilsənin xüsusi mülkiyyət sahibi olmasına qarşı çıxmaq və dövlətə tabe olmasını dəstəkləmək;
-
yaratmasını təmin etmək və insan-Tanrı arasında kilsənin vasitəçilik missiyasının (günahların bağışlanması, ruhun xilası) uydurma olduğunu və buna, hər kəsin öz imanı ilə nail olacağı bəyan etmək;
- İ nsan öz inam və əməlləri ilə bağışlana bildiyi üçün, indulgensiyanı ləğv etmək;
-
inancını batil hesab etmək;
- Evxaristiya (çörək və şərabı İsanın bədən və qanı ilə eyniləşdirən) inancını batil hesab etmək ( Evxarastiyanın real və ya rəzmi olması ilə bağlı lüteranlar ilə svinqli tərəfdarları arasında ixtilaf var); - Qadın hüquqlarına katoliklərdən daha çox önəm vermək; - Yəhudilərə katoliklərdən daha çox müsbət yanaşmaq (Martin Lüter istisnadır); - Dinə maksimal rasionalist yanaşmaq; - Fatalizmə meyilli olmaq (Kalvinistlər taleyin öncədən Tanrı tərəfindən yazıldığını qəbul edirlər); - İndividualizmə meyilli olmaq (Kalvinizm individualizm ideyasını inkişaf etdirir); - İnamın sevgini formalaşdırmasına inanmaq (sxolastlar isə, əksinə, sevginin inamı formalaşdırdığına inanırlar); - İnsan Tanrıya itaət etməlidir. İsa, Tanrı və insan arasında yeganə vasitəçi olduğu üçün, nicat yalnız ona inamla gerçəkləşə bilər.
Önreformasiya və reformasiya hərəkatlarına təkan verən amillər in başında XII əsr Avropa intibahı dayanırdı. Bu dövrləri səciyyələndirən əsas hadisələr aşağıdakılar idi: 1. Avropada ilk universitetlərin açılması: XI əsr (Bolonya-İtaliya), XII əsr (Moden-İtaliya, Parij), XIII əsr (Oksford, Monpelye, Kembric, Parij, Paduan-İtaliya, Salamanka-İspaniya, Neopolitan-İtaliya, Sien-İtaliya, Tuluz-Fransa, Koimbriski-Lissabon, Madrid) və XIV-XV əsrlərdə onların sayı daha da artmışdır. 2. Sxolastikanın son mərhələsində fəlsəfənin və naturfəlsəfənin tədricən sxolastik teologiyaya alternativ kimi ortaya çıxması və onu, tədricən sıxışdırması, həmçinin, qeyri-ənənəvi baxışların meydana çıxması müşahidə olunur. 3. Qədim yunan və ərəb dilində olan elmi və fəlsəfi əsərlərin kütləvi
862
şəkildə latın dilinə tərcümə edildiyi və milli dillərdə ilk əsərlərin yazıldığı müşahidə olunur: - Alman Notker (950-1022) Vil (İsveçrə) şəhərində zadəgan ailəsində doğulan alman mənşəli benedikt monarxı idi. O, Aristotelin ilk şərhçilərindən hesab olunur. Notker, latın dilindən bir çox mətnləri alman dilinə (ləhcələrindən birinə) çevirmişdir. Hətta, alman dilinin qrammatikasını yazmışdır. Bununla, alman ədəbiyyatının banisidir. - İmperator xronikası (1150)- alman dilində yazılan tarixi əsərdir. - Mayster Ekhart (1260-1328) Xoxxaymda (Türingiya, Almaniya) tanınmış ailədə doğulan teoloq-mistik və filosof-panteist olmuşdur. O, alman ədəbiyyat dilinin formalaşmasında mühüm rol oynamışdır. - Martin Lüter ―İncil‖ kitabını 1522-ci ildə latın dilindən alman dilinə tərcüməsini nəşr etdirmiş, dini mətnlərin və dini mərasimlərin alman dilində olmasını təmin etmişdir. - Nikolay Orem (1330-1382) – Lizyede (Normandiya, Fransa) doğulan yepiskop idi. O, V Karlın əmri ilə Aristotelin bir çox əsərlərini şərhlərlə birlikdə latın dilindən fransızcaya tərcümə etmişdi. - Fransua Rable (1483-1553)- Şinonda (Fransa) doğulmuş fransız satiriki olmuşdur. O, ―Qarqantüa və Pantaqrüel‖ əsəri ilə fransız ədəbiyyatının əsasını qoymuşdur. - Kollej de Frans- burada XVI əsrdən başlayaraq fransız dilində dəsr keçirilir. Jan Kalvinin ―Xristianlıq inancının əsasları‖ (1540), Pyer de la Ramenin ―Dialektika‖ əsərlərinin fransızcaya çevrilməsi fransız dilinin inkişafında mühüm rol oynayır. - Dante (1265-1321) Florensiyada doğulan şair və teoloq idi. O, ilk dəfə italyan dilində yazaraq