AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu

XƏTAİ VƏ DÖVLƏTÇİLİK
1499- cu ildə İsmayılın rəhbərliyi altında başlanan şiə-qızılbaş hərəkatı Səfəvilərin əvvəlki çıxışlarından (Cüneud, Heydər, Soltan Əli) əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənirdi. İ.P. Pet­ruşevski yazırdı: ”Əgər Şeyx Heydər yalnız Azərbaycanı bir­ləşdirməyi öz qarşısına məqsəd qoymuşdusa, İsmayılın mü­rid­lərinin və tərəfdarlarının məhz qonşu ölkələrdə fəal çıxış­ları onun qarşısında daha geniş vəzifələr qoydu. O, Azər­baycanı birləşdirdi (1502-ci il üçün) və öz hüdudlarına bir sıra ölkələri də daxil edə biləcək böyük şiə dövləti yaratmağa səy göstərən məsləkdaşlarının arzularını da yerinə yetirməyə məc­bur oldu” (59,46). O.Əfəndiyev yazır ki, “hekayə üslubunda olan mənbələr qızılbaşlar hərəkatının ideologiyası, yəni onun iştirakçılarının ictimai və siyasi məramı haqqında mühakimə yürütməyə imkan vermir. Bu cəhətdən Şah İsmayıl Xətainin öz divanı (şeirlər külliyatı) böyük əhəmiyyət kəsb edir... Xətainin “Divan”ında öz əksini tapmış qızılbaş nəzəriyyəsinə görə, Xəlifə Əli Allahdır və kim bunu qəbul etmirsə o, kafir­dir. Məhəmməd yalnız peyğəmbərdirsə, Əli “Allah həqiqə­tinin təzahürüdür” (“məzhər-i həqq” dir). İsmayıl özünün Əli və Fatimədən başlanan “mənşəyi” ilə fəxr edir. O Əlidə ilahi mahiyyətin başqa şəklə düşdüyünə inanır. Əvvəlcə o, (İsma­yıl) Allahla (Əli ilə) bir olmuş, indi isə onun simasında təcəs­süm etmişdir” (59,47). Qeyd olunur ki, “o, bu dünyaya “Alla­hın nuru” (nuri xoda), “peyğəmbərlərin möhürü” (ənbiya xətmi), “kamil rəhbər” (mürşüd-i kamil), “aparıcı imam” (imam-i rahnemə), mütləq həqiqət-Allah (həqq-i mütləq) kimi gəlmişdir” (59,47). V.A.Qordlevskiyə istinadən O.Əfən­diyev yazır: “əhl-i həqq” (“həqiqət əhli”) təriqətinin təlimini nəzər­dən keçirərək belə bir maraqlı nəticəyə gəlir ki, “mücərrəd fəlsəfi ideyalar yalnız xalq içərisində Əlinin ilahiləşdirilməsi formasında öz ifadəsini tapa bilərdi. Məlum olduğu kimi, XX əsrə qədər Kiçik Asiyada ifrat şiə “Əli ilahi” (“əliallahilər”, “Əlini ilahiləşdirənlər”), yaxud “əhl-i həqq” (“həqiqət əhli”) təriqətinin tərəfdarlarını qızılbaşlar adlandırırdılar” (59, 47). Şah İsmayıl ilahiləşdirilmiş bir şəxsiyyət idi. Qızılbaşlar onu çox sevir, xalq ona xilaskar, imam Mehdi sahib əz-zaman kimi inanırdı. Xalqın ona olan sonsuz sevgisi və inamı onun hərbi yürüşlərdə qazandığı zəfərlərin əsas qüvvəsi idi. Şah İsmayıl bir çox əski türk dəyərlərini, dili, mədəniyyəti və dini milliləşdirmişdi. Türkcə rəsmi dil idi. Sufilik dövlətin ideo­logiyası səviyyəsinə yüksəlmişdi. Çünki qızılbaşlıq ideologi­yasının əsasında dincə islam, məzhəbcə şiəlik, təriqətcə əhli-həqlik dayanırdı. Ölkənin problemləri bəylərin toplandığı şah divanında müzakirə olunurdu. Divan dövlətin parlamenti funksiyasını yerinə yetirirdi. Şah İsmayılın dövlətçiliyimiz və folklor irsimiz üçün göstərdiyi misilsiz xidmətlərdən biri də onun xalq mədəniyyətini, musiqisini, şeirini, sözünü və sə­nətini, dilini və inamını xalqın özünə qaytarması idi. Aşıq sə­nətinin təşəkkülü də onun adı ilə bağlıdır. Türk kökü və türk ruhu ustundə köklənmiş sazı da saraya o daxil edir.H. İs­mayılova görə Şah İsmayılın divanı “baş divani” saz havası ilə açılıb, “ruhani” havası ilə bağlanarmış. Bu havanı Səfəvi dövlətinin himni də