AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi fəLSƏFƏ VƏ HÜquq institutu islam tariX, FƏLSƏFƏ VƏ HÜquq

İBN HƏZM ƏNDƏLÜSİ

ikinci tanınmış alimi hesab olunur.
İbn Həzm həm də hədis alimi olmuşdur.
O, “Müsənnəf” və “Müsnəd” olaraq bilinən
hədis kitablarının müəllifidir. İbn Həzm, eyni
zamanda bir-birindən ayrılmayan təfsir, hədis
və fiqh sahəsinə aid əsərlər də yazmışdır.
Ümumiyyətlə o, kəlamçı, məntiqçi və filosof
kimi tanınmışdır.
İBN XƏLDUN (732/1334 – 808/1410) –
tanınmış İslam mütəfəkkiri və tarixçisi ol-
muşdur. Əsl adı Əbdurəhman ibn Məhəm-
məd ibn Əbu Bəkr ibn Məhəmməd ibn
Həsən idi. O, Tunisdə doğulmuşdur. Atası
fiqh alimi olduğundan bu elmi oğluna da
öyrətmişdir. Eyniliklə İbn Xəldun, Quran və
ərəb dilinin incəliklərini öyrənmiş, sonralar
isə o, elmini artırmaq üçün böyük alimlərdən
dərs almışdır. Yüksək savada malik olmuş
İbn Xəldun uzun illər boyu müxtəlif vəz-
ifələrində çalışmışdır. O, Əlcəzair və
Mərakeşdə olarkən biliklərini bu ölkələrin
kitabxanalarında daha da zənginləşdirmişdir.
Orada İbn Xəldun İspaniyanın tanınmış al-
imləri ilə görüşmüşdür. O, müəyyən müddət
İspaniyada yaşamış, sonra Əlcəzairə qayıt-
mışdır. Orada öncə məscidin xatibi olmuş,
sonra isə dövlət vəzifələrində çalışmış, eyni
zamanda müəllimlik fəaliyyəti ilə də məşğul
olmuşdur. 784-cü ildə İbn Xəldun Qahirəyə
köçmüş və həyatının sonuna qədər burada
yaşamışdır. O, Qahirədə Əl-Əzhər univer-
sitetində müəllimlik etmişdir. Daha sonra
Misir sultanının dəstəyini qazanan İbn Xəl-
dun qazi vəzifəsinə təyin olunmuşdur. Ailəsi
dənizdə gəminin batması nəticəsində həlak
olduqdan sonra bu vəzifəni tərk etmiş, özünü
elmə həsr etmişdir. O, tarix və ictimai elmlər
üzrə əsərlər yazmış, tələbələr yetişdirmişdir.
Onun ən məşhur kitabları bunlardır: “Əl-
İbər” (İbrətli örnəklər), “Xəbər fi Əyyamül-
Ərab” (Ərəblərin həyatında olan hadisələr),
“Əl-Əcəm vəl-Bərbər” (Ərəb olmayanlar və
bərbərlər). “Müqəddimə” əsərlərində isə o,
ölkə idarə etmə ilə bağlı problemlərə toxun-
muşdur. Bu əsərlər onu bütün dünyada tanıt-
mışdır.
İBN KƏSİR (701/1301 – 774/1373) –
görkəmli müsəlman müfəssiri və fəqihi ol-
muşdur. O, Suriyanın Busra şəhərinin yaxın-
lığındakı bir kənddə doğulmuşdur. İbn Kəsir
atasını erkən yaşlarında itirdikdən sonra
Dəməşqdə tanınmış ilahiyyatçılardan dərs
almışdır. O, təhsilini bitirdikdən sonra təfsir
və hədis sahəsində alim kimi tanınmışdır. O,
Dəməşqin ən məşhur mədrəsələrində dərs
demişdir.  İbn Həcər Əcgəlani, Şihabəddin
Hici kimi alimlər onun öyrənciləri olmuş-
durlar. O, 74 yaşında vəfat etmişdir. 