italyan ədəbiyyatının əsasını qoymuşdur. - Ceffri Çoser (1340-1400) – O, London şəhərində doğulan ingilis mənşəli şair idi. ―Kenterberiy hekayələri‖ əsəri ilə ingilisdilli ədəbiyyatın əsasını qoymuşdur. - Uilyam Şekspir (1564-1616) – Uorikşerdə (İngiltərə) doğulan ingilis mənşəli şair idi. Göründüyü kimi, Avropada XI-XII əsrdən başlayaraq, universitetlərin yaranması, milli dillərdə ilk ədəbiyyat nümunələrinin meydana çıxması və latın-yunan dilində olan dini-fəlsəfi ədəbiyyatdan bəzi fraqmentlərin milli dillərə tərcümə edilməsi, milli mədəniyyətlərin formalaşmasına təkan vermişdir. Bu proses, ilk öncə sxolastikanın daxilində zəif şəkildə baş vermişdir. O, protestanlığın ortaya çıxması ilə daha da intensivləşmişdir. Çünki katolik və protestant məzhəbləri arasında gərgin qarşıdurma zəminində baş verən uzunmüddətli vətəndaş müharibələri ənənəvi sistemin zəifləməsinə və yeni baxışlara zərurətin yaranmasına səbəb olmuşdur. 863
Məhz, bu yeni baxışlar protestantlar tərəfindən ortaya atılmışdır. M. Veber təsadüfi olaraq protestantlığı ―kapitalizmin ruhu‖ adlandırmamışdır. Sual oluna bilər ki, orta əsrlərdə və hətta, qədim dövrlərdə məktəblər və universitetlər olmuşdursa, nəyə görə əhali kütləvi savadsız olmalı idi? Düzdür, həmin dövrlərdə həm Şərqdə, həm də Qərbdə tanınmış tədris mərkəzləri olmuşdur. Lakin, Yeni Dövrdən fərqli olaraq, burada təhsil xalqın əksəriyyətinin danışdığı etnik dildə deyil, ona yaxşı aydın olmayan bir dildə aparılırdı. Həmçinin, əhalinin çox cüzi hissəsini çıxmaq şərti ilə, əksəriyyət yoxsulluq içində yaşayırdı. Bu insanların yüksək təhsil mərkəzlərində oxumaq imkanları yox idi (bəzi istisnaları çıxmaq şərti ilə). Yeni Dövrə qədər avropa cəmiyyətlərində, həmçinin, dünyanın digər yerlərində sosial təbəqələşmə, kütləvi savadsızlıq, sadə xalq dilində təhsilin olmaması, hüquq bərabərsizliyi, fikir və söz azadlığının olmaması, elmi- texniki inkişafın olmaması cəmiyyətin bir bütün olmasına mane olmuşdur. Bunlar aradan qaldırılmadan bütün cəmiyyəti bir araya gətirən milli şüur formalaşa bilməzdi. Orta əsrlərin əsas elm və təhsil mərkəzləri dini xarakter daşıyırdı. Yeni Dövrə qədər Avropanın əksər məktəb və universitetlərində sxolastik dini tədris latın dilində aparılırdı. Halbuki, bu dilin heç bir praktiki əhəmiyyəti yox idi. Bu dildə, yanlız, kilsələrdə savadlı keşişlər, bu tədris mərkəzlərində dərs deyən ilahiyyatçılar bilirdilər. Nəyə görə katolik kilsə latın dilindən imtina etmirdi? - Birincisi, latın dilində danışmaq ilahiyyatçılara xüsusi bir status verirdi. Onlar, dini və fəlsəfi mətnlərə açarı olan seçilmiş insanlar kimi, savadsız əhalini özlərinə tabe etməyə imkan əldə edirdilər. Bu insanların dini öyrənmək və məlumat almaq üçün başqa alternativləri yox idi. Bu durum, kilsənin xalq üzərində hakimiyyətini gücləndirirdi. - İkincisi, bu dildə hələ xristianlıqdan əvvəl yazılan əsərlər, fəlsəfi traktatlarla yanaşı, ilkin orta əsrlərdə yazılan xeyli sayda dini əsərlər mövcud idi. Bu ənənənin davam etdirilməsi üçün, latın dilinin öyrənilməsi vacib idi. Biz, hələ Yeni Dövrdə bu ənənənin qismən davam etdirildiyini görürük. Məsələn, bu günə qədər bütün elm sahələrində anlayış və terminlər bazası latın dilinə əsaslandığı üçün, əksər sahələrdə (tibb, tarix, filologiya) o tədris olunur. - Üçüncüsü, xristianların müqəddəs kitabı sayılan İncil ivrit və aramey dilindən yunan və latın dillərinə tərcümə edilmişdir. Bundan sonra, onun nədənsə orijinal dildə olan mətnləri kölgədə qalmış və yalnız latın və yunan tərcümələri ortada qalmışdır. Halbuki, xristianlar latın və yunan dilində deyil, İncil kitabının orijinal ivrit və aramey dilində tədris sistemini qurmalı idilər (Məsələn, müsəlmanlar elm və tədris dilini Kurani-Kərimin klassik