saymaq olar. Bu ənənə sonralar aşıqlar tərəfinədn məclislərdə davam etdirilir. Professor A. Attar türk tarixində Səfəvilərin yerini belə səciyyələndirir: “Səfəvi dövləti idari, əsgəri, siyasi, mədəni strukturuyla bir türk dövləti olmuşdur. Şərqi Anadolu, İran, İraq, Azərbaycan, Orta Asiyanın bir hissəsini içinə alaraq toplam 2 milyon kvadrat kilometrdən çox bir ərazini içinə alaraq Yaxın və Orta Şərqin mərkəzində bir imperatorluq qurmuş olan Səfəvilər 200 ildən çox bir müddətdə bölgənin tarixi taleyinə hökm etmişdir. Siyasi səviyyəsi nəzərə alındığından Osmanlı, Baburlu və Şeybanilərlə birlikdə dönəmin dörd böyük türk dövlətindən biri olmuşdur. Bu baxımdan bəzi Qərb tarixçiləri XVI əsrə Türk Əsri adını verməkdədirlər. Səfəvilər dönəmində ilk dəfə türkcə İranda sarayda geniş şəkildə işlənmiş və bir xanədan dili səviyyəsinə gəlmişdir. Sənət sahəsində isə, özəlliklə rəsm və memarlığın ən böyük əsərləri bu dönəmdə yaradılmışdır. İsfahan o dönəmin ən böyük yadigarlarından biri olaraq can­lılığını bu gün də qorumaqdadır. Türk milli dəyərləri önə çə­kildiyindən İran bir türk ölkəsi halına gəlmiş və 1925- ci ilə qədər türklər bölgənin ən yetkin etnik qrupu kimi özünəməx­susluqlarını qorumuşlar. Bu gün də İranın əhalisinin önəmli bir hissəsinin türklərdən ibarət olması Səfəvilərin apardığı siyasət sayəsində gerçəkləşmişdir.Dolayısıyla, Səfəvi tarixi hər yönüylə türk tarixində bir zirvə olmuşdur” (60,1-2). Səfə­vilər dövrünün folklor gerçəkliyi, Xətai yaradıcılığının folk­lorla əlaqələri və Şah İsmayılın xalq mədəniyyətinə verdiyi böyük önəm tədqiqatlarda yüksək qiymətləndirilir (61;62;63 və b.). F.Bayatın yazdığı kimi, oğuzçuluq ideologiyası nəticə­sində Azərbaycanda və Ön Asiyada Qaraman bəyliyi, Qara­qo­yunlu və Ağqoyunlu, nəhayət Səfəvilər dövləti kimi kö­çəbə - maldar prinsipli dövlətlər yarandı (4,94). Müəllifin müşahi­dələrinə görə Səfəvilərin təbliğ etdikləri şiəlik də əski türk şamançılığına çox yaxın idi... inamla demək olar ki, Şah İs­ma­yıl şiəlikdə şamanlığı əridib, dövlətdə türk törəsini bərpa edirdi (4,95). “Göründüyü kimi, Xətai bütün siyasi və ədəbi şəxsiyyəti ilə Oğuz-Türk varlığından qopmuş, bu varlığın da­şı­yıcısı olmaqla onun mövcudluğu, yaşarılığı uğrunda müca­dilə etmişdir. Mücadilənin etnopsixoloji mayasında oğuzçu­luq dururdu. Oğuzçuluq isə bir ideologiya kimi Oğuz türk­lərinin ulu əcdadı Oğuz Kağanla bağlı oğuznamə mətnlərinə dayanırdı. Bu isə birbaşa olarak Oğuz türklərinin folklor yad­daşı, epos yaddaşı demək idi. “Xətai və folklor” münasibətləri ən geniş baxış müstəvisində “Xətai və epos (etnik yaddaş, etnoepik ənənə)” deməkdir (61, 260). Xətai və folklor müna­sibətlərini bu şəkildə xarakterizə edən S.Rzasoya görə “folk­lor Xətai üçün bir tərəfdən hərəkət enerjisi aldığı etnoepik yaddaş, digər tərəfdən davranış formulları aldığı düşüncə qay­nağı olmuşdur. Xətai Oğuz-türk törəsinə əsaslanan Azərbay­can etnopolitik varlığının qurulmasında davranış formullarını folklordan almışdır. Bu baxımdan, Xətainin dayandığı, söy­kəndiyi folklor onun təmsil etdiyi etnosun tarixi statusunda olmuşdur. Xətai öz politik, ictimai, ideoloji, təsəvvüfi-irfani, ədəbi, kültürəl fəaliyyəti ilə təkcə folklordan qidalanmamış, eyni zamanda folkloru qidalandır­mışdır (onun adı epikləşmiş, dastanlaşmışdır)” (61, 260-261).

Xalqımızın yaddaşında yaşayaraq ən əski zamanlardan çağdaş dövrə qədər gəlib çatan dövlətçilik ənənəsi öz növbə­sində milli ruhu və milli ideyanı folklorun sonsuz enerjisi he­sabına qidalandırıb və artıq XX əsrin əvvəllərində mükəmməl bir ideologiya kimi formalaşıb. Ayrı-ayrı zamanlarda türk­çü­lük, oğuzçuluq, islamçılıq kimi ictimai və rəsmi dövləti meyl­lər mövcud olmuşdur. Nəhayət bu meyllər mədəni türk­çülük kimi meydana gəlir.

Mədəni Türkçülük öz prinsip və müddəalarını aşağıdakı istiqamətlər üzrə formalaşdırır:

Türk millətinin bütövlüyü, bir millət olmasının əsasını təşkil edən soykökün dərk olunması.

– Milli şüur və milli vicdanın aktivləşdirilməsi.

– Türk milləti və Türk dili anlayışlarının həm rəsmi, həm də kütləvi şəkildə qəbul edilməsi.

– Türk tarixinin vahid bir millətin tarixi kimi öyrə­nilməsi.

– Türk xalqlarının ortaq ədəbiyyatının yaradılmasını.

– Türk xalqlarının vahid əlifbasının qəbul edilməsi.

– Türk xalqları arasında mədəni əlaqələrin qurulması.

– Türkcənin sadələşdirilməsi, təmizlənməsi və inkişaf etdirilməsi.

XX əsrin əvvəllərində formalaşan bu ideyaya görə Turançılıq türkçülüyün son həddi sayılır. Bu hədəfə doğru gedən yolu türkçülük fikrinin böyük mütəfəkkirlərindən biri olan Z.Göyalp üç mərhələdə görürdü: Türkiyəçilik, Oğuzçu­luq, Turançılıq. Siyasi türkçülük isə müstəqil türk dövlətlə­ri­nin yaradılmasını nəzərdə tuturdu. O dönəmdə Azərbaycanda Məmməd Əmin Rəsulzadə, Türkiyədə Mustafa Kamal Ata­türk, Krımda Seyidəhməd Krımər türkçülüyün siyasi məfku­rəsini, ideoloji əsaslarını hazırlayan böyük liderlər idi.

Bütün türk dünyasında tanınan və türkçülük ideyasını hazırlayan və yayan görkəmli ideoloqlar isə Azərbaycanda Əli bəy Hüseynzadə, Krımda İsmayıl bəy Qaspıralı, Türkiyə­də Ziya Göyalp olmuşdur. Türkiyədə cümhuriyyətin qurucusu Atatürkün yaratdığı ideoloji sistem özündə bunları ehtiva edir: cümhuriyyətçilik, millətçilik, dövlətçilik, dünyəvilik, in­qilabçılıq, xalqçılıq. Atatürk milli ideoloji görüşlərini belə ifadə edirdi: “Biz Türk millətiyiz. Bunu bilməliyiz ki, milli mənliyini bilməyən millətlər başqa millətlərə yem olur. Bir millətin ruhu zəbt olunmadıqca, o millətə hakim olmaq im­kanı yoxdur (53, 78-79). Azərbaycan Xalq cümhuriyyəti döv­ründə rəsmiləşmiş Azərbaycan milli ideologiyası türkçülüyü, islamlığı və müasirliyi özündə birləşdirir. Bayrağımızın göy rəngi türklüyümüzü, qırmızı rəngi müasirliyimizi, yaşıl rəngi isə müsəlmanlığımızı rəmzləşdirməkdədir.


AZƏRBAYCANLILIQ VƏ AZƏRBAYCANÇILIQ
Azərbaycanın sürətli iqtisadi inkişaf dinamikası sosial-mədəni institutların, milli-mənəvi dəyərlərin aktivləşdirilməsi, cəmiyyətin sabitliyi və həmrəyliyinin daha optimal təşkili üçün əlverişli şərait yaradır.Belə şəraitdə cəmiyyət daha çox milli-mənəvi dəyər konseptini özündə ifadə edən milli ideya ətrafında birləşir. Cəmiyyətin daha sağlam mənəvi əsaslarla birliyinə nail olmaq üçün ümummilli lider Heydər Əliyevin başladığı milli inkişaf strategiyası Azərbaycan Respubli­kası­nın Prezident İlham Əliyev tərəfindən ardıcıl və sistemli şə­kildə davam etdirilir və konseptual əhatəsini genişləndirir. Hu­manitar elmlər də öz növbəsində cəmiyyətin sabit və da­vamlı inkişafının sosial-mədəni əsaslarını möhkəmləndirmək üçün ardıcıl araşdırmalar aparırlar. Müəyyən edilir ki, Azər­baycanda milli ideya zəngin inkişaf yolu keçib və vətən kon­septi üzərində sabitləşərək Azərbaycançılıq adı altında iden­tifikasiya olunmuşdur.Bu baxımdan Azərbaycançılıq özünün səciyyəvi cəhətləri ilə milli ideyanın Azərbaycan modelini əks etdirməkdədir. Akademik Ramiz Mehdiyevin “Bakinski raboçi” qəzetinə verdiyi müsahibədə Azərbaycan milli ideya­sının keçdiyi tarixi yol təhlil edilmiş, müasir cəmiyyətin qar­şısında duran perspektiv inkişaf təmayülləri araşdırılmışdır. Müsahibədə, əsasən, milli ideyanın yaxın keçmişə aid olan dövründən bəhs olunur və azərbaycançılıq ideyasının forma­laş­masının xarakterik xüsusiyyətləri aydınlaşdırılır.

Qeyd edim ki, müsahibə geniş bir tədqiqatın nəticələrini özündə ehtiva edir və daha çox müasir cəmiyyət quruculu­ğunun, sosial-mədəni, ideoloji və mənəvi aspektlərini nəzərdə tutur, perspektiv inkişafın prioritetlərini müəyyənləşdirir.

Müasir fəlsəfi araşdırmalarda milli ideyanın struktur komponentləri həm diaxron, həm də sinxron planda araş­dırılmışdır. Buradan görünür ki, milli ideya azərbaycançılıq mərhələsinə qədər dövrdən və şəraitdən asılı olaraq etnik və dini komponentin özünüidentifikasiyanın əsas forması kimi dominant mövqelərini dəyişərək inkişaf etmişdir.

Milli ideyanın keçmişdə də strukturu təkkomponentli olmamışdır. Qədim türklər üçün Tanrıçılıq əsas mənəvi qay­naq rolunu yerinə yetirmiş və toplumu birləşdirən dominant element olmuşdur. Türk fütuhat ideyasının əsasında da tək Tanrı ideyasını yaymaq kimi bir missiya dayanmışdır. Etnik komponent olan türklük (VI-XI əsrlər), oğuzluq (XI-IV əsr­lər), türkmanlıq (XIV-XVI əsrlər), müvafiq olaraq türkçülük, oğuzçuluq və türkmanlıq kimi ideoloji təmayülləri üzündə ehtiva etmiş, XVI-XVIII əsrlər təsəvvüf dövrünün dini-mistik ideyalarının cəmiyyətdə dominant ideoloji mövqeyə keçməsi ilə məzhəb (şiəlik) və təriqətin (səfəvilik) sintezində qızılbaş­lıq ideologiyası formalaşır. Bu ideologiya özünüidentifikasiya forması kimi qeyri-türk elementini də vahid ideyada birləş­di­rir və milli kimlik şüurunun aktiv hissəsinə daxil edir. Şiəlik, səfəvilik və qızılbaşlıqdan keçən milli kimlik düşüncəsi XIX əsrdə din komponentinin aktivləşməsi ilə müsəlmanlıq forma­sında özünün ifadəsini tapır. Bu komponent toplumun hər bir üzvünü “Məhəmməd ümməti” kimi ümumi bir kateqoriyada birləşdirir. Bu tipli dini komponent cəmiyyətin qeyri-müsəl­man hissəsini identifikasiya edə bilmir. Beləliklə, cəmiyyət həm etnik, həm də dini komponentin dominant olduğu dö­nəm­də ideyasını maksimum səviyyədə milliləşdirə bilməmişdir. 

Orxon-Yenisey yazılarında oxuduğumuz Türk bodun (Türk xalqı), “Oğuznamə”lərdə Oğuz eli (oğuz xalqı), Ağ­qoyunlu və Qaraqoyunlu dövlətləri dönəmində “türkman”, Sə­fəvi səltənətində “qızılbaş”, daha sonra “müsəlman üm­mə­ti” və s. kimi anlayışlar da bu tarixi-mədəni gerçəkliyi gös­tərməkdədir. Bunların hər biri özünüidentifikasiyanın müəy­yən mərhələ üçün aktiv komponenti rolunu yerinə yetirmişdir. Bu prosesdə etnik və dini komponentin birinin digərini üs­tələməsi müşahidə olunur. XIX əsrin əvvələrində Azərbay­canın bir hissəsinin Rusiya tərəfindən işğal olunmasından sonra bu ölkənin xalqı daha çox özlərini müsəlman kimi iden­tifikasiya edirlər və toplum olaraq “ümmət” kimi birləşirlər. İşğalçı yad idarəçilər tərəfindən isə onların tarixi nifrət duy­ğusu ilə xatırladıqları “tatar” adı ilə adlandırılırlar. Milli-mənəvi dəyərləri ləkələyən Rus müstəmləkə rejimi bir çox institutları, o cümlədən zadəganlığının spesifik türk variantı olan “bəyliyi” deformasiyaya uğradaraq sıradan çıxartdı. Azərbaycan cəmiyyətinin sosial strukturunda çox ciddi yeri olan bəyliyin iflası baş verir və dərəbəylik başlanır. Bu da top­lumu etnik-mənəvi enerjidən məhrum edir və milli ide­yanın əsas etnik komponentini kökündən zədələyir.

XIX əsrin müstəmləkə rejimində zadəganlıq institutu mövqeyini itirdikdən sonra “ruhani” institutunun aktivləşdi­rilməsi baş verir. Cəmiyyətin dünyəvi işlərinə daha çox mü­daxilə nəticəsində ruhani institutu da özünün mövqeyini itirir. Bu dönəmdə cəmiyyətin içində əsas söz sahibi “riyakar mü­səlman” zümrəsi olur.

XIX əsrdə Avropa və Rusiyanın universitetlərində təhsil alan azsaylı Azərbaycan ziyalılarının başladıqları maarifçilik hərəkatı Azərbaycanda mütərəqqi hadisələrin, mədəniyyətdə, ədəbiyyatda və ictimai fikirdə pozitiv təmayüllərin əsasını qoyur. Azərbaycançılıq milli ideyasının ilkin rüşeymləri də bu ziyalıların başladığı fəaliyyətin nəticəsində yaranır. XX əsrin əvvəllərində hələ milli ideya etnik komponent olan türkçü­lük­dən və dini komponent olan müsəlmanlıqdan ibarət olmaqla cəmiyyəti birləşdirən vahid bir konseptə çevrilməmişdi. 

Azərbaycançılıq ideyası ilk olaraq Azərbaycan xalq Cüm­huriyyətinin qurucuları tərəfindən vahid milli ideya kimi təklif olundu. Bu zaman cümhuriyyətin qurucuları millət və milliyyət anlayışlarını fərqli kateqoriya olaraq şərh etdilər. Çoxlu milliyyətlərin yaşadığı Azərbaycanda Azərbaycançılıq millət ideyası kimi təklif olundu. Burada əsas yenilik vahid məkan kateqoriyasının özünüidentifikasiya vasitəsinə çevril­məsi, vahid vətən anlayışının milli ideyanın struktur kompo­nen­ti kimi dominant mövqedə təqdim olunması idi. İki il­lik Cümhuriyyət dönəmində çox işlər görülsə də belə mühüm və əhəmiyyətli ideyaların cəmiyyətdə sabitləşməsi üçün zaman kifayət etməmişdi. Ona görə də bu ideya cəmiyyətin ziyalı hissəsini əhatə edə bilmiş və ümumxalq düşüncəsində özünə yer tuta bilməmişdi. Sovet dönəminin “sovet milləti” ideyası kifayət qədər milli əsaslardan məhrum və süni xarakterli ol­duğundan cəmiyyətdə özünü təsdiq edə bilmədi. Cümhuriyyət dönəmindən başlanmış və axıradək reallaşmamış Azərbay­can­çılıq ideyası ümummilli lider Heydər Əliyev tərəfindən müs­təqil Azərbaycan dövlətinin əsas milli ideyası kimi qəbul edildi və 1993-2003-cü illər arasında cəmiyyətdə sabitləşdi. Azərbaycanlılıq özündə vahid vətən anlayışını və vahid so­sial-mədəni dəyərlər sistemini ehtiva etməkdədir. Etnik kom­ponent, Azərbaycan xalqının bütün tərkib hissəsi milli varlığı zənginləşdirən dəyərlər kimi anlaşılır. Polietnik tərkib mədə­niyyət zənginliyi kimi özünü göstərir və vahid Azərbaycan mə­dəniyyətinin əlvanlığını təmin edən vasitələrdən biri kimi çıxış edir.

Milli ideyanın cəmiyyətdə inkişaf dinamikasını izləyən akademik haqlı olaraq qeyd edir ki, “Müasir milli ideyanı zənginləşdirən odur ki, vətəndaