AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. A. Bakixanov adina tariX İnstitutu
Yüklə 4,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- HÜMAYUN ORDUNUN HERAT DARÜSSƏLTƏNƏSİNƏ YÜRÜŞÜNÜN ZİKRİ, İRAQ LƏŞKƏRİNİN XORASAN VƏ ĞURYAN QOŞUNLARI İLƏ HƏRBİNİN BƏYANI VƏ
- Ğuryanda İraq və Xorasan ləşkərlərinin savaşı və xorasanlıların məğlubiyyəti
- MİRZƏ SALMANIN ÖLDÜRÜLMƏSİ, ƏLİQULU XANLA SÜLH, ZƏFƏR NİŞANLI ORDUNUN ƏBƏDİ SƏLTƏNƏT PAYTAXTINA QAYITMASININ ZİKRİ
|
485
358
Amma Mirzə Salman bu əmirlərin nəvvabla nifaqda olduqlarını düşünərək, onlarla birmənalı davranmırdı. Onlar da zamana uyğun hərəkət edərək daha artıq bir söz demədilər. Hümayun ordu Məzinanda dayanan vaxt xorasanlıların geri qayıtmaları xəbəri orduya yayıldı. Məsələ belə olmuşdur: Əliqulu xan və Abbası əmirləri Səbzvara çatıb padşah qoşununun gəlişindən və İraq ləşkərinin çoxluğundan agah oldular, başa düşdülər ki, onlarla döyüşmək onların qüvvə və qüdrətlərindən uzaq bir işdir. Məsləhəti müharibə cilovunu geri çevirməkdə və öz ülkalarına gedərək qalaları möhkəmləndirməkdə gördülər. Həqiqətən də, o vaxt bundan yaxşı fikir və düzgün tədbir yox idi. Mürşüdqulu xan qalaya sığınmağı bəyənib, o tərəfə yollandı. Əliqulu xan və o hüdudun Herat və Ğuryan əmirləri cahanistan şahzadəsinin səadətli məiyyəti ilə Herat darüssəltənəsinə getdi, zəfər ayəli qoşun da onların ardınca hərəkətə gəldi. Mürtəzaqulu xan və Xorasan əmirlərinin əksəriyyəti gəlib müzəffər məiyyətə birləşdilər. Elə ki, Mürşüdqulu xanın Türbət qalasına sığınması xəbəri hümayun qulağa çatdı, qəhredici dövlətin başçıları bunu məsləhət gördülər: Əvvəla, onun işinin bitməsindən arxayın olsunlar və saniyfən o, nə qədər ki, həmin qaladadır başqa bir işlə məşğul olmasınlar. Buna görədə Türbətə tərəf hərəkət edib, elə ki, qala ayağına çatdılar, qalanın hər tərəfini halqaya alıb əmirlər və oymaq əskərləri arasında seybə çəkilişi işlərini bölüşdürməyə başladılar. Onlar qalatutma alətləri hazırlığına girişdilər. Bir neçə gün ərzində böyük toplar gətirib hündür istehkamlar qurdular. Mirzə Salman, təkəli və türkman əmirləri başqalarından daha çox səy edirdilər. Mürşüdqulu xan qala əhli qala mühafizəsinə hazırlaşaraq müdafiəyə cəhd etməkdəydilər. Onlar şeybə hazırlığına başlayıb özlərindən sücaət əsəri göstərməyə başladılar. Birdən-birə bir şeybənin üstünə tökülüşüb təkəli tayfasının mötəbər əmirlərindən olan Ərdoğru Xəlifə Təkəlini qətlə yetirdilər. Həmçinin Qorxmaz xan Şamlının oğlu və nəvvabın eşikağasıbaşısı olan Təhmasibqulu bəy də həmin seybədə qətl olundu.