864
ərəb dili üzərində qurduqları kimi). Çünki orijinal dini mətnlər ivrit və aramey dilində olduğu üçün, onun şərhləri də ona əsaslanmalı idi. Belə olduğu təqdirdə, romalılar öz ənənəsindən imtina etməli və qulları hesab etdikləri yəhudi ilahiyyatçılarının təsiri altında olmalı idilər. Çünki onlar, ivrit dilində olan İncili onlar kimi şərh edib oxuya bilməzdilər. - Dördüncüsü, yəhudi ilahiyyatçılar Hz. İsanı və onun təlimini qəbul etmirdilər. Onların bundan imtina etməsi, Romanın ona sahib çıxmasına şərait yaratdı. Romanın antisemitizm siyasəti, ilkin xristianlığın yəhudilikdən uzaqlaşdırılaraq, romalaşdırılmasına səbəb oldu. Bu, Şərq və Qərb xristianlığı fenomenlərini ortaya çıxardı. Bu xristianlığın avropalaşdırılması prosesinin başlanğıcını qoydu. Sonrakı dövrlərdə bu proses daha da dərinləşdi. - Beşincisi, antik düşüncənin və mədəniyyətin davam etdirilməsi, Romanın varlığını davam etdirmək demək idi. Roma imperatoru Konstantinin xristianlığı qəbul etməsində də əsas məqsəd bu idi. O, anlayırdı ki, əks təqdirdə, Romanın varlığı mümkün deyildir. Romanın xristianlarla məcburiyyət üzündən bağladıqları ittifaq, xristianlığın qlobal bir təlimə çevrilməsinə şərait yaratdı. Çünki, Roma Şərq və Qərbə hökm edən böyük bir imperiya idi. Təbii ki, bu imperiyanın qəbul etdiyi dini təlim də, ellinizm mədəniyyətinin qlobal funksiyasını yerinə yetirməli idi. Tədricən ellinist roma və monoteist yəhudi loqoslarının sintezindən meydana çıxan yeni milli loqos, Yeni Dövrə qədər ümumavropa loqosunu təşkil etdi. Bu gün, ondan ayrılan avropa milli loqoslarının hər biri özündə bu rüşeymi daşıyır. - Altıncısı, dini və dünyəvi təhsilin latın dilində deyil, çoxsaylı etnik dillərdə aparılsaydı, katolik kilsəsinin Avropa üzərindəki hakimiyyəti sona çatardı. Sonrakı dövrlərdə baş verən hadisələr bunu təsdiq etdi. 2. İtaliya (Venesiya, Genuya, Florensiya) – kapitalizmin ilk beşiyi (XII- XIII əsrlər) və Renessansın vətəni Avropada mövcud feodal sistemə qarşı antisistem önreformasiya hərəkatı XII-XIII əsrlərdə İtaliya və Cənubi Fransa ərazilərindən başladı (tampliyerlər, valdenslər, katarlar). Katolik kilsəsi Venesiyanı ortadan qaldırmaq üçün, Fransa və İspan imperiyaları ilə Kambrey liqasını qurur. Lakin, bu birlik, papanın özü tərəfindən 1509-cu ildə dağıdılır. Çünki o, ispan və fransızların təsiri altına düşməkdən qorxur. Venesiya oliqarxları katolik kilsəsi və onun təsiri altında olan iqtidarlarla yeni mübarizə yolu seçir. Bu, 1648-ci ilə qədər bir- birinin qanını tökən reformasiya və kontrreformasiya hərəkatları idi. Venesiya hər iki hərəkatı öz əlində saxlayıb idarə etməyə çalışmışdır (18). Filosof Bertran Rassel XVI əsrdə İtaliyada baş verən hadisələri belə 865
səciyyələndirir: ―Reformasiya və kontrreformasiya, eyni dərəcədə, az sivil xalqların İtaliyanın ağıllı hakimiyyətinə qarşı üsyanıdır. Reformasiya üsyanları siyasi və teoloji xarakter daşımış, papanın nüfuzundan və onun sayəsində xəzinəyə daxil olan vergilərin verilməsindən imtina edilmişdir. Kontrreformasiya üsyanı, İntibah dövrünün intellektual və mənəvi azad İtaliyasına qarşı idi. Papanın qüdrəti azalmadı, əksinə, artdı və eyni zamanda, məlum oldu ki, onun nüfuzu, Borcia və Medici kimilərinin özbaşınalığı ilə uzlaşmır. Xülasə, reformasiya almanlarla, kontrreformasiya ispanlarla bağlı idi. Dini müharibələr, həm də İspaniyanın güclü olduğu dövrdə öz düşmənləri ilə apardığı müharibələr idi.‖ ( Yüklə 6,92 Mb. Dostları ilə paylaş:
|