İbn Kəsir bizim günümüzə qədər çatan və
müsəlman dünyasında yüksək dəyər-
ləndirilən çoxlu sayda kitabların müəllifi ol-
muşdur. Onun ən məşhur əsərlərindən biri
“Əl-Bidəyə vən-Nihayə” (Başlanğıc və son)
adlı çoxcildli tarix kitabıdır. Burada
dünyanın yaradılışından müsəlman tarixinin
767/1366-cı ilinə qədər olan bütün hadisələr
öz əksini tapmışdır. İbn Kəsirin ikinci
məşhur əsəri “Təfsirül-Quranul-Əzim” adlı
çoxcildli Quran təfsiri olmuşdur. Burada
Quranın bütün ayələri başqa ayələr, hədislər
və səhabə sözləri ilə təfsir edilmişdir. Burada
İbn Kəsir öz yanaşmasını da qeyd etmişdir.
İBN QƏYYİM CÖVZİYYƏ (751/1350
ildə vəfat etmişdir) – sələfiliyin
yaradıcılarından biri olmuşdur. Dəməşqdə
doğulmuşdur.  Fiqhi, kəlamı (I) və ərəb
dilinin qrammatikasını məşhur müəllim-
lərdən öyrənmişdir. Onun müəllimlərindən
biri  İbn Teymiyyə olmuşdur. İbn Qəyyim
onunla ölümünə qədər dostluq etmiş, sonra
isə onun təlimini yaymış və inkişaf et-
dirmişdir. O, 726/1325 – 728/1328-ci illərdə
Misirin məmlük hakimiyyəti tərəfindən təqib
olunub həbsxanaya atılmışdır. İbn Qəyyim
təfsir və  hədislərin, eləcə də onların
128
İBN XƏLDUN

metodologiyasının, fiqh, kəlam, ərəb dilinin
mahir bilicisi kimi tanınmışdır. Bu sahələrdə
əsərlər ərsəyə gətirmişdir. O, təqlidə qarşı
çıxış etmiş, istənilən məsələdə yalnız birbaşa
İslamın
ilk qaynaqlarına müraciət
edilməsinin tərəfdarı olmuşdur. O, həmçinin
dinə sonradan gətirilmiş müxtəlif bidətlərə
qarşı çıxış etmişdir. 
İBN QÜTEYBƏ (213/828-276/889) –
tanınmış müfəssir, mühəddis, fəqih,
kəlamçı və İslam tarixçisi olmuşdur. Bəzi
mənbələrə görə o, hənbəli məzhəbinin
ardıcılı olmuş, Kufədə doğulsa da, həyatının
böyük bir hissəsini Bağdadda keçirmiş, 63
yaşında vəfat etmişdir. 
Bağdadda müxtəlif dinlərin və
məzhəblərin mənsubları yaşayırdılar. On-
larının arasında ilahiyyat mövzuları haqqında
qızğın mübahisələr baş verirdi. Bütün bu
amillər İbn Qüteybənun dünyagörüşünün
formalaşmasında, onun elm
yolunu
seçməsində həlledici rol oynamışdır. Təh-
silini dövrünün tanınmış alimlərindən
almışdır. İbn Qüteybə yüksək vəzifələrdə
çalışmışdır. Onun hakim olduğu da bilin-
məkdədir. Bundan başqa o müdərrislik etmiş,
çoxlu kitablar yazmışdır. Buna görə də onun
çoxlu tələbələri olmuşdur. İbn Qüteybə
“Təvil əl Muşkilül-Quran” (Quranın çətin
yerlərinin təfsiri), “Muşkilül-Hadis” (Hədis-
lərdəki çətinliklər) kimi kəlam (I),  fiqh  və
başqa elmlər sahəsində 40-dan çox kitabın
müəllifi olmuşdur. O, ayələrin və hədislərin
qrammatik quruluşuna dair əsərlər də qələmə
almışdır. 
İBN MACƏ (209/824 – 273/886) –
dövrünün məşhur mühəddisi və fəqihi ol-
muşdur. İranın Qəzvin şəhərində doğulmuş-
dur. Çox erkən yaşlarından hədislərə maraq
göstərmiş, müsəlman aləminin müxtəlif
mədəni mərkəzlərinə – Xorasana, Bəsrəyə,
Kufəyə, Məkkəyə, Suriyaya, Misirə səfərlər
etmişdir. Orada o, hədisləri toplayaraq sis-
temləşdirmiş və beləliklə o, məşhur əsəri
“Sünən” adlanan hədis kitabını yazmışdır.
Orada 4000-dən çox hədis toplanmışdır.
İBN TEYMİYYƏ (661/1263 –
728/1328) – müsəlman mütəfəkkiri və
hüquqçusu, müasir sələfiliyin
yaradıcılarından biri olmuşdur. Tam adı
Əbülabbas Təkiəddin Əhməd ibn Əbdul-
həlim Məcdiddin ibn Əbdüssəlam ibn
Teymiyyə idi. 
İbn Teymiyyə 661/1263-cü ildə Hərranda
(Suriyanın şimalında) anadan olmuşdur. O
zaman monqolların Hərranı ələ keçirəcəkləri
təhlükəsi yaranmışdır. Ona görə onun ailəsi
Dəməşqə köçmüşdür. Atası ona fiqh və təfsir
elmlərini öyrətmişdir. 
İbn Teymiyyənin dünyagörüşünün
inkişafında monqol hücumlarından
Dəməşqdə sığnacaq tapmış o dövrün bir çox
alimləri böyük rol oynamışdırlar. Burada
müxtəlif ilahiyyat məktəbləri inkişaf etmiş,
onların arasında çəkişmələr gedirdi. O zaman
aparıcı əqidə məktəbi əşərilik olmuşdur.
Ancaq başqa məktəblərin ardıcılları əşəri
kəlamına (I) qarşı çıxış edirdilər. 
İbn Teymiyyə də əşəri təliminin əsaslarını
tənqid etmişdir. Daha sonra o, çeşidli mək-
təblərin, cərəyanların, təriqətlərin ardıcılları
ilə mübahisələrə cəlb olunmuş, onların bir
çoxlarını İslama bidətlərin gətirilməsində
suçlamışdır. Bundan başqa, onun verdiyi
hüquq hökmləri bir çox başqa alimlərin
hökmlərindən fərqlənirdi. İbn Teymiyyənin
ardıcılları isə İbn Teymiyyənin verdiyi
hökmlərinin İslamın ilkin ruhuna və peyğəm-
bərin  səhabələrinin yoluna daha uyğun
olduğuna inanırdılar. 
Suriyada qarşıdurmaların yaranmasını
istəməyən Məmlük sultanları İbn Teymiyyəni
və onun ardıcıllarını təqib etmişdirlər.
İbn Teymiyyə təfsir, fiqh və hədis elmləri
üzrə çoxlu kitablar yazmışdır. Onların bir
çoxu günümüzə gəlib çatmamışdır. Onun
təlimi sələfiliyin əsasını təşkil edir.
İBN ŞİHAB ZÜHRİ (125/742-ci ildə
vəfat etmişdir) – tabiundan ən tanınmış
hədis ravilərindən biri olmuşdur. Hicaz və
Suriya arasında yerləşən Ayla məntəqəsində
129
İBN ŞİHAB ZÜHRİ

yaşamışdır. Öz dövrünün ən bilikli insan-
larından biri olmuşdur. İbn Şihab hədis elmi
üzrə Əməvi xəlifələrinin sarayında dərs
demişdir. O, təfsir və hədis elminin incəlik-
lərinə sahiblənmişdir. O, səhabələrlə
görüşməsə də, onların rəvayət etdikləri
hədislərin ötürücüsü olmuşdur. Ancaq, bu
hədislərin kimlər tərəfindən rəvayət edildiyi
bilinmədiyi üçün mühəddislərin çoxu bu
hədisləri səhih hesab etmirlər. 
İBRAHİM – Allahın ən böyük peyğəm-
bərlərindən biri olmuşdur. Quranda o,
“Xəlilullah” (Allahın dostu) adlandırılmışdır
(Quran 4: 125). Rəvayətlərə görə İbrahim
peyğəmbərin böyük oğlu İsmail ərəblərin əc-
dadı,  Məhəmməd peyğəmbərin isə birbaşa
ulu babasıdır. İbrahim peyğəmbərin kiçik
oğlu İshaq isə Bəni İsrailin ulu babası hesab
olunur. Rəvayətlərə görə İbrahim peyğəmbər
Mesopotamiyanın Ur şəhərində (indiki
Türkiyənin Urfa şəhəridir) doğulmuşdur.
Orada sami qəbilələri olan kəldanilər
yaşayırdılar. İbrahim onların peyğəmbəri ol-
muşdur. Bəzi Quran təfsirçilərinə görə
Quranın 6-cı surəsinin 74-cü ayəsində adı
İbrahim peyğəmbərin atası kimi çəkilmiş,
bütlər düzəldib satmış Azər, əslində onun
əmisi və ya atalığı olmuşdur. Birinci əri
Taruhdan hamilə olan İbrahimin anası
Əminə isə onun ölümündən sonra Azərə ərə
getmişdir. O zaman Babilin çarı Nəmrud ol-
muşdur. O və onun xalqı bütlərə tapınırdılar.
Günlərin birində bir falçı Nəmruda ölkəsində
doğulacaq bir oğlan uşağının onun çarlığına
son qoyacağı və yeni dinin yaradıcısı olacağı
xəbərini vermişdir. Bunu eşidən Nəmrud
bütün yeni doğulmuş körpələrin öldürülməsi,
hamilə qadınların isə zindanlara atılması əm-
rini vermişdir. O zaman İbrahimin anası
hamiləliyin ilk aylarında idi və onun halı za-
hirdən müşahidə edilmirdi. Buna görə də, o
təqiblərdən canını qurtara bilmişdir. Əminə
əri Azərə onun hamilə olmasını heç kimə
deməməyini xahiş etmişdir. Doğum vaxtı
gəldikdə isə Əminə şəhər kənarına gedib
oradakı bir mağarada İbrahimi doğmuşdur.
Uşağı orada qoyub geri qayıdan Əminə,
Azərə körpənin doğum zamanı öldüyü
xəbərini vermişdir. Bundan sonra o, bir neçə
il gizli olaraq mağaraya getmiş, İbrahimi bəs-
ləyərək geriyə qayıtmışdır. Azər İbrahimin
sağ olması haqqında çox gec xəbər tutmuş-
dur. Yetkinlik yaşına çatmış İbrahim dünya,
onun yaradılışı haqqında çox düşünüb,
Yaradıcının var olması qərarına gəlmişdir.
Beləliklə, o, Allaha iman gətirmişdir (Quran,
6: 76-79). 
Daha sonra gənc İbrahim xalqının yanına
gəlib bütpərəstliyə qarşı açıq çıxışlar etməyə
başlamışdır (Quran, 21: 52-56). Bunu görən
bütpərəstlər onun əməllərinə görə Azərə
şikayət etmişdilər. Ancaq, Azər İbrahimi tut-
duğu yoldan çəkindirə bilməmişdir. Belə-
liklə, İbrahim Allahın elçisi olmuş kəldaniləri
doğru yola və imana dəvət etmişdir. Onları
bütpərəstliyi buraxmağa və bir olan Tanrıya
inanmağa səsləmişdir. Allah vəhylərini
İbrahimə “sühufda” nazil etmişdir. 
Daha sonra İbrahim peyğəmbər xalqa
tapındıqları bütlərin gücsüz və mənasız
olduqlarını göstərmək istəmiş, bu istəyini də
kəldanilərin keçirdikləri bir böyük bayram-
larında həyata keçirmişdir. Azər İbrahimin
şəhər ətrafında keçirilən bu bayrama get-
məməsini istəmişdir. O isə xəstə olduğunu
bəhanə edərək şəhərdə qalmış, insanlar
gedəndən sonra məbədə girib bütün bütləri
darmadağın etmişdir. Yalnız baş tanrının
bütünə toxunmamışdır. Geri qayıdan
şəhərlilər tapındıqları bütlərin dağıdıldığını
görüb, İbrahimdən bunu kimin etdiyini
soruşmuşdurlar. İbrahim də təklif etmişdir ki,
bu sualı baş tanrı hesab etdikləri bütdən
soruşsunlar (Quran, 21: 63-67). Bu hadisə
haqqında Nəmrud bildikdən sonra o,
İbrahimi öz yanına çağırmışdır. İbrahim
peyğəmbər sarayına gedərək onu Allahı tanı-
130
İBRAHİM

mağa çağırmışdır. Ancaq özünü tanrı hesab
edən Nəmrud İbrahim peyğəmbərin
çağırışına səs verməmişdir (Quran, 2: 258).
Bundan sonra azğınlaşmış Nəmrud İbrahimi
tutub diri-diri tonqalda yandırılmasını əmr
etmiş, ancaq Allah onu qorumuş, atəşdə onun
yerini sərin etmiş və onu hamının gözü
önündə xilas etmişdir (Quran, 21: 69). Bun-
dan sonra Allah bu azmış xalqa böyük əz-
ablar vermişdir. Onlar həşəratların
basqınlarına uğramışdırlar. Bu həşəratlardan
biri Nəmrudun burnundan beyninə keçərək
ona dözülməz əzablar vermişdir. Daha sonra
İbrahim kəldanilərin yurdundan uzaqlaşaraq
cənubda yerləşən Hərrana getmişdir. Onunla
birlikdə həyat yoldaşı Sara, eləcə də qardaşı
oğlu Lut da getmişdir. Onlar bir müddət Hər-
randa qaldıqdan sonra Şama (Suriyaya), daha
sonra oradan Misirə getmişdirlər. Yolda
olarkən İbrahim peyğəmbərin qardaşı oğlu
Luta peyğəmbərlik verilmiş, o da Sədum
şəhərində qalmışdır. 
O dövrdə Misiri olduqca azğın və dinsiz
bir Firon idarə edirdi. O İbrahim və Saraya
qarşı əxlaqsız davranmışdır. Ancaq bir
möcüzə baş verdikdən sonra onlara toxun-
mamışdır. Üstəlik o, Saraya Həcər adlı bir
qadını qulluqçu verərək onları sərbəst bu-
raxmışdır. Sara Həcərlə birlikdə İbrahimin
yanına qayıtdıqdan sonra onlar Fələstinə
gedib orada yaşamışdırlar. Burada maldar-
lıqla məşğul olan İbrahim varlanmışdır. Vaxt
keçdikcə başqa adamlar da buraya köçmüş,
bu yeri abadlaşdırmışlar. Daha sonra İbrahim
və onun ailəsi Suriyaya köçmüşdürlər. 
İbrahim peyğəmbərin uşaqları ol-
madığına görə Saranın razılığı ilə o qul-
luqçusu Həcərlə evlənmiş, bu evlilikdən
İsmail adlı bir oğlan doğulmuşdur. Bundan
sonra Saranın qısqanclığına görə Allah
İbrahim peyğəmbərə Həcərlə İsmaili indiki
Məkkə torpaqlarında yerləşən susuz bir qız-
mar çöllüyə aparmasını buyurmuşdur. O da,
Tanrının əmrini yerinə yetirmiş onları Hicaza
apararaq orda tərk edərək geri qayıtmışdır. 
Susuz çöllükdə körpəsi ilə tək qalan
Həcər təlaşlı bir vəziyyətdə Məkkədəki Səfa
və Mərvə təpələri arasında su axtarmağa
başlamışdır. Bu an Cəbrayıl yerə enmiş və
ayaqları (ya da qanadı) ilə yerə vurmuş və
vurduğu yerdən su fışqırmışdır. Bu bulaq
Zəmzəm adlandırılmışdır. Beləliklə, Həcər və
oğlu İsmail Məkkədə qalmış və zaman
keçdikcə o yerlərə başqa qəbilələr də
gəlmişdir. 
İsmail dünyaya gəlməmişdən öncə
İbrahim peyğəmbər onun oğlu doğularsa,
onu yetkinlik yaşına çatdıqdan sonra Allaha
qurban verəcəyinə söz vermişdir. İsmail
yetkinlik yaşına çatdıqda atası Məkkəyə
gəlmiş, onu qurban vermək istəmişdir. Ancaq
bu an möcüzə baş vermiş, Allah İbrahimə
qurban kimi bir qoçu kəsməyi əmr etmişdir.
Bu hadisələrdən sonra İbrahim peyğəmbərin
onun birinci xanımı Saradan da İshaq adlı
oğlu doğulmuşdur. 
Daha sonra rəvayətlərdə İbrahim
peyğəmbərin tez-tez Həcər və oğlu İsmailin
yanına Məkkəyə getdiyi haqqında məlumat
verilir. Orada o, İsmaillə birlikdə Kəbəni inşa
etmişdirlər. Tikinti işləri başa çatdıqdan
sonra, İbrahim İsmail ilə birlikdə həcc
mərasiminin qaydalarını təsis etmiş və bu
ibadəti yerinə yetirmişdirlər. Rəvayətlərə
görə İbrahim Qüdsdə 175 yaşında vəfat et-
mişdir. 
İBRƏT  –  hər hansı bir hərəkət və
davranışlardan, eləcə də hadisələrdən
çıxarılan doğru nəticədir. Quran və hədislər
bizdən əvvəlki nəsillərdən, peyğəmbərlərin
həyatından və müxtəlif hadisələrdən ibrət al-
mağımızı istəyir. Belə ki, biz pis əməllərdən
uzaq olmağa, xeyir əməllərə isə can at-
malıyıq. 
İCAB – fiqhdə insanların hər hansı bir
məsələ haqqında razılığa gəlmələri üçün
edilən təklifin qəbul edilməsidir. Məsələn;
ticarətdə satıcının təklif etdiyi malı alıcı
qəbul etməlidir. Belə olarsa anlaşma real-
131
İCAB

laşmış olur. Buna görə də “icab etmək” və
“qəbul etmək” anlayışları birlikdə istifadə
edilir.
İCARƏ –  fiqhdə gəlir əldə etmək
məqsədi ilə müəyyən vasitənin və ya yerin
müvəqqəti olaraq başqasına verilməsidir
(Quran, 65: 6, 28: 26-27). İcarəyə verən ilə
icarəyə götürən arasında müqavilə bağlan-
malı və ya anlaşma olmalıdır. Gəlinən
nəticələr hər iki tərəfi qani etməli, burada
hiyləyə yol verilməməlidir. 
İCAZ  –  hər hansı bir əsərin gözəl,
möcüzəvi ədəbi quruluşudur. Quranın forma
ilə anlamının möcüzəliyi və bənzərsizliyi
Quranın icazı adlanır.
İCMA  –  hər hansı bir problem
haqqında hökm verildikdə birliyə gəlmək,
eyni mövqedən çıxış etməkdir. Fiqhdə icma,
fəqihlərin müxtəlif problemlərin həlli yol-
unda birliyə gəlməsidir. Alimlər icmanın tət-
biq edilməsini Quran (4: 115, 3: 110) ayələri
ilə əsaslandırırlar. İcma İslamda ictihadın
qaynaqlarından biri hesab edilir. Fiqhi
məzhəblərdə hökmlər daha çox dörd mənbə
əsasında (Quran, hədislər, icma, qiyas) ver-
ilir. Eyni zamanda, icma Quran və hədislərə
zidd olmamalıdır. İcmanın tarixi tabiun
dövründən başlayır. Peyğəmbərin vəfatından
sonra onlar ortaya çıxan müxtəlif problemləri
icma metodu vasitəsi ilə həll etmişdirlər.
İcma ilə hökm vermək tək bir səhabənin
verdiyi hökmdən daha üstün hesab edilirdi.
Elə o dövrdən də, bu termin yaranmışdır. 
Əqidə ilə bağlı məsələlərdə icma tətbiq
edilməməlidir. Müxtəlif fəqihlərin hər hansı
bir problem üzrə baxışları, çoxluğun
mövqeyi ilə üst-üstə gəlməsə belə icma
pozulmur. Alimlərin icması ilə yanaşı
səhabələrin də icması vardır. Bir çox fəqihlər
alimlərin deyil, yalnız səhabələrin icmasına
üstünlük verirlər. Məsələn, zahiri
məzhəbində fəqihlərin icması inkar olunur.
Çünki, buna dair Quranda yetərli qədər dəlil
yoxdur. Daha bir qrup alim bir adamın rə-
vayət etdiyi hədisindən çıxarılmış icmanı
düzgün hesab etməmişdirlər. Cəfəri
məzhəbində imamların da icması vardır. 
İCTİHAD – şəriətdə hüquqi hökmlərin
irəli sürülməsi, eləcə də müxtəlif dini prob-
lemlərin Quran, hədis, qiyas və icmaya isti-
nad edilərək həll edilməsidir. İctihad edənə
müctəhid deyilir. Müctəhid dərin biliyə və
yüksək əxlaqa sahib olmalıdır. “İctihad” ter-
mini  Quranda olmasa da, Məhəmməd
peyğəmbərin  hədislərində
vardır. Rə-
vayətlərə görə Məhəmməd peyğəmbər öz
səhabələrini müxtəlif yerlərə göndərir və on-
lara ictihad etmək səlahiyyətini verirdi. İcti-
had edən müctəhid İslamın
başlıca
qaynaqları olan Quran və hədislərdən birbaşa
hökmlər çıxarır və ya keçmiş alimlərin artıq
həll etdiyi məsələləri araşdıraraq onları
mövcud şəraitə tətbiq edir. Məhəmməd
peyğəmbərin
səhabələri onların fiqhi
əsaslarını sistemləşdirmiş, onların tələbələri
və davamçıları, eləcə də imamlar ilkin qay-
naqlardan müstəqil hökmlər vermişdirlər. Hi-
crətin III əsrindən sonra demək olar ki, bütün
başlıca hüquqi problemlər sistemləşdirilib
həll edilmişdir. Buna görə bir çox
məzhəblərdə artıq həll edilmiş məsələlər
ətrafında yeni ictihadların verilməsi
bəyənilməmişdir. Beləliklə, bu məzhəblərdə
uzun müddət “ictihad qapıları” yalnız yeni
yaranmış məsələlər üçün açılırdı. Hər bir
yeni problemin hökmü fiqhi məzhəbinin
ənənələri və metodlarına uyğun olaraq ver-
ilməlidir.  Cəfəri, zahiri və  hənbəlilər icti-
hadın qapılarının bağlanması fikri ilə
razılaşmamış, istənilən məsələ haqqında ic-
tihadın verilməsini məqbul hesab etmişdirlər. 
Dərk olunmasında heç bir problem ol-
mayan Quran ayələri və hədislər olan yerdə
heç bir ictihadın verilməsinə ehtiyac yoxdur.
132
İCARƏ

Yalnız anlaşılmayan və çoxmənalı ayə və
hədislər haqqında ictihad verilir. Ehtiyac
olanda  qiyasa, rəyə, icmaya, istihsana və
örfə müraciət edilməlidir.
İDDƏ –  qadının boşanandan və ya
ərinin ölümündən sonra yenidən ərə get-
məsi üçün gözləmə müddətidir (2: 228).
Boşanmış qadınlar yenidən evlənə bilmə
üçün 3 iddə müddəti gözləməlidirlər. Müx-
təlif səbəblərdən aybaşı olmayan qadının gö-
zləmə vaxtı 3 aydır.
İDƏYN – İslamda qeyd edilən qurban
və oruc bayramlarıdır. Bu bayramların qeyd
edilmə  adəti
Məhəmməd  peyğəmbərin
dövründən başlamış, bu günə qədər davam
etməkdədir. Hər iki bayramların birinci gün-
lərində sübh namazından sonra bayram na-
mazları qılınır. Hədislərə görə  Məhəmməd
peyğəmbər, Mədinəyə hicrət etdikdə orada
mədinəlilər iki bütpərəst bayramlarını qeyd
edirdilər. O da bu bayramları qurban və oruc
bayramları ilə əvəz etmişdir. 
Qurban bayramı hər il Zülhiccə ayının
10-dan başlayaraq üç gün qeyd edilir. Bu
bayram İbrahim peyğəmbərin verdiyi əhdə
görə oğlu İsmaili Allaha qurban vermə istəyi
ilə bağlıdır. Ancaq son anda Allah onun yer-
inə mələklə göndərdiyi qoçun qurban
kəsilməsini buyurmuşdur. Bayram günləri
varlı müsəlmanlar qurbanlar kəsərək yox-
sullarla paylaşırlar. 
Oruc bayramı isə Şəvval ayının 1-də, Ra-
mazan ayında orucluğun bitməsi münasibəti
ilə üç gün ərzində qeyd edilir. Bu bayramlara
müsəlmanlar böyük həvəslə hazırlaşırlar.
Bayram günləri müsəlmanlar sevinərək
sədəqə və ehsanlar verir, bir-birlərini bayra-
mla əlaqədar təbrik edirlər. İslam ölkələrində
bayram günləri iş günləri hesab edilmir.
Bayramların birinci günündə sübh namazın-
dan sonra müsəlmanlar məscidlərdə bayram
namazlarını qılırlar. Bayram namazları iki
rükət olur. Cümə xütbələrindən fərqli olaraq
bayram xütbələri namazlardan öncə deyil,
sonra oxunur. Bayram namazlarına qatılmaq
müsəlmanlar üçün vacib olmasa da, çox
savab əməl hesab edilir.