AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. A. Bakixanov adina tariX İnstitutu
Yüklə 4,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- HÜMAYUN MƏİYYƏTİNİN İKİNCİ DƏFƏ AZƏRBAYCANA YÜRÜŞÜ, ƏMİR XAN TÜRKMANIN ƏSİR ALINMASl, ƏLİQULU XAN FƏTHOĞLU USTACLININ VƏZİFƏDƏ
- Əmir xan Türkmanın Azərbaycan əmirül-üməralığı vəzifəsindən kənar olunması
|
Mürşüdqulu xanın Məşhəd hakimi Salman xandan üzrxahlıq etməyi:
Hələ Xorasan mülkündəki işlərə bələd olmayan və qoşun- ləşkər hazırlamayan Salman xanın yanında pərakəndə və istedadsız az miqdar, adam vardı. Hələ o, Mürşüdqulu xana etibar etmir, onun yalan sözlərinə inanmır və buna görə də onunla görüşə razı olmurdu. Salman xan onun barəsində fikrə dalıb, hələ nə onunla düşmənçilik etmək istəyir, nə də özündə onun gəlişinə mane olmaq qüdrəti görürdü. Ağıllı insan və köhnə hərbçi olan Şahqulu Sultan Qarınca isə Cama tərəf yollandığından, hələ Məşhəddə deyildi ki, Salman xan onunla bu barədə məsləhətləşə bilsin. Xülasə, Mürşüdqulu xan razılıq və icazə almadan bir neçə nəfər adamı ilə məqsədinə doğru yola düşdü. Məşhədə yaxınlaşanda, 504
Məşhədin əzəmətli seyidləri və əyanları qaladarlıq edə bilməmək qorxusundan cənab Salman xanı onunla ülfətə və birliyə rəğbətləndirdilər, Mürşidqulu xanı qarşılamağa hazırlaşdılar. Xanın az miqdar adamla gəldiyini eşidən Salman xan zərurət üzündən dostluq (vedad) izhar etdi, mehmanı gözləməyə başladı. Xanın gəlişi günü müqəddəs astananın seyidləri, xidmətçiləri, həmçinin müqəddəs Məşhədin əyanları ilə pişvaza çıxıb xanı şəhərə gətirdilər. Mürşüdqulu xan onunla ədəb-ərkanla rəftar edib bir nökər kimi söhbətə başladı. [Sonra] Mürşüdqulu xan müqəddəs astanaya gedərək, ziyarət şərtlərini yerinə yetirdi, sərkare-feyzasarın mehmanı oldu. Ehtiyatkarlıq edib bir neçə gün də astanada ləngidi və oradan heç yana çıxmadı. Hər gün müqəddəs astanada onunla görüşən Salman xan mizbanlıq mərasiminə qurşandı, rəsmi ziyafətlər verdi. Onun tərəddüdlü olduğunu başa düşən Mürşüdqulu xan məkr və hiylə qapılarını açdı, şirin dili və yaltaq davranışı ilə xanın tərəddüdünün rəf olunmasına çalışdı. Get-gedə şəhərdə Mürşüdqulu xanın adamlarının sayı çoxaldı. Hətta hələ Salman xanın yanına gələ bilməyən bölgə adamları da, o neçə gün ərzində şəhərə gələrək xanla görüşdülər. Xanın qəlbində həmişə yer tutan müqəddəs Məşhədin hakimi olmaq həvəsi üzə çıxdı. O, zahirdə Salman xanla görüş, batindəsə Məşhədi tutmaq istəyi ilə hakimlərin iqamət yeri olan və Salman xanın da orada qaldığı Çaharbağa gəldi, orada dayandı. Salman xan ziyafət və mehmandarlığa başladı, müxtəlif söhbətlər etdi. O, özünün İsgəndər şanlı nəvvabın və şahzadə Sultan Həmzə Mirzənin dövlətxahı olduğunu ona bildirdi. Mürşüdqulu xan məsələnin başlanğıcında öz itaətkarlığını izhar etsə də, nəhayət qəlbindəki sirlərini Salman xana bidirdi və dedi: "Xorasan əhalisinin rəiyyət və əskərləri əlahəzrətə itaət etməyə ürək bağlamışlar. Onlar o həzrətin lələsi və Xorasanın bəylərbəyisi olan Əliqulu xan Şamlı ilə də əhd-peyman etmişlər. İsgəndər şanlı nəvvab da Xorasan məmləkətini təzədən Xorasanda olan bu əziz və səadətli oğluna vermişdir. Əgər cənab xanın Xorasanda qalmaq meyli vardırsa, onun əlahəzrət şahın itaətindən və Əliqulu xanla razılaşmasından başqa heç bir çarəsi yoxdur. Belə olan bir halda, cənab xanın hakimi kimi bu vilayəti qorumaq, bölgə sərkeşlərini və Məşhəd hüdudlarındakı düşmənləri cəzalandırmaqdan ötrü güclü qoşunu yoxdur. Dövlətin məsləhəti belədir ki, bu vilayət mənim
