AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi fəLSƏFƏ VƏ HÜquq institutu islam tariX, FƏLSƏFƏ VƏ HÜquq

ALLAH –  yaradıcı və idarəedici xü-
susiyyətə malik olan mütləq varlıqdır.
Ondan başqa heç bir varlığın bu kimi mütləq
xüsusiyyətləri yoxdur. Allahın olması dünya
üçün  vacib, yoxluğu isə imkansızdır. O,
yetkin bir varlıqdır. İslam ilahiyyatına görə
Allah bütün kainatın yaradıcısı və sahibidir.
O, bütün yüksək xüsusiyyətləri özündə
14
AİŞƏ BİNT ƏBU BƏKR 

ehtiva edən adlara sahib olan bənzərsiz var-
lıqdır. “Allah” sözü müəyyənlik bildirən
“Əl” və “İlah” (Tanrı) sözünün bir-
ləşməsindən yaranmış, mənası isə “Ona
ibadət etmək üçün layiqli olan” varlıq
deməkdir.
Allah sözünü hələ qədim samilər (müasir
ərəb və yəhudilərin əcdadları) istifadə et-
mişdirlər. Onlar tanrını Eloh (Eloah) ad-
landırmışlar. Bu söz Əhdi-Ətiqin “Yaradılış”
kitabında da vardır və orada bu ad Tanrının
adlarından biri kimi istifadə edilir. 
Allah hər şeydən əvvəl mövcud olan,
eləcə də sonsuzdur (əbədi və əzəlidir). Onu
insan düşüncəsi ilə dərk etmək mümkün dey-
ildir. Bununla belə, Onun ayrı-ayrı özəllik-
lərini insan düşüncəsi qavraya bilər.
Məsələn, Allahın varlığı, mükəmməl olması
kimi xüsusiyyətlərini dərk etmək
mümkündür.
Quranda (45: 3-5) bu dünya haqqında
düşünməyə çağırışlar vardır. Bütün dövrlərdə
insanlar dünyanın yaradıcısı haqqında düşün-
müşdürlər. Məsələn, mütəfəkkirlər dünyanın
və insanın yaranması, insanın dünyadakı yeri
haqqında çox saylı məsələləri cavablandır-
mağa çalışmışlar. Hələ qədim dövrün
mütəfəkkirləri bir olan Yaradanın olduğunu
etiraf edərək, Onu bir şəxs kimi deyil, sonsuz
varlıq kimi təsəvvür edirdilər.
Quranda (10: 22-23, 39: 3) deyilir ki, bir
çox insanlar bir olan Yaradıcının varlığını
qəbul edirlər. Ancaq bununla belə, yalançı
tanrılara da tapınırlar. Tanrının varlığını in-
sanlar öz düşüncələri ilə dərk edə bilərlər.
Buna misal olaraq İbrahim  peyğəmbəri
göstərə bilərik, hansı ki, Quranda bu haqda
məlumat verilir (6: 76-79). 
Bununla belə, İslam mənbələrinə görə Al-
lahın varlığı və Onun haqqında biliklərin
əldə edilməsi, təkcə düşüncənin və
təcrübənin məhsulu ola bilməz. Allah qədim
zamanlarda, yer üzərindəki bütün millətlərə
təktanrıçılıq inancını yayan, Onun sifətləri
haqqında doğru məlumatlar verən peyğəm-
bərləri göndərmişdir. Onlar bu məlumatları
vəhy yolu ilə əldə etmişlər.
İslam ilahiyyatçılarına görə, Allah insan
əqli ilə tam dərk edilə bilməz. O, hər şeyin
tək yaradıcısıdır. Ondan başqa heç bir tanrı
yoxdur. Allah bütün varlıqları yoxdan var
edən və idarə edəndir. Dünyada mövcud
fenomenlər və varlıqlar arasında qırılmaz
bağlantı və ahəng vardır. O, dünyanın bütün
hadisə və proseslərini idarə edir. Allah var-
lığın bütün formalarının yaradıcısı və həy-
atvericisidir. Eyniliklə O, bütün yaratdığı
varlıqları ölümlü və sonlu xəlq etmişdir. 
Dünyada hər bir şey Allahın istəyi ilə baş
verir. Yalnız, Onun mütləq istəyi ilə hər şey
var və ya yox olur. Heç bir şey Onun
gözündən əsla yayına bilməz. Allah insanın
anlamadığı bir tərzdə, hər şeyi bilir və eşidir,
heç bir şey Ondan gizli qala bilməz. O, bütün
varlığın bir olan sahibidir. Allahdan başqa
tanrının olmadığına görə, ibadət yalnız Ona
edilməlidir. 
Allah yalançı tanrılara tapınmağı
yasaqlamışdır. Ona ibadət etmək isə insanı
ucaldır, müxtəlif mifik varlıqlara, təbiət
qüvvələrinə və insanlara boyun əyməkdən və
onların köləsinə çevrilməkdən qoruyur. Büt-
pərəstlik, eləcə də digər batil inanclar Allah
dərgahında ən ağır və bağışlanmaz günahlar-
dan hesab olunur. Bununla belə O, qarşısında
tövbə etmiş hər insanı da bağışlayandır. 
İslam mütəfəkkirlərinə görə Allahın
mahiyyətini insan düşüncəsi və ya duyğuları
ilə anlamaq mümkün deyildir, hətta buna
cəhd etmək belə yanlışdır. Beləliklə insan,
Allahın mahiyyətini bənzəri olmadığına görə
təsəvvür edə bilməz (Quran, 112: 1-5). İnsan
öz duyğu orqanları ilə yalnız maddi aləmi
dərk edə bilər. İnsan yalnız Allahın özü
haqqında bildirdiyini bilə bilər. Bu isə Onun
peyğəmbərləri vasitəsi ilə mümkündür. 
İslam ənənəsində Allahın müəyyən adları
vardır ki, bunlar da Allahın zati-sifətlərinin
15
ALLAH

dərk olunmasında xüsusi əhəmiyyətə ma-
likdir. Bu adlar yalnız Allaha aid adlardır. Bu
adların Allahdan başqasına verilməsi və ya
bənzədilməsi yolverilməzdir. Hədislərə görə,
Allahın 99 adı (Əsmaül-Hüsnə) vardır. Al-
lahın Quran və hədislərdə qeyd edilməyən
adları da mövcuddur. 
ALLEQORİYA –  mənaları aydın ol-
mayan Quran ayələrinin və hədislərin fərqli
obrazlarla açılması və ya izah olunmasıdır.
Bu izahlar Məhəmməd peyğəmbərin, onun
əhli-beyti və səhabələrinin dediklərinə zidd
olmamalıdır. Ənənəvi İslamda izah buna
uyğun olarsa, qəbul oluna bilər. Bu şərtə
uyğun olmayan alleqoriyalar təfsirçinin öz
düşüncəsi hesab edilərək, dəlil kimi qəbul
edilmir. Bundan başqa, Məhəmməd peyğəm-
bərin hədislərinə görə belə alleqoriyalar
təriqətçiliyə və dində olmayan bidət
inancların ortaya çıxmasına səbəb ola bilər.
Buna görə də, müsəlmanların əksəriyyəti
alleqoriyalara ehtiyatla yanaşırlar. 
İslam alimlərinin çoxu Quran ayələri və
hədislərdən hərəkətlə hökmlər çıxarırlar.
Alleqoriyaları isə müstəsna durumlarda,
ehtiyac olanda istifadə edirlər. Ancaq, bəzi
müsəlmanlar Quran ayələrinin açıq, eləcə də
gizli mənalarının olduğunu qeyd edərək, on-
larda alleqoriyaların olduğunu iddia etmişlər.
Məsələn, alleqoriyalarla ayə və hədislərdə
olan cənnət və cəhənnəmin izahını vermək
mümkündür. Çünki, bunları insan düşüncəsi
qavraya bilmir. Üstəlik belə ayələrin gerçək
mənada başa düşülməsi, əqidədə təhriflərə
yol aça bilər. Buna görə də, ehtiyac halında, bu
kimi ayələri alleqorik izahlarla izah etməyə
cəhd edirlər. Onlar bunu edərkən, onların doğru
mənasının yalnız Allaha dərgahında bilindiyini
qeyd edirlər (Quran, 3: 7). 
ANTAKİYA – qədim dövrdə Antioxiya
adlanan bir şəhərdir. Şəhər Mons Silpius
dağının ətəyində, Kasius Mons (Kuşeyr
Akra) dağ silsiləsinin şimal yamacında, Asi
çayı vadisinin kənarında, Aralıq dənizinin 22
kilometrliyində, indiki Türkiyə ərazisində
yerləşir. Ərəblər Silpius dağının adını Həbib
ən-Nəccar adlandırmışlar. Həmin dağ indiyə
kimi onların ibadət yeridir. Antakiyanın əsası
eramızdan 3000 il əvvəl iki tərk edilmiş
qədim Roma koloniyasının yerində impera-
tor Selevkius (311 – 281) tərəfindən qoyul-
muşdur.
ARİF  –  irfani elmlərə sahib insandır.
Bununla belə, ariflər də yanlışlıqlara yol verə
bilərlər. Çünki, yalnız peyğəmbərlər yanlış
və  günah əməllər işləməzlər. Ariflərin bu-
raxdığı səhvlər, müctəhidin hüquqi problemi
həll edəndə buraxdığı səhvlərə bənzərdir.
Arif insanlar dərin imanları və müdriklikləri
ilə digər insanlardan seçilərlər. Onlar həyat-
larını ibadət etməklər keçirir, hər hansı bir
problemin həllində öz müdrikliklərindən is-
tifadə edərək çıxış yolu taparlar. Arif insanlar
Allah dostlarıdırlar. 
ARİYƏ – yardımlaşma və ya bir şeyin
müvəqqəti olaraq istifadə edilməsi üçün
ödənişsiz olaraq başqa adama verilməsidir.
İslamın ilk dövrlərində yardımlaşma müsəl-
manlar üçün vacib bir məsələ idi, ancaq son-
ralar bu ənənə ortadan qaldırılmışdır. İslam
mənbələri (Quran 5: 2) ariyəni əhəmiyyətini
vurğulamışdır. Ariyə ictimai münasibətlərdə
əhəmiyyətli bir vasitə hesab edilir. Rə-
vayətlərə görə, Məhəmməd peyğəmbər və
onun səhabələri müəyyən insanlardan müx-
təlif şeyləri ödənişsiz istifadə etmək üçün
alırdılar. Bəzi hüquq məktəblərində ariyənin
əsas  şərtlərindən biri kimi həm əşyanın
sahibinin, həm də onu alanın buna razı ol-
masını qeyd edirlər. 
AS İBN VAİL –  Məkkənin varlı
adamlarından biri olmuşdur. Məhəmməd
peyğəmbərə və ilk müsəlmanlara qarşı
16
ALLEQORİYA

düşmən mövqe tutan bir şəxsdir. Müsəlman
tarixçilərinə görə o, Məhəmməd peyğəmbəri
aşağılamaq məqsədi ilə oğul övladının olma-
masına görə, “arxası kəsik” və ya “nəsli
kəsilmiş” kimi ifadələr istifadə edirdi. Bu
səbəbdən də Kövsər (108) surəsi nazil olmuş-
dur. 
ASƏF İBN BƏRXİYƏ –  rəvayətlərə
görə Süleyman peyğəmbərin vəziri olmuş-
dur. O, çox imanlı bir şəxs kimi tanınır. Sü-
leyman peyğəmbər Səba kraliçasının taxtını
onun yanına gətirtmək əmrini verdikdə, öncə
İfrit adlı bir cin onu gətirmək istəmişdir.
Ancaq sonra, Asəf ibn Bərxiyə Süleymanı
inandırdı ki, o bu işi daha yaxşı yerinə ye-
tirəcəkdir. O, taxtı bir göz qırpımında
gətirəcəyini vəd vermiş və verdiyi vədi də
həyata keçirmişdir. Bu hadisə Quranda (27:
40) anılmaqdadır.
ASİYA BİNT MƏZAHİM –  Musa
peyğəmbərin dövründə yaşamış Fironun
həyat yoldaşı olmuşdur (Quran, 66: 11).
Firona bir oğlan uşağının doğulacağı və
həmin uşağın onun krallığına son qoyacağı
xəbərini vermişlər. Buna görə də o, həmin  il
doğulan  bütün oğlan uşaqlarının öldürülməsi
əmrini vermişdir. Musanın anası  isə oğlunu
ölümdən qurtarmaq üçün onu bir zənbilə
qoyub Nil çayına buraxmışdır. Suyun axarı
zənbili Fironun sarayının önünə tərəf
aparmış və sandığı görən kölələr onu sudan
çıxarıb saraya gətirmişdirlər. Orada Asiya
uşağı oğulluğa götürmüş və ölümdən qur-
tararaq boya-başa çatdırmışdır. Musa ona
peyğəmbərlik verilənə qədər, Misirdən uza-
qlaşmış və peyğəmbərlik verildikdən sonra
isə Fironun yanına gəlib, onu və yanın-
dakıları tək olan Allaha inanmağa dəvət et-
mişdir. Ancaq, özünü tanrı hesab edən Firon
bu çağırışı rədd, bəzi saray xadimləri isə Mu-
sanın möcüzələrini görüb, Allaha inam et-
mişdirlər. Buna görə də, Firon onları edam
etdirmişdir. Onlardan biri də, Asiya olmuş-
dur. Firon ona işgəncələr verərək edam et-
dirmiş, Allah isə onu Quranda cənnətlə
müjdələmişdir.                                                                                        
.                                            
AŞURA – bax: MƏHƏRRƏM.
ATA –  müxtəlif yerləri gəzib-dolaşan
türk sufi dərvişidir. Onlar xalq arasında
gəzib-dolaşaraq onlara öz məsləhətləri ilə
yardımçı olurlar. İslamın  türk xalqları
arasında yayılmasında bu şəxslərin böyük
rolu olmuşdur. Onların müdrik kəlamları indi
də atasözləri kimi şifahi xalq yaradıcılığında
yaşamaqdadır. Bu insanlar xalq arasında
böyük hörmət və izzətə sahib olmuşlar. Onlar
yüksək əxlaqları və örnək davranışları ilə
seçilirdilər. 
AYƏLƏR – sözünün etimoloji mənası
nişanə, işarə, ilahi hikmətin sərgilənməsi
deməkdir. Quran surələrindəki cümlələr də
ayə adlanır. Bu sözlə həm Allahın vəhylərini,
həm də Allahın yaratdığı müxtəlif təbiət
hadisələrini ifadə edirlər. Quran hər bir kəsi
bu hadisələrin mahiyyəti və onları yaradan
səbəblər haqqında düşünməyə çağırır. Heç
bir şeyin səbəbsiz yarana bilmədiyinə görə,
təbiətdə baş verən obyektiv hadisələr Allahın
varlığını sübut edir. İslam ənənəsində
peyğəmbərlərə endirilmiş bütün vəhylər də
ayələrdən ibarətdir. Quran ayələri mənalarına
görə  möhkəm və mütəşabih kimi bir neçə
kateqoriyalara bölünürlər. Quranda ayələrin
dəqiq sayı haqqında alimlər arasında fikir
ayrılığı vardır. Onlardan bəziləri orada 6600,
digərləri isə 6204, 6214, 6219, 6225 və 6236
ayənin olduğunu qeyd edirlər. 
Fərqli olan bu rəqəmlər müxtəlif səbəblər
üzündən ortaya çıxmışdır. Misal üçün, Quran
surələrinin bütünü (“Tövbə” surəsindən
başqa) “Mərhəmətli və mehriban Allahın adı
ilə” sözləri ilə başlayır. O ifadənin ayə hesab
edilməsi haqqında müxtəlif fikirlər vardır.
17
AYƏLƏR 

Eyni zamanda, Quranın bəzi surələri Hurufi-
Müqəttəə adlanan hərf və ya hərf birləşmələri
ilə başlanır. Bu baxımdan da, onların ayə
olub-olmamağı haqqında fərqli fikirlər
mövcuddur. Buna görə, Quranın bəzi nəşr-
lərində ayə sayı bir-birindən fərqli ardıcıl-
lıqla verilir. 
AYƏTİ-KÜRSİ_–__“Bəqərə”_(2)__surəsinin_255-ci_ayəsidir.'>AYƏTİ-KÜRSİ
– 
“Bəqərə” (2)
surəsinin 255-ci ayəsidir. Bu sözlər orada
Allahın yer və göyləri əhatə edən kürsüsü an-
lamında işlədilir. İslam tarixində bu sözü
hərfi mənada başa düşənlər olsa da, alimlərin
çoxu ona alleqorik anlam verirlər. Onlar
hesab edirlər ki, bu sözlərlə Allahın elmi,
gücü və hakimiyyəti ifadə edilir. 
AYƏTULLAH  –  hüquqi məsələlər
ətrafında müstəqil şəkildə fətva verə bilən
şiə ilahiyyatçısıdır. Sözün etimoloji mə-
nasına gəldikdə isə “Allahın ayəsi” deməkdir.
Bu termin hicri XIII (miladi XIX) əsrin orta-
larında formalaşmış, sonra şiələr arasında
geniş vüsət tapmışdır. Günümüzdə İranda,
Livanda və İraqda çoxlu ayətullahlar
fəaliyyət göstərirlər. 
AYİN – ibadətlərin camaatla və ya fərdi
şəkildə yerinə yetirilməsidir. Sufilikdə Al-
lahın zikr edilməsi də ayin hesab edilir. Ayin-
lərin müxtəlif formaları mövcuddur.
Ümumiyyətlə, ayin sözü dini mahiyyət daşı-
nam bütün fəaliyyətlərə şamil edilir. Yəni,
metafizik məna daşıyan bütün fəaliyyət
növlərini ayin hesab etmək mümkündür. 
AZAN – namaz qılmaq və başqa dini-ic-
timai işləri görmək üçün yüksək yerlərdən
(əsasən minarələrdən) xalqa edilən səsli
çağırışdır.
Daha çox namaz
vaxtının
girdiyini bildirmək üçün səsləndirilir. Bunu
müəzzinlər yerinə yetirilər. Namazın qılın-
masından əvvəl, azanın oxunması hər bir
müsəlman üçün savabdır. Azan gözəl səslə,
tələsmədən oxunmalı, ancaq musiqiyə
çevrilməməlidir. Azan verilərkən müsəlman-
lar onu dinləməlidirlər. Rəvayətlərə görə,
Allah tərəfindən namazın qılınması müsəl-
manlara Məhəmmədin peyğəmbərliyinin 9-
cu ilində Məkkədə əmr edilmişdir. Bundan
əvvəl isə müsəlmanların namaza çağırış for-
ması olmamışdır. Onlar təqib dövrlərində na-
mazlara azansız yığışırdılar. 
İslam  Mədinədə surətlə yayıldıqdan
sonra, vahid azan formasının olmasına
ehtiyac hiss olunmuş, bu məqsədlə Məhəm-
məd peyğəmbər səhabələri ilə məs-
ləhətləşmişdir. Onlardan bəziləri zəng və ya
nəfəs alətlərinin çalınmasını, digərləri isə
tonqalların qalanması təklifini irəli sür-
müşdürlər. Ancaq peyğəmbər, bunları xris-
tianların, yəhudilərin və zərdüştilərin adətləri
olduğuna görə bəyənməmişdir. 
Rəvayətlərə görə, peyğəmbərin
səhabələrindən biri olan Abdullah ibn Zeyd
elə o gecə yuxusunda yaşıl geyimə bürünmüş
bir şəxsin (ehtimallara görə o, Cəbrayıl ol-
muşdur) ona yaxınlaşıb, azan qaydalarını
öyrətdiyini gördü. Abdullah yuxusunu
Məhəmməd peyğəmbərə danışmış, o da bunu
bəyənmiş və beləliklə də, azan forması təsbit
olunmuşdur. İslamın ilk müəzzini Bilaldır.
Bundan sonra azan bütün müsəlmanlar
arasında geniş yayılmışdır. 
AZƏR  –  Quranda (6: 74) İbrahim
peyğəmbərin atası kimi qeyd edilən şəxsdir.
Rəvayətlərə görə, o bütpərəst olub, bütlərin
düzəldilməsi və satışı ilə məşğul olmuşdur.
Ancaq, bir çox tanınmış İslam təfsirçiləri
Azərin İbrahimin doğma atası olmadığını da
iddia etmişdirlər. Onların dediklərinə görə
onun doğma atası Tarux adlı mömin bir insan
olmuşdur. Təfsirçilər Taruxun İbrahim
peyğəmbərin yetkinlik yaşına çatmamış vəfat
etdiyini qeyd edirlər.  
18
AYƏTİ-KÜRSİ

B
BAB –  həqiqətin qapısıdır. Babilər
hərəkətinin lideri olan Mirzə Əli Məhəmməd
Şirazi özünü bu adla tanıtmışdır.
BABİL
–  Cənubi Mesopotamiya
ərazisində (müasir İraq ərazisi) yerləşmiş
qədim dövlət və mədəniyyətin adı olmuşdur.
Miladdan öncə II minilliyin əvvəllərindən,
m. ö. 539-cu ilinədək mövcud olmuş ən
qədim mədəniyyətlərdən biri hesab edilir.
Babil dövlətinin paytaxtı Babil şəhəri idi. Ən
görkəmli hökmdarı Hammurapi (m. ö. 1798
– 1750) olmuşdur. Hammurapi olduqca uza-
qgörən və islahatçı hökmdar kimi bilin-
məkdədir. Onun qanunları günümüzə qədər
gəlib çatmışdır. 
Rəvayətlərə görə, qədim dövrlərdə
bəşəriyyət bu dildə danışmışdır. Ancaq, son-
ralar onlar Tanrının dərgahına çatmaq niyyəti
ilə göylərə ucalan nəhəng bir qüllə tikmək
istəyinə düşmüşdürlər. İnsanların bu fikrikini
duyan Tanrı qəzəblənərək onları bir-bir-
lərindən uzaq salmış və beləliklə, onlar müx-
təlif qövmlərə ayrılaraq fərqli dillərdə
ünsiyyət qurmağa başlamışdırlar. Nəticədə,
bir-birilərini anlamayan insanlar bu istək-
lərinin yerinə yetirə bilməmişlər. Beləliklə,
yer üzərində irqlər, millətlər və xalqlar yaran-
mışdır.
Babil Yaxın Şərqin ən qüdrətli şəhəri olsa
da, əhalisi bütpərəst  idi. Müqəddəs
kitablarda Babilin İsrail oğullarını məğlub
etməsi faktı vardır. O zaman, Babil çarı
Bühtünnəsr Qüds üzərinə yürüş edib o şəhəri
dağıtmış, İsrail oğullarını isə Babilə sürgün
etmişdir. O, hətta Tövratın mətnlərini də
yandırmışdır. Bu hadisələr İsrail oğullarının
Tanrıya qarşı asilik etməsi və onların Allah
yolundan dönməsi üzündən baş vermişdir. 70
illik sürgündən sonra babilliləri məğlub etmiş
İran şahları, onların Qüdsə qayıtmalarına
icazə vermişdirlər. Babilin dağıntıları
təxminən Bağdadın 100 km-də yer-
ləşməkdədir.                                                                                            
BABİLƏR –  XIX əsrin ortalarında
İranda Babilik dini hərəkatının davamçıları
olmuşdurlar. Babilik sonradan ayrıca dinə -
bəhailiyə çevrilmişdir. Hazırda Babilik, eləcə
də onlardan ayrılmış bəhailik İslam dininə
məxsus dini cərəyan kimi qəbul edilmir.
Artıq bəhailik dünyada müstəqil din kimi
tanınmaqdadır. 
Babilər hərəkatı İranda 1819-cu ildə
anadan olmuş Seyid Əli Məhəmmədin
(Babın) adı ilə bağlıdır. Öncə o və onun
ardıcılları Şeyx Əhməd Əhsainin “Şeyxilər”
təriqətinə mənsub idilər. Bab 1844-cü ildə
özünü Mehdi elan etmiş, ancaq bununla ki-
fayətlənməyərək, “Birinci Nöqtə” adını
götürmüşdür. Bab günəş təqvimini bərpa
etmiş və özünün zühur etdiyi ili yeni eranın
başlanğıcı elan etmişdir. O bildirmişdir ki,
onun təlimi əsasında qurulacaq cəmiyyətdə
qadınlara geniş azadlıqlar veriləcək, yox-
sullar ümumi xəzinədən yardım alacaq, təhsil
hamı üçün icbari olacaqdır.
Babın bərabərlik, ədalət, qadınlara
azadlıq çağırışları İranda Babilər hərəkatına
səbəb olmuşdur. Hərəkat 8 il sonra böyük
çətinliklə yatırılmışdır. Hakim dairələr Babın
Allahın təcəllisi olmadığını insanlara sübut
etmək məqsədi ilə onu 1850-ci il iyulun 9-da
Təbriz şəhərində kütlə qarşısında edam et-
mişdirlər. 
Babilər hərəkatı sosial ədalət uğrunda
mübarizə kimi tanınsa da, Babın dini təlim-
inin başlıca hissəsini İslam ilə ziddiyyət
təşkil edən həşr, qiyamət günü,  cənnət və
cəhənnəm məsələlərinin şərhi və özündən
sonra gələcək Mehdinin zühurunun mədhi
təşkil edirdi. O, qiyamətə ölülərin fiziki
dirilməsi kimi baxılmasını, eləcə də, Məad
hadisəsini inkar edir və onların məcazi iza-
19
BABİLƏR

hını verirdi. Baba görə həşr – “Cəhalət və
nadanlıq qəbirlərində yatanların mənəvi oy-
anışıdır”. O, maddi cənnət və cəhənnəm an-
layışlarını insan təxəyyülünün uydurması
adlandırırdı. Baba görə cənnət – həm bu,
həm də ölümdən sonrakı həyatda ruhun Al-
laha yaxınlığı, cəhənnəm isə Ondan uza-
qlığıdır. O, İslamın sonuncu din olmasını
qəbul etmirdi. Onun düşüncələrinə görə vəhy
arasıkəsilməz davamlı prosesdir. Peyğəmbər-
lər həmişə gəlmiş və bəşəriyyət tam kamil-
liyə çatana kimi, bundan sonra da gələcəklər.
O qeyd edirdi ki, Müqəddəs Kitablar öz
dövrləri üçün endirilmiş və onlar sonsuzluq
üçün nəzərdə tutulmamışdırlar. Allah Musa,
İsa və Məhəmmədə bir-birini əvəz edən
Tövrat, İncil və Quranı nazil etdiyi kimi ona
da Quranı əvəz edəcək “Bəyanı” göndər-
mişdir. İnsanlar onu qəbul etməklə öncə
İranda, sonra isə bütün dünyada sülh və qar-
daşlığın bərqərar olduğu sivilizasiyanı qura-
caqlar.
Babın ən fəal ardıcılları arasında Azər-
baycan əsilli Tahirə Qurrətüleyn adlı qadın
da olmuşdur. Tahirə Babın təlimlərindən il-
hama gələrək, Babilərin Bədəşt konfransında
(1848) nümayəndələr qarşısında çadrasını
atmış və qadın-kişi bərabərliyi haqında nitq
söyləmişdir. Həmin konfransda Babilər öz
inanclarının İslamla əlaqəli olmadığını və
özlərinin isə İslamdan rəsmən çıxdıqlarını
elan etmişdirlər.
BAĞDADİ ƏBDÜLQAHİR (1037-ci
ildə vəfat etmişdir) – görkəmli şafii fəqihi və
əşəri kəlamçısı olmuşdur. Həyatının böyük
bir hissəsini İranda Nişapur şəhərində keçir-
mişdir. Bağdadi hüquq, kəlam (I) və
riyaziyyatın ən kamil bilicilərindən biri
olmuş, müxtəlif elmləri öyrənmiş və tədris
etmişdir. Şiə, xarici, mütəzili və digər müsəl-
man dini cərəyanların ardıcılları ilə
polemikalar aparmış, bir neçə tanınmış
kitabların müəllifi olmuşdur. “Dinin üsulu”
kitabında o, kəlam və fiqh problemlərini
tədqiq etmişdir. “Təriqətlər arasındakı
fərqlər” adlı kitabında isə müxtəlif İslam
təriqətlərinin təlimlərini izah edərək, onları
sünni İslamı baxımından tənqid etmişdir.
Onun üçüncü tanınmış kitabı isə “Dinlər və
təriqətlər haqqında kitab” adlanır.