358
Bu yarımbaşlığın adı kitabda səhv yazılmışdır, çünki Qazı Gəray xan Tatarın bu bəhsdəki məsələlərə qəliyyət dəxli yoxdur – Ş.F. 486
Xülasə, tərəflər arsında müharibə və sədəmə bazarı altı ay davam etdi. Qaladakıların bəzilərinin ümid hissi ilə qala xaricindəkilərlə mərdanə vuruşmalarına baxmayaraq heç bir təsiri olmadı. Dövlət tərəfdarlarından bəziləri, xüsusən Qulu bəy Qorçibaşı və Şahrux xan qan axıdılması qorxusundan qalanın zorla alınmasına razı deyildilər. Onlar söhbət arası oymaq ağaları və ağsaqqallarına gizlicə dedilər: "Ümidvarıq ki, qızılbaş qılıncı qızılbaşları qırmayacaq, işlər sülhlə nəticələnəcək və fitnə-fəsad sülhə səy edənlərin səyləri sayəsində müsbət həll olunacaqdır". Amma, onlar bəzi düşmənlərinin və həsədkarların qorxusundan əmirlərin məclisində susur və bu barədə danışmırdılar. Beləliklə, qış fəslini qala ayağında başa vurdular. Türkicə qoyun ilinin (qüy yil) aləmi işıqlandıran xoş fallı novruzu gəlib çatdı. Mühasirənin uzanmasından hər iki tərəf bezmişdi. Qüvvətli dövlətin hər oymağının, xüsusən şamlı və ustaclı oymaqlarının ağsaqqalları bu məsələ barədə Mirzə Salman və dövlət əyanlarının hüzurunda söhbət açırdılar. Amma, az miqdar adam sülhə rəğbətli idi. Belə söhbətlərin başlandığı ilk vaxtlarda qüdrətli dövlətin əmirlər zümrəsindən Seyid bəy Kəmunə və Mir Əbülməalinin seyidləri və üləmaları əsgər qazisini bir neçə ağsaqqalla birlikdə qalaya yolladılar ki, Mürşüdqulu xana nəsihət verib onu İsgəndər şanlı nəvvab və nəvvab şahzadə ilə müxalifətdən çəkinsinlər. Mürşüdqulu xan isə göndərilən elçiləri qalada saxlayaraq əmisi Şahverdi bəy Yeganın qətlindən incidiyindən şikayətləndi və bu dövlət adamlarının sözlərinə etimad etmədi. İş o yerə çatdı ki, Şahrux xan Möhrdar Zülqədər və Fars hakimi Ümmət xan bütün zülqədər tayfası ilə birlikdə şahdan və nəvvab şahzadədən Mürşüdqulu xanın təqsirinin əfvini xahiş etdilər. İcazədən sonra Şahrux xan qalaya gedib Mürşüdqulu xanla görüşdü. Qaladakılar qalada qalmaqdan təngə gəldikləri üçün dövrün məsləhətinə uyğun olaraq barışıq və sülh qapılarını açıb cəng və savaş qapılarını bağladılar. Mirzə Salman və əzəmətli əmirlərin onunla qala yaxınlığında təkrar görüşündən sonra Mürşüdqulu xan İsgəndər şanlı nəvvab və nəvvab şahzadə ilə sədaqətli xidmət və qulamlıq barədə yeni əhd-peyman bağladı, onları buna (iman) inandırdı. Qərara alındı ki, ali ordu qala ayağından əl götürsün və ona bir neçə gün vaxt versinlər ki, hədiyyə hazırlayıb ali dərgaha getsin. Özünün əqrəba və ağsaqqallarından bir neçə nəfərini isə
487
Mirzə Salman və əmirlərlə birlikdə Mürşüdqulu xanın ərvi üçün ali saraya yolladılar. O şəxslər əmirlərin və sülh tələbində olanların müşayiəti ilə nəvvab şahın və şahzadənin səcdlərinə yetməklə şərəfləndilər və işlərini yerinə yetirib geri qayıtdılar. Bu tərəfdən Mürşüdqulu xanın adına dostluq məktubları yazıldı, onun etdiklərinin əfvi və İsgəndər şanlı nəvvabın və səadətli fərzəndlərinin lələsi olmuş atası Şahqulu Sultan Yeganın bir neçə illik xidmət maaşının ödənilməsi xüsusunda əmr sadir oldu, xana faxir xələtlər göndərildi. Onlar qala ayağından çıxaraq Herat darüssəltənəsi və müqəddəs Məşhəd yolu arasındakı münasib bir yerdə dayanıb Mürşüdqulu xanın gəlişini gözləyirdilər, amma ixtiyarsız olaraq Herata yürüş yenidən başlandı.