505
ixtiyarıma verilsin, cənab xan isə mənim olan Xaf və Baxərzə gedib o vilayətdə rahatlıqla yaşasın". İtaətdən başqa çarəsi olmayan Salman xan buna razı olub o vilayətə getmək təklifini qəbul etdi və Mürşüdqulu xan onu Xaf və Baxərzə çatdırmaqdan ötrü etimadlı adamlarına göstəriş verdi. Məşhəd hakimi kimi Salman xanın başına toplaşmış adamların əksəriyyəti ondan ayrılıb şəhərdə qaldı, o isə bir neçə nəfər adamla yola düşdü. Xorasandakı vəziyyət və Mürşüdqulu xanın hərəkəti onun ürəyindən olmadı, İsgəndər şanlı nəvvab və şahzadə Sultan Həmzə Mirzənin ona etdikləri haqlı ehtiram (həqqyozarı) səbəbindən heç Xorasanda qalmaq istəmədi də. Buna görə də, o, yolda ov bəhanəsi ilə özünün yüngül-ağır əşyalarını atıb fərar etdi və İraqa yollandı. Onun gedişindən agah olan Mürşüdqulu xan bu hərəkətin öz istəyinə uyğun baş verdiyini düşünüb, şövkət və iqtidarla müqəddəs Məşhəd hakimliyinə başladı, Herata tərəf xəbərçilər (möbəşşeran) göndərdi, baş vermiş əhvalatın məhz əlahəzrətin iqbalından yarandığı barədə Əliqulu xana məlumat verdi. O, çoxlu adamı olan Budaq xan Çekəni və onun övladı, Baba İlyasın övladı, bayat təbəqəsi, müqəddəs Məşhəd hüdudundakı cığatay oymaqlarının başqa əmir və qoşun başçıları ilə birləşdi və Budaq xanın qızına elçi göndərdi, həmin diyarın bütün əhalisinin könlünü aldı, hökmü həmin vilayətdə həyata keçmiş oldu. Əmirlərin əksəriyyəti ona itaət etdi. Mürşüdqulu xan bu hadisələrin baş verdiyi günlərdə ona kömək etmiş ustaclı və başqa tayfalara, həmçinin yenidən onun əlinə keçən vilayətlərin camaatına, zəmanəyə uyğun olaraq vilayətlər payladı, onun şövkət və iqtidarı gün-gündən artdı, nəticədə bunlar şamlı tayfasının həsədinə səbəb oldu. Amma, o cənab Əliqulu xanla da ülfət, dostluq, sədaqət yoluyla gedirdi. Həmin qışı asudəliklə müqəddəs Məşhəddə keçirən Mürşüdqulu xan o vilayət işlərinin nizamlanması ilə məşğul oldu, Salman xan isə yanındakı mülazimləriylə birlikdə Tun və Təbəs yolunu keçib İraqa gəldi, Qəzvin darüssəltənəsində İsgəndər şanlı nəvvab və nəvvab cahanbaninin xidmətinə yetişməklə şərəfləndi, baş verənləri yuxarıda bəyan olunduğu kimi onlara ərz etdi.
506
Onun gəlişindən bir neçə gün əvvəl onun möhtərəm rövcəsi (həlileye-cəhle), cənnətməkan şahın qızı ülyacənab Şəhrəbamı bəyim xəstələndi. [Təbiblərin] müalicələrinin nəticəsi olmadı və o, Haqqın dəvətini qəbul edib bəqa evinə yollandı. Qəzvin yaxınlığında bu möhnətli xəbəri eşidən Salman xan ondan ötrü çox məlala batdı. İsgəndər şanlı xaqan ona şahanə şəfqətlər və xosrovanə mehribanlıqlar göstərib təsəlli verdi, rüzgarın gərdişindən Salman xanın qəlbinə dolmuş kədərin rəf olunmasından ötrü ona ürək-dirək (təfəqqoq və delcuyi) verdi.