Ali ordu qaladan köçüb Herat və Məşhəd arasında dayanan vaxt Xacə İxtiyar Münşinin qohumlarından olan Xaca Əhdülmömin Herəvi Herat darüssəltənəsindən onların yanına gəldi. O, belə bir xəbər gətirdi: Fəxarətli Herat şəhərində Əliqulu xan, əmirlər və onların adamları nəvvab şahzadənin, yəni əlahəzrət zilləllah şahın müqəddəs qoşununun tərkibində şəhərdən çıxıb Guryanda dayandıqları vaxt ləşkərin keyfiyyət və kəmiyyəti haqda məlumat istədikdə sayı yeddi-səkkiz min nəfərdən artıq olmadı. Bu Mirzə Salman və əmirlərin təəccübünə səbəb oldu: Belə az ləşkər necə ola bilər ki, ondan on dəfə çox olan qalibiyyətli əskərlərin müqabilinə gələrək Mürşüdqulu xana kömək edə bilsin? Xacə Əbdülmömin bildirdi ki, qaladakıların məqsədi belədir: Elə ki, hümayun ordu onlarla döyüşməkdən ötrü Türbət qalasından çıxacaq, o zaman Mürşüdqulu xan mühasirə halqasından xilas olacaqdır. Padşahın iqbal qoşunu Guryana yaxınlaşan vaxt qoy onlar oradan keçib Herat qalasına gəlsinlər. Məlumdur ki, Türbət qalası altı ay müddətində fəth olunmadığı halda, dünyanın məşhur qalalarından biri olan Herat qalası heç bir ilə də alına bilməyəcəkdir. İraq ləşkərinin isə, rumiyyənin istilası və Azərbaycan sərhədinin böyük məsələləri ilə 488
əlaqələr Xorasanda qalmaq imkanı yoxdur və zərrurət üzündən arzu olunan məqsəd həyata keçiriləcəkdir. Xacənin bu tədbiri ağıl sahiblərinin xoşuna gəldi. Amma, Allahın istəyi bu fikirin əksinə oldu və başqa bir vəziyyət alındı. Məsələnin təfsilatı belədir: Mirzə Salman və nəvvab şahın tərəfdarları, xüsusən atası Vəli Xəlifənin qətlinə görə Əliqulu xanla düşmənçilik edən İsmayılqulu xan, həmçinin Vəli xan Təkəli, şamlılar və ustaclılarla qədimdən ədavət edən təkəli əyanları bir- birilərinə xoş sözlər dedikdən sonra Abbasi əmirlərinin vəziyyətini belə düşündülər: Bir halda ki, müzəffər ordunun Türbət qalasından çıxmasından hələ Əliqulu xanın xəbəri yoxdur, gərək Guryana tərəf gedib özlərini onlara çatdırsınlar və o müqəddəs zatı (şahzadə Abbas Mirzənin - Ş.F.) və Əliqulu xanı ələ keçirsinlər. Əgər Türbət qalasından getmək xəbəri Əliqulu xana çatarsa, ehtimal ki, o Herata yetişməkdən ötrü Guryanda qalmayacaq, özünü Herat şəhərinə çatdıracaq, qala ləvazimatının hazırlığı ilə məşğul olacaqdır. Dərhal bu məsələni nəvvab şahzadə ilə müzakirə etdilər və qərara alındı ki, elə həmin gün o öz məşhur atası ilə birlikdə hücuma başlasınlar, çünki bir ləhzə də yubanmaq olmazdı.