Müzəffər şah məiyyəti Qəzvin darüssəltənəsinə çatdıqda qış da sona çatdı, türki meymun (pici) ilinə bərabər olan doqquz yüz doxsan ikinci ilin (miladi 1584/85) dünyanı işıqlandıran novruzu gəlib yetişdi, cahanın işrətabad yerləri bahar (rəbi) mövsümünün qədəmlərindən tazə təravət tapdı. Nəvvab cahanbaninin cavanlığının başlanğıcı, nəfsani ləzzətlərin onun tərəfindən dərk edilməsi və kama yetişmək dövrü idi. O, öz şərafətli vaxtını, seyr və söhbətə sərf edir dostları və həmsöhbətləri ilə birlikdə işrət məclislərinin xəlvət yerlərində şadyanalıq edir, reyhani şərab qədəhlərini (eqdahe-rahe- reyhani) və sevinc artıran badələri nuş edir vüsal gülzarının lalə yanaqlı, ay üzlü gözəllərindən şadlıq gülləri dərirdi. Azərbaycan bəylərbəyi Əmir xan öz vəziri Qasım bəyi Təbrizdən ali saraya göndərib Azərbaycanın həqiqi vəziyyətini, rumilərin hücumunu və onların İrəvanı tutmalarını şaha ərz etdi. Şah, nəsibi qələbə olan qoşunla İrəvan qalasına hücum etməyi qərara aldı. Əzəmətli əmirlər və dövlət başçıları bir yerə yığışıb Azərbaycana tərəf getməyə razılaşdılar. Onlar yay fəslinin əvvəllərində Qəzvin darüssəltənəsindən hərəkət edib Azərbaycana yollandılar. Məhəmməd xan Türkmana öz ləşkərini hazırlamaq və müzəffər şah dəstəsinə gəlib qoşulmaq üçün Kaşana getmək izni
507
verildi. Müseyib xan Təkəli də qardaşı oğlu Muxtar Sultanla birlikdə öz ülkaları olan Reyə yollandılar. Miyanc çəmənliyində onların iqbal çadırları qurulan vaxt Həmzə Mirzə qiymətli Səfəvi şeyxlərinin - Allah onların ruhlarını müqəddəs saxlasın - məqbərəsini ziyarət etmək məqsədilə hümayun ordudan və məşhur atasından ayrılıb Ərdəbil darülirşadına yollandı. Şahzadə hələ geri qayıtmamışdı ki, Əmir xan əksəriyyət qardaşları, övladları, qohumları və öz tayfasının adamlarından ibarət təxminən on iki min nəfərlik ordu ilə ali şah heyətini qarşılamaq üçün Təbriz darüssəltənəsinidən çıxıb hümayun ordunun yaxınlığında dayandı. Şahzadə orduda olmadığından, Əmir xan bir qədər [onun gəlişini] gözlədi, onun gəlişindən sonra birlikdə getdilər və xan İsgəndər şanlı nəvvabın ayağını öpmək şərəfinə nail oldu. Şahzadə Təbrizə getmək meylinə düşdü, Miyanc çəmənindən keçib bir neçə yer qət edərək xoşbəxt bir saatda Təbriz darülsəltənəsinə daxil oldu. Təbrizin əhalisi və sahibləri (əshab), ümumiyyətlə bütün böyük və kiçik təbrizlilər gələnləri qarşılamaq üçün [evlərdən] çölə çıxıb şadyanalıq etdilər. İsgəndər şanlı nəvvab və aləm şahzadəsi həşəmət və xoş təəssüratla Təbriz dövlətxanasına gəldilər, öz ata- babalarının dövlət və səltənət paytaxtında əyləşdilər. Cənab xan (yəni Əmir xan - Ş.F.) qonaqlara qonaqpərvərliyə (mizbani) başlayaraq, olduqca yüksək xidmət edirdi. Onun alnında həmişə diqqət və iltifat nurları parlamaqdaydı. Buna görə də gün-gündən inkişaf və tərəqqidə oldu. Amma, fələyin məsləhəti ilə birdən-birə onun dövlət büsatı dağıldı, xəyalına belə gəlməyən bir vəziyyəti ibrət görən gözü ilə müşahidə etdi və nəticədə ona olan oldu. Məsələ belə baş vermişdir: Hümayun şah qoşunu birinci dəfə Təbrizə gələn il hümayun qışlaq orada olmuşdu və nəvvab şahzadənin yaşı az idi. Əmir xandan və əmirlərdən üz verən bəzi bəyənilməz hərəkətlər adamların gözündən yayınırdı. Amma, bu dəfəki gəlişdə onun şərafətli ömrü on səkkiz yaşına girmiş, şahzadə özünün inkişaf sərhədinə gəlib çatmışdı. Gənclik qüruru səltənət və hökmdarlıq badəsini doldurmuş, qıpqırmızı şərabın nuş edilməsi isə yuxarıda göstərilən hər iki ilahi keyfiyyətin üstünə əlavə olunmuşdu. Hər hansı mülayim olmayan hərəkət onun mübarək hafizə aynasının üstünü tərlədirdi. Təbrizə gəlişinin ilk vaxtlarında ayaqlarını ədəb dairəsindən kənara qoyan və tərslik edən və onun şərafətli xatirini 508
incidən bəzi fitnəkar qızılbaşlar öz yollarını azmışdılar. Şahzadə onları aradan götürmək qərarına gəldi. Bu hadisələrin baş verməsi zamanı (güman ki, anası Məhdülya ilə bağlı hadisələr - Ş.F.) Əmir xan ali orduda olduğundan belə görünürdü ki, onun sədaqət ətəyi həmişə ədəbsizliyə bulanmamışdır. Şahzadə onu bütün işlərdə özünə müttəfiq etmək və bütün gizli işlərini onun vasitəsilə həyata keçirmək istəyirdi. Buna görə də ona və onun adamlarına əvvəlkindən daha çox ifrat diqqət və nəvazişkarlıq (təzimat və təkrimat) göstərirdi. Amma, Əmir xan həqiqətən də xeyirxah və
məsləhətləşməyə layiq bir adam olduğundan və Rum sultanının həmin mülkü ələ keçirmək arzusuna düşdüyündən bu [bəylərbəyi] hər biri böyük oymaqlara (tayfalara - Ş.F.) mənsub olan ağsaqqal adamları cəzalandırılmalarını, vaxta münasib olaraq münasib bilmədi, [şahzadə ilə] razılaşmadı. O, bu vaxtadək şərab içilməsinin qadağan edilməsinə səy etməkdəydi. Əmir xan, işrət günlərinin və cavanlığın təsirindən şahzadənin şərab içməyini bəyənilməz (məkruh) sayır, hərdənbir ona dövlətxahlıq baxımından bir atalıq kimi (ətaliqanə) nəsihət edir, bu əməldə şahzadəni müdafiə edən əmirləri və dövlət adamlarını (ərkan) töhmətləndirirdi (sərzəneş). Bu vaxt, hamısı cəhalət və qürur badəsindən məst olan [Əmir xanın] qardaşlarından, övladlarından və qohum-əqrabalarından ibarət [bir dəstə adam] ədəbsizliyə başladılar. O həzrət [Həmzə Mirzə] hövsələsinin genişliyi, dövlətin qorunması (pase-dovlət) və [Əmir xanın] məqam və mərtəbəsinin hifz edilməsindən ötrü onların hərəkətləri üzərinə hicab pərdəsi çəkirdi. Amma Əmir xanın kobud hərəkətləri şahzadənin nurlu xatirini dumana bürüyürdü. Hamısı cahil cavanlar olan və dövlət işlərindən xəbərləri olmayan ali məclis iştirakçılarından Əliqulu bəy Fəthoğlu və ustaclı oymağından olan onun qohumu Məhəmmədi bəy Sarı Solaq şahzadəyə yaxın idilər və türkman tayfasına qədimdən bəri ədavət bəsləyirdilər. Onlar, şərab nuş edilməsi və qəlyan çəkilməsi vaxtı, fitnə-fəsad yaratmaq fikrinə düşüb şahzadəyə onun ürəyinə yatan bəzi sözlər ərz edir, o həzrətin şərafətli xatirini pərişan hala salırdılar. Şahzadənin qəzəbinə səbəb olan bəyənilməz hərəkətlərdən biri bu idi: [Əmir xan] şahın icazəsi olmadan öz məsləhəti ilə evinin qapısı önündə bir qala bina etmiş, ətrafında bürclər yüksəltmiş, evini xeyli möhkəmlətmişdi. Onun bu hərəkətini üsyan və tüğyan əlaməti kimi düşünüb şahzadəyə qorxulu sözlər ərz
509
etdilər, fitnə yaratmağa başladılar. Get-gedə səyçilərin (saiyan) səyi ilə arada küdurət yaranmağa başladı. Əmir xan şahzadənin özünə münasibətinin dəyişdiyini duydu, vüqar ayaqlarını ətəyinə çəkib şahın mülazimi olmaqdan kənarlaşmaq qərarına gəldi, arada olan gediş-gəlişi kəsdi. Birdən-birə işin üstündən pərdəni açmaq istəməyən şahzadə qaranlıq məsələnin aydınlaşması üçün Əmir xanın hərəmxanası və qalası olan Sahibabad meydanında çovkanbazi və qəbəqəndazi [oyunları] keçirmək üçün işrət məclisi qurdu. Bütün qızılbaş əmir, əyan və əmirzadələri gələrək şadyanalığa başladılar. Evinin yaxınlığına baxmayaraq Əmir xan həmin məclisə gəlmədi və bu hal vəhşətə səbəb oldu. Elə o günlərdə Məhərrəm ayı və aşura günləri yetişdi. Vəlayətnisan bu xanədanın belə bir qaydası var ki, aşura günü padşah, bütün əmirlər və qoşun başçıları seyyidəş- şühədanın 365 Kərbəla mərəkəsində qətl olunanların təziyəsini keçirir, əza tuturlar. [Əzadarlar] hökmdarın yanında əza həndaməsi qurur, göz yaşları tökürlər. Bu aşura günü təziyə məclisi Sahibabad meydanının yanındakı mərhum Həsən padşahın məscidində tərtib olundu. Bütün əmirlər gəldilərsə də, Əmir xan qəflətə qapılıb gəlmədi. Əzəmətli əmirlər bu qəfləti qəbahət bilib onun ardınca adam yolladılar. O, öz evində təziyə məclisi qurmuş və türkman tayfa üzvlərindən böyük bir yığıncaq təşkil etmişdi. Bu məsələ şahzadəyə ərz olundu və onun mübarək xatirindəki pərişanlığın artmasına səbəb oldu. Qulu bəy Qorçibaşı batində Əmir xanla müttəfiq idi və əmirlərin əksəriyyəti biri-birilərinə kömək edirdilər. Qorçibaşı şahzadə ilə Əmir xan arasındakı vəziyyəti yoluna qoymaq istədi. O, Əmir xanın adından sədaqət izhar edərək, şahzadədən xahiş etdi ki, Əmir xanın evinə öz səadət qədəmlərini ataraq oranı öz gəlişi ilə nurlandırsın. Şahzadə qorçibaşı və əmirlərin xahişlərini nəzərə alaraq onun evinə təşrif apardı. Əmir xan ali bir məclis düzəldib şahanə qonaqlıq verdi, şahzadənin yaxınlarına, xüsusən Əliqulu xan Fəthoğluya insanlıq və ata- oğulluq ehtiramı göstərdi. Amma əksəriyyəti əzəmətli əmirlər silkinə mənsub və qoşuna malik olan Əmir xanın qardaşları, oğlanları və qohumları (əqvam) cahillik və qürur badəsindən sərxoş olub kobud hərəkətlər etdilər, o həzrətin yaxınlarına, xüsusilə ustaclı və şamlı əyanlarına
365
İmam Hüseyn – Ş. F. 510
kinayəli, yaxud aşkar şəkildə təhdidedici sözlər dilə gətirdilər, elə onlar da pərdəaltı tərzdə danışıb bunlara qarşı ehtiramsızlıq göstərdilər. Bu gediş-gəlişin heç bir faydası olmadı, əksinə vəhşətin yaranması üçün səbəblər ortaya çıxdı. Badə məclisi davam etdiyindən, həmin ali məclisin masabəyi (hərife-bəzme-piyale) olan Şahrux xan şahzadənin ona göstərdiyi iltifatın təsiri ilə sərxoş olmuşdu. Şahzadənin şərafətli xatirinin Əmir xan və onun sülaləsinə qarşı kin ilə (neqar) dolub kamal nöqtəsinə yetişdiyini və təbiət camının Əmir xana münasibətdə qəhr baxışı ilə dolduğunu görən Şahrux xan bu işə (Əmir xanın cəzalandırılmasına - Ş.F.) razı oldu, bu məsələdə başqa adamlarla birləşdi və şahzadənin etdiyi niyyətin icrası məsələni qorçibaşı ilə məsləhətləşdi. [Qorçibaşı] şahzadəni bu fikrindən kənar etməyə və Əmir xanın cəzalandırılmasının başqa bir vaxta keçirilməsinə cəhd etdisə də, bunun heç bir faydası olmadı. Əmir xan, həmçinin qürur və təkəbbür şərabı ilə məst olan başqa türkmanlar hələlik gizli saxlanılan bu məsələdən xəbər tutub, mənasız hərəkətlər etmək qərarına gəldilər və Əmir xanın evində toplaşdılar. Öz oymaqlarının təəssübünü çəkmək bəhanəsilə onların sırasına hətta qorçilər, yüzbaşılar və ordu mülazimləri də daxil oldular. On min nəfərlik adam silahlanıb üsyan və fəsad qapılarını açdılar.
vəzifəsindən kənar olunması:
Türkmanların irəli sürdükləri iddialar bunlar idi: Şahzadənin xidmətində olan bəzi cahillər onun qılığına girmiş və o həzrətin mübarək xatirini bu dövlətxah adamlardan döndərmişlər, xüsusilə Əliqulu xan Fəthoğlu, Məhəmmədi Sarı Solaq, İsmayılqulu xan Şamlı və onlara bənzəyən başqa əmirlər o həzrətə xidmət etməyə layiq deyillər, gərək [şahzadə] arxayınlıq naminə onları özündən kənarlaşdırsın. Belə cəsarətli əməl sədaqət və bəsirət sahiblərin nəzərincə ədəbsizlik olduğundan, türkmanların bu kəbid əməli şahzadənin kinini daha da artırdı. Qəlbində alovlanan qəzəb atəşi daha da çoxaldı. Artıq işin üstündən pərdə götürülmüşdü. Şahzadə ürəyindəki gizli niyyətini zahirə çıxarıb onların cəzalandırılmasını qəti qərara aldı. 511
İlk tədbir kimi Əmir xanın şan-şöhrətinin azalması üçün onu vəzifəsindən kənar edib, Təbriz ülkasının əlindən alındığını Təbriz əhlisinə bəyan etdi. Türkmanların istilasından və Əmir xanın istəklərindən cana doymuş təbrizlilər də razılaşdılar və onun vücudunun yox edilməsinə tərəfdar olduqlarını bildirdilər. Əmir xanın evinə gediş-gəliş kəsildiyindən, o, xəyalında belə təsəvvür etmədiyi vəziyyəti görüb qəflət yuxusundan ayıldı, bürclərə və barılara sığınıb özünü müdafiə etmək qərarına gəldi, bürclərə və barılara top-tüfəng yığıb, Sahibabad meydanı səmtindəki bürcdən hümayun dövlətxanaya tərəf bir neçə top atəşi açdı. Bu minvalla bu top-tüfəng atəşləri üç gün davam etdi. Şahzadənin üzündə bu cəsarətdən məsuliyyət təri görünürdü, "şahsevənlik" elan etdi. Hökm olundu ki, türkmanlardan bu sülalənin və xanədanın qulamı olan hər kəs qoy dövlətxanaya gəlsin, əksinə, kim ki, Əmir xanla dostdur və onun istəyi ilə hərəkət edir, bu dövlətdən əlini üzüb Əmir xanın ətəyindən yapışsın. Şahsevənlik çağırışını eşidən türkman tayfası arasına çaxnaşma düşdü, onlar bu hökmə qarşı çıxa bilməyərək, dəstə-dəstə hümayun dövlətxana qapısına gəlir və şahsevənlər silkinə daxil olurdular. Axırda Əmir xan da öz oğul və qardaşlarını göndərdi ki, onlar da şahsevənlər zümrəsindən xaric olmasınlar. Amma onun özü gəlməkdən imtina etdi. Buna görə də türkmanlar arasına təfriqə və dağınıqlıq düşdü. Əmir xanın özü də öz işinə heyrətdə qalmışdı. Onun yaxın adamları və nədimləri cürətə gəlib dedilər: "Bir halda ki, şahsevənlərin dövlətxaya getmələrinə hökm olunmuşdur, gərək o (Əmir xan - Ş.F.) heç kimin vasitəçiliyi olmadan xidmətə gedib özünü bu yolla hicab pərdəsi arxasından üzə çıxarsın". Əmir xan onun yaxşılığını istəyən bu şəxslərin təklifini rədd etdi və onun [dövlətxanaya] getməyə cürəti olmadı. Hümayun dövlətxanaya toplaşan əzəmətli əmirlər onun yanına adam yollayıb qalaya sığınmağı və top-tüfəng atmağı ona qadağan etdilər və dedilər: "Əgər Əmir xan öz fikrində israr edərsə,
"Bizlər hamımız zərrələrik şahın önündə" 512
deyərək, onun qalasını tutmağa səy etməyimiz lazım gələcək. Qalanın fəthindən sonrasa bunun nəticəsinin necə olacağını özün göz qabağına gətir". Əmir xan əvvəlcə onlara kobud sözlər yolladı. Bütün qızılbaşlılara və təbrizlilərə yaraqlanıb və yürüş ləvazimatını hazırlayıb gecə qalaya hücuma keçməyi əmr edən şahzadənin sözlərini qəbul edən camaat hümayun dövlətxanaya gəldi. Şahzadə yürüşə hazır idi ki, İsgəndər şanlı nəvvabın mərhəmətinə ümid edən əmirlər Əmir xanın kobud hərəkətləri barədə padşahın yanına bir adam yollayıb bu cümə gecəsi çoxlu qan töküləcəyini və böyük fitnə yaranacağını nəzərə alaraq şahzadəni bu əməldən çəkindirməyi xahiş etdilər və bildirdilər ki, əgər sabah Əmir xan şahın xidmətinə gəlməzsə, qoy onda ona nə edirlər etsinlər. İsgəndər şanlı nəvvab öz böyük övladını (Həmzə Mirzəni - Ş.F.) yanına çağırıb onu törədəcəyi hərəkətlərdən çəkindirirdi. Ertəsi gün həmin adamlar hümayun dövlətxanaya toplaşdılar, əmirlər və Əmir xan arasında yenidən gediş-gəliş başlandı. Əmir xan itaətdən başqa çarə görməyərək qaladan çıxmağı qərara aldı. Onun adamlarından olan və "Kiçik həkim" adlanan həkim Əbülfət Təbrizi gəlib xanın qaladan çıxması xəbərini gətirdi. Qorçibaşı, Şahrux xan və əmirlər qalanın yaxınlığına getdilər. Əmir xanla onların arasında Sahibabad [meydanına] yaxın yerdə yerləşən şah məscidinin qapısı ağzında görüş baş tutdu, əmirlər onu hümayun dövlətxanaya gətirdilər. Elə ki, dövlətxanaya daxil oldular, Əmir xan qılıncını belindən açıb boynundan asdı. Bir yanından qorçibaşı, o, biri yanından isə Şahrux xan onu araya alıb günahkar kimi ali nəvvabın yanına gətirdilər. Xan onun ayağını öpməklə şərəfləndi. Ali nəvvab ona ali əcdadından yadigar qalan ədalətli xislətlə dərhal qılıncı onun boynundan götürdü. Əmir xan isə bu vaxt riqqətə gəlib ağladı. Padşah onu bağışladığını bildirib dedi ki, etdiyin bütün kobud hərəkətlər müqabilində sənə qarşı [bizim tərəfimizdən] mərhəmət və iltifatdan başqa heç bir hərəkət baş verməyəcəkdir. Hökm olundu ki, gecə şahzadənin divanxanasında qurulacaq məclisdə Şahrux xan Əmir xanın şərəfinə qonaqlıq versin. Türkman əmirlərindən olan Ədhəm xanı Əmir xanın evini, namusunu və adamlarını mühafizə etməkdən ötrü qalaya göndərdilər. Əmir xan gecəni divanxanada keçirdi. Ertəsi gün "Həştbehişt" imarətinin yuxarı evində onun üçün yer təyin olundu, 513
bütün var-dövləti isə tarac edildi. Bu neçə gün ötdü və Əmir xan Qəhqəhə qalasına göndərildi. Əmir xanın Binəzir adlı çox sevdiyi bir məhbubəsi var idi. Xan onun da qalaya gətirilməsini, ondan ayrı salınmamasını xahiş etdi. Şahzadə onun xahişini qəbul etdi və Binəziri ona təhvil verdilər. Bütün bu hadisələrin Əliqulu bəy Fəthoğlunun səyi ilə baş verdiyini nəzərə alan şahzadə bəyi nəvazişləndirdi, ona xan rütbəsi verib, Təbriz darüssəltənəsinin hakimi təyin etdi və Əliqulu bəy beləliklə bütün əmir və dövlət başçılarının həsədinə səbəb oldu. Onun belə yüksəlməsi əzəmətli əmirlərin xoşuna gəlməsə də, buna etiraz etməyə cürətləri olmadı. Hamı onun yanına gedib öz dostluğunu ərz etməkdə idi. İsmayılqulu xanın ləqəbi "Yoldaş" olduğundan, şahzadə Əliqulu xanı yüksək "Qardaş" ləqəbi ilə şərəfləndirdi. Bu işlərin əsas aparıcısı və məxfi əməllərin icraçısı olan Məhəmmədi Sarı Solaq isə "Sirdaş" adlandırddı. Unudulma bucağına düşən ustaclı tayfa üzvləri isə başlarını öz vücud ciblərindən çıxardılar və inayət və iltifata layiq görüldülər. Bu tayfanın böyük bir hissəsi Təbriz darüssəltənəsinə gəlib Əliqulu xana mülazim olmağı öz izzət və etibarları üçün sərmayə bilərək, mötəbər ustaclı əmirzadələri onun bəndəsi (qulu - Ş.F) olmağı öz üzərlərinə götürdülər. Əmir xanın oğlanları, qardaşları və təbəələri şahzadənin onlara diqqətsizliyindən məyus olurdular, çünki onlara müxalif olan ustaclı tayfasının etibarının yüksəlməsini görüb, daha özləlinə qarşı məzəmmət və bədnamçılıqdan başqa heç nə gözləmirdilər. [Buna görə də] onların hər biri öz künclərindən çıxıb İraqa üz tutdu. Bu xəbərlər Kaşanda Məhəmməd xan Türkmana çatdıqda heyrət dənizinə qərq olub öz hayına qaldı. Əmir xanın qızı Vəli xan Təkəli ilə nikahda idi. Əmir xanın qardaşları, övladı və qohumları tədricən Həmədana gedərək, onun (Vəli xan Təkəlinin - Ş.F.) ətrafında toplandılar. Məhəmməd xan fitnəkarlığa əl ataraq Kaşandan Həmədana getdi, Vəli xanla görüşdü və onu aldadıcı sözlərlə sədaqət yolundan döndərdi. Onun istəyi belə idi ki, bütün türkman və təkəli tayfalarını bir yerə yığsınlar, Təbriz üzərinə hücuma keçsinlər, Əmir xanın düşmənlərindən intiqam alsınlar, Əliqulu xan Fəthoğlunu və Məhəmmədi Sarı Solaqı şahzadənin yanından uzaqlaşdırsınlar, ustaclı tayfasını qəzəbə düçar etsinlər.
514
Belə xəbərlərin Təbrizə çatması, Əmir xanın öldürülməsinə səbəb oldu. Qəhqəhə qalasına bir adam göndərib onu qətlə yetirdilər. Əmir xanın qətli xəbəri İraqda eşidiləndə Vəli xan, Məhəmməd xanı şirnikləndilib Əmir xanın qanını tələb etməyə başladı və onlar Müseyib xanı da bu məsələdə özlərinə müttəfiq etdilər, dava-dalaş qapılarını açdılar. Bu hadisələrin gedişində, inkişaf edib dövlət və padşahlıq işlərinin icrasına başlayan şahzadə, yuxarıdakı məsələnin özünə doğru yönəldiyini başa düşdü. [Buna görə də o,] onların bu kobud hərəkətlərinə dözmədi, Əliqulu xanla və onun məiyyətindəki dövlətxah şəxslərlə özünün iqtidar əlamətlərini zahirə çıxardı. Məhəmməd xan fitnəkarlığa başlayıb Həmədana gedərək, təkəli tayfası ilə yeni əhd-peyman bağlayıb boş-boş xəyallara düşdüyündən, şamlı və ustaclı əmirləri belə məsləhət gördülər ki, onun halını pərişan etməkdən ötrü Kaşan vilayətini onun əlindən alsınlar. Belə qərara alındı ki, [o zaman] məşhur əmirlərdən biri olan Şahverdi Xəlifə Şamlı Kaşana gedib oranı öz əlinə alsın. Ali divanın dəvatdarı* və Kaşanda atasının canişini olan Yusif bəy Məhəmməd xan oğlu qalaya sığındı, aralarında hər gün döyüş baş verdi. Nəticədə Yusif boəy öldürüldü. Bu xəbərdən narahat olan Məhəmməd xan işin üzərindən pərdəni birdəfəlik götürmək məqsədi ilə oğlu Vəlican xanı həmin hadisəni dəf etmək üçün Kaşana göndərdi. Şahverdi Xəlifə qalanı ala bilmədi, axırda qayıdıb Nətənzə getdi. Məhəmməd xan [isə] yaralanmış şikar kimi əsmə-titrəməyə düşdü, fitnə-fəsad qapısını açdı. Təkəli və türkman fitnəkarlığı bir müddət davam etdi və onlar şahzadə ilə müxalifcəsinə davrandılar. Nəticədə iş hərb ilə nəticələndi, həmin tayfalar özlərinin günahkar əməlləlinin cəzasını aldılar. Onların vəziyyətləri haqqında bir azdan Xorasan və Azərbaycanda baş verən hadisələrin zikrindən sonra məlumat veriləcəkdir.
|