Nəvvab şahzadə əmirlərlə birlikdə bu məsələni İsgəndər şanlı nəvvaba bildirdi və onlar yürüşə yollandılar. Əmirlər və dövlət başçıları qorxudan öz narazılıqlarını bildirməyib bu təkliflə razılaşdılar. Elə o məclisdə Vəlixan Təkəli bir dəstə türkman əmirləri ilə çərxçi təyin olundular. Bu xəbər orduya yayıldı. Əskərlər at və başqa zəruri ləvazimat hazırlığına başladılar. Ləşkər dəryası Əxzər kimi dalğalandı. Əzəmətli əmirlər istər-istəməz İsgəndər şanlı nəvvabın və aləmlər şahzadəsinin məiyyətində yola düşüb, Tirpol kənarınadək bütün gecəni yol getdilər və o uzaq yolu üç gecə-gündüzə keçdilər. Dördüncü günü sübh çağı, o vaxt ki, hava hələ Abbasilərin libası rəngindəydi, müzəffər ləşkərin qarovulları Tirpol körpüsü kənarına yetişdilər. Əliqulu xan ordusunun qarovulları bundan agah olub ordunun gəlib çatma xəbərini ona bildirdilər. Əliqulu xan o vaxt bu xəbərin yalan olduğunu güman etdi, çünki İraq ləşkərinin hələ Türbat qalası ayağında olduğunu 489
düşündü və ehtimal etdi ki, qaladan körpüyədək böyük bir məsafə vardır. Amma elə ki, sübhi-kazib (yəni yalançı sübh, alatoran sübh - Ş.F.) sübhi-sadiqə (əsl sübhə - Ş.F.) çevrildi, Tirpolun kənarında ləşkərin çayı keçmə səsləri eşidildi. Əliqulu xan və onunla yoldaş olan əmirlər atlara süvar olub qoşuna çərxçi təyin etdilər, sağ vo sol qolları bəzədilər və döyüşə hazır oldular. Bu tərəfdən də müzəffər ləşkərin bəzi döyüşçüləri körpüdən, bəziləri isə su keçidindən suyu (çayı - Ş.F.) keçdilər, hər iki tərəfin mübarizləri bir-birlərinin üstünə tökülüşdülər. Cəng mərəkəsi qızışdı. Şamlı tayfası və onun təbəələri bir az müdafiə ilə məşğul olub igidlik göstərdilər, amma İraq ləşkəri xorasanlılardan on dəfə çox olduğundan, az bir vax içərisində özlərinin səbat ayaqlarını möhkəmlədib mərdanəliklə vuruşdular. Amma, İsgəndər şanlı nəvvabın iqbal ulduzu və cahan şahzadəsinin hümayun fallı çətiri nizamla gələn qoşunlarla göründükdə Əliqulu xanın və onun döyüşçülərinin gözləri həmin saysız-hesabsız ləşkərə sataşdı. Əlləri işdən, işləri əldən soyudu. Nəticədə onlar mübariz döyüşçülərin hücumu ilə darmadağın olaraq məğlubiyyətə uğradılar, qaçış vadisinə üz tutdular. Ard-ardınca gələn qızılbaşlar isə qızılbaşiyyə təəssübkeşliyi və qohumluqları üzündən onları öldürməyə və tutmağa çox da cəhd etmirdilər. Amma, başqa oymaqların əksinə olaraq təkəli tayfası qılınclarını şamlı və ustaclı tayfalarının üzərinə çəkərək, onların çox adamını intiqam qılıncından keçirdilər, qarət və taraca yollandılar. Türkmanların və təkəlilərin əlləri elə ki, qarət etdikləri mal və əşyalara dəydi, onları taqib etməkdən vaz keçib öz işləri ilə məşğul oldular. İsgəndər şanlı nəvvab və cahan şahzadəsi döyüş yerinə çataraq orada dayandılar. Havanın hərarəti və hücum məşəqqətindən piyadaların və süvarilarin taqətləri kəsilmiş, heyvanlar hərəkətdan qalmışdılar. Mürtəzaqulu xan və bir dəstə əmiri elə həmin gecə Herat darüssəltənəsinə yolladılar ki, Özlərini şəhərə çatdırıb oranı zəbt edərək cah-calal qoşununun gəlişini gözləsinlər. Amma Əliqulu xan öz məğlubiyyətindan sonra fələk ehtişamlı şahzadədən, yəni əlahəzrətdən ayrılıb, başqa bir yolla aradan çıxdı. Əlahəzrət isə Herata ondan əvvəl digər yolla getdi. O həzrətin maiyyətindəki əzəmətli əmirlərin əksəriyyəti ölüm şərbətini dadıb bu qanlı burulğandan çıxa bilmədi. Hamin cəngdə qətlə yetən mötəbərlər bunlardır: Ağzıvar xanın oğlu Əbülfəth xan Şamlı, Qubad xan Qacar, "Kutval" təxəllüsü ilə məşhur olan Hacı Sultan Cığatay, 490
həmçinin qələm əhlindən o vaxtlarda əlahəzrətin vəziri olan Sultan Hüseynxanın vəziri Mirzə Məhəmməd Kirmani, əsir götürülənlər: Mürşüdqulu xanın qardaşı İhrahim xan, Xoşxəbər xan, Xacə Əli xan Kələntər və başqaları. Əsir tutulan mirzadələrin çoxunu Mirzə Salman əmirlərin razılığı olmadan qətl etdirdi, nəfəslərini çəkməyə belə qoymadı. Ləşkərə qoşulan qohumlarının əfv olunmaları xüsusunda əmirlərin xahişlərinə məhəl qoymayan Mirzə Salman onları da qətlə yetirdi ki, buna görə də onunla əmirlər arasında ədavət tozu göyə ucaldı. Xülasə, adlı-sanlı şahzadə və fələk iqtidarlı sahibqıran, yəni əlahazrət və bir neçə öz canlarını fəda etməyə hazır olan fədai Herat yolunu önə tutdular. Azyaşlı olmasına baxmayaraq, Allahın ona verdiyi ağıl hesabına özünə sadiq olmayan bir dəstə adamdan ayrılaraq, yola düşdü və nifaq əhlini geridə qoydu. O həzrətin dövlət və iqbal sənədi Yaradanın özü tərəfindən imzalandığı üçün onlar gecə yarısı sağ-salamat Herata daxil oldular. Şəhərdə qalaraq qalanın kutvallığı ilə məşğul olan bir dəstə şamlı fədaisi hümayun şahzadəni görüb hədsiz şadiman oldular, o şərafətli zatın səlamət gəlib çatmasına görə şükürlər etdilər. Amma, o həzrətin şərif xatiri Əliqulu xanın ayrılığından rahat olmurdu. Onun başına nə gəldiyini bilmir və narahat halda öz intizar gözünü yola dikmişdi. Elə həmin gecə qala qapısı gözətçiləri cənab xanın gəlib çatma müjdəsini gətirib əlahəzrətin şadlığına və xoşhallığına səbəb oldular. Cənab xan isə şadyanalıqla şəhərə gəlib şahzadənin xidmətinə yetişməklə şərəfləndi, o şərafətli zatın salamat olmasına görə İlahiyə şükür etdi, fərəhləndi. Əliqulu xanın vəziri Xacə Əfzəl və mərəkədən qaçan adamların bir dəstəsi də gələrək Herata yığıldı, bürc və barıların möhkəmlənməsi ilə məşğul oldu. Onlar qaladarlığa başlayıb qala ləvazimatının hazırlığına başladılar. Əlahəzrətin və cənab xanın həmin gecə Herata gəlmələrindən sonra Mürtəzaqulu xan Pornak və İsmayılqulu xan Şamlı Herat darüssəltənətinə rəvan olan bəzi əmir və əskərlərlə yola düşüb axşamüstü Herata gəlib çatdılar, mərhum Sultan Hüseyn Mirzə mədrəsəsində dayandılar. Uzun yol getməkdən və yürüşdən atlar yorulub hərəkətdən qalmışdı. Gələnlər sabah qalaya daxil olmaqdan ötrü Mirzənin mədrəsəsində istirahət etdilər. Onlar sübh çağı Herata daxil olmaq istəyəndə qapıları bağlı, bürc və barıları möhkəm gördülər. Məsələ İsgəndər şanlı nəvvaba və əmirlərə ərz olunduqda onların etiraz dilləri Mürtəzaqulu xana və yoldaşlarına 491
açıldı: "Siz niyə həmin gecə nəvvab şahzadə oraya çatmazdan əvvəl yuxunu özünüzə haram edib qalaya girmədiniz?" Həqiqətdə isə bu iş onların imkanları xaricində idi. Çünki atların əksəriyyəti bir neçə günlük yürüşə, cəngə qatılma, istiliyin şiddəti və havanın hərarəti nəticəsində yorulub yeriyə bilmirdi. Belə olan halda, bir gecədə Guryandan çıxıb Herata çatmaq məgər mümkün olası iş idimi? Xülasə, ali ordu onların ardınca hərəkətə başlayıb Herat darüssəltənəsinə çatdılar. [Sultan Hüseyn] Mirzənin mədrəsəsi şahın və nəvvab şahzadənin dövlətxanası kimi hazırlandı. Mirzə Salman bu dövlətxananın yanında dayandı, hər tayfanın əzəmətli əmirləri isə öz təbəələri ilə birlikdə darvazalara tərəf gedib atlardan yerə endilər. Herat şəhəri əhatəyə alındı. Herat qalasını tutmağa çox cəhd edən Mirzə Salman əmirlərə öz söyüş və danlaq dilini açıb onları nəvvab şahzadəyə qarşı nifaq etməkdə ittiham etdi. İş o yerə çatdı ki, əmirlər onun əli və dilindən cana doyub onu qətl etmək üçün bir- biriləri ilə müttəfiq oldular. Mirzə Salman nəticədə bir neçə günlük dövlət başçılığı və böyüklükdən başını kənara çəkib əmirlərin əli ilə qətlə yetdi.
SÜLH, ZƏFƏR NİŞANLI ORDUNUN ƏBƏDİ SƏLTƏNƏT PAYTAXTINA QAYITMASININ ZİKRİ
Mirzə Salman qızının nəvvab şahzadə ilə nigahından sonra bir qədər təşviş hissi keçirirdi. O, Təbriz hadisələrinin, vəzir Hüseyn bəyin və bacısının qətlə yetirilmələrinin, həmçinin aləm şahzadəsinin xoşuna gəlməyən bir sıra başqa işlərin baş verməsində [kürəkəninin] ondan şübhələnəcəyini güman edirdi. Amma böyük oğlu Mirzə Abdullah şahzadənin vəziri, kiçik oğlu Mirzə Nizam isə şahzadənin yaxın dostu olduğuna görə özünü nəvvabın fədailərindən sanır, ona başqalarından daha cox yaxınlıq və tərəfkeşlik izhar edirdi. O, həmişə əzəmətli əmirlərdən və bu güclü dövlətin başçılarını, xüsusiylə Qulu bəy Qorçibaşını, Şahrux xan Möhrdarı və Məhəmməd xan Türkmanı bir sıra qüsur və nifaqda ittiham edirdi. Mirzə Salman nəvvab şahzadəyə deyirdi: "Nə qədər ki, bu üç idbar adam sağdır, nəvvab şahzadə gülşəninin təravəti, suyu və rəngi olmayacaqdır". Mirzə Salman hərdənbir məclislərdə onların barələrində xoşa gəlməz əhvalatlar danışır və özünü tərifləyirdi. 492
Ordudakı fitnə-fəsadlı adamlar, xüsusən iddialı taciklər əmirlərlə gizlicə görüşür, onun sözlərini onlara çatdırırdılar. Mirzə Salman Guryanın fəthindən sonra öz ağıl ipini əlindən buraxıb əmirlərə hökmlər edir və onları aşkar şəkildə nifaq törətməkdə günahlandırırdı. Əmilər də nəvvab şahzadənin onlarla davranışını seyr edərək, Mirzə Salmanın dediyi sözlərin yaxın vaxtlarda ona təsir edəcəyini anlayıb baş vəzirin bütün bunların səbəbkarı olduğu bilir və fürsət gözləyirdilər. Elə bu vaxtlarda Mirzə Salman gazərgahı 359 seyr etmək fikrinə düşüb oraya çoxlu yaraq- yasaq və ali bayram ləvazimatı göndərdi. O, bir dəstə nədimi, mütribi (çalğıçı - Ş.F.), müsahibi (həmsöhbəti - Ş.F.) və ali ordunun təb əhlini (yəqin ki, şairlər nəzərdə tutulur - Ş.F.) dəvət edib, təyin etdiyi gün şahanə bir bayram quraraq onlarla görüşəcəyini bildirdi. Əzəmətli əmirlər ordunun cahil və divanə xislətli üzvləri olan öz oğlanlarını, qardaşlarını, qardaşı övladlarını bir yerə yığıb qərara gəldilər ki, Mirzə Salman gazərgahda olanda onlar da oraya gedib onun işini bitirsinlər. Təyin olunan gün Mirzə Salman öz ləşkəri ilə atlara süvar olub gazərgaha* yollandı. Dəvət olunan məşhur əmirlərdən qorçibaşının oğlu Yusif xan, Məhəmməd xanın oğlu Vəlican xan, Şahrux xanın qardaşı oğlu Xəlil Sultan və onlara tay başqa adamlar onu qətl etmək üçün ağır qoşunla başqa yolla öz məqsədlərinə doğru yönəldilər. O adamlardan biri gazərgahın yaxınlığına gələrək Mirzə Salmanı məsələdən agah etdi, o da dərhal geri qayıtmaq qərarına gəlib iztirabla şəhərə üz tutdu. Onunla birgə olan mülazimlərinin çoxu yolda dağılışdı. Əzəmətli əmirzadələrsə gazərgaha çataraq, Mirzə Salmanın geri qayıtmasından agah oldular və bir dəstə adam göndərdilər ki, onu əgər yolda haqlasalar, öldürsünlər, yox əgər görə bilməsələr bu işin icrasını başqa vaxta saxlasınlar. Onlar ona çatmadılar. Mirzə Salman yoldan dövlətxanaya çatıb İsgəndər şanlı nəvvabın və nəvvab şahzadənin yanına gələrək, əmirlərin niyyətindən onları agah etdi. Nəvvab şah əmirlərin yanına gəlmələri xüsusunda əmr etdi. Bütün əmirlər və dövlət başçıları gəlib yığışdıqdan sonra onlardan soruşdu: "Bizim vəzirimiz və
359 Herat şəhərindəki fəxri qəbiristanlıq. Böyük alim və şairlərin - Xacə Abdullah Ənsarinin", Əbdürrəhman Caminin'", Abdulla Hatifinin'"' və başqalarının qəbirləri oradadır ki, bu sətirlərin müəllifi XX əsrin son onilliklərində Əfqanıstanda işlərkən dəfələrlə həmin gazərgahı ziyarət etmişdir - Ş.F.
493
yüksək etimadlı adamımız olan Mirzə Salmana qarşı belə hərəkətinizin səbəbi nədir?" Əmirlər əvvəlcə bunu inkar edərək dedilər: "Bizim ondan heç bir şikayətimiz yoxdur. Əgər qızılbaş cahillərindən kimlərsə onunla ədəbsiz rəftar etsələr, biz onları tutub fəsada nail olanların cəzalarını verərik". Mirzə Salmana qarşı olan adamlar bu əsnada Sultan Hüseyn Mirzə mədrəsəsinə yığışıb böyük qiyam qaldırdılar, saraya adam göndərib bildirdilər: "Mirzə Salman dövlətin viranlığını istəyir və qızılbaşların düşmənidir. Qızılbaşların müxalif olmaları və Xorasan əmirlərinin üsyan və tüğyanlarının səbəbi də onun pis rəftarından başqa bir şey deyildir. Əgər o aradan götürülməsə, qızılbaşlar arasında ikitirəlik kənar olmayacaqdır". İş bu yerə çatdıqda əzəmətli əmirlər də bu barədə danışıb şaha belə ərz etdilər: "Mirzə Salman tacikdir və hesab işləri və divan müamilələrindən başqa işlər ona aid deyil və ondan heç nə də təvəqqə olunmur. Nə gərəkdir ki, o ləşkər və qoşun sahibi olub səltənət işlərinə dəxalətdə bulunsun, fitnə-fəsada səbəb olsun? Bir halda ki, indi qızılbaşlar məsələnin üstündən pərdəni götürüb onunla belə bir pis məqamdadırlar, yaxşısı budur ki, o vəzarət mənsəbindən və başqa işlərindən uzaqlaşdırılsın". Mirzə Salman ağıllı adam idi və bilirdi ki, bu işlər əmirlər tərəfindən qurulmuşdur və onlar onun qətlindən başqa heç nə ilə razılaşmayacaqlar. Belə düşündü: "Bu məsələ madam ki, şahın və şahzadənin hüzurunda qaldırıldı, həyatda olan adam həyatdan getmək istəməz." Buna görə də razılaşdı ki, heç olmasa onu həbs etsinlər və [müəyyən] bir yerdə saxlasınlar. Bu əsnada əzəmətli əmirlər padşaha dualar edib dağılışdılar. Əmirlərin birini bir dəstə adamla bu gecə Mirzə Salmanın keşiyində qoydular ki, sabah nəvvab şahdan nə əmr və işarə olarsa, elə də hərəkət etsinlər. Mirzə Salman nəvvab şahzadənin iqtidarının artmasına çalışdığından, zahirdə özünü onun fədailərindən sayır və istəmirdi ki, o həzrətin bu məmləkətdə şəriki olsun. Bu məsələdən sonra şahın şərafətli xatirinə təşviş düşdü. Etibarlı bir adamını böyük əmirlərin birinin yanına yollayıb onun fikrini soruşdu. O, Allah-təalaya and içib bildirdi ki, bizim tərəfimizdən heç vaxt sədaqətsizlik və bəndəliyə zidd əməl görünməmişdir, nəvvab şah və şahzadə ilə etdiyimiz əhd-peyman möhkəmdir. Amma, Mirzə Salman həmişə bizi fitnə-fəsada təhrik 494
edərək, sizin mübarək xatirinizi biz tərəfdarlarınızdan yayındırır. Qızılbaş ağsaqqalları onun vəzirliyi və iqtidarı ilə razılaşa bilmirlər. Onun barəsində hər əmr və işarə etsəniz bizlər əməl edəcəyik.
Yüklə 4,41 Mb. Dostları ilə paylaş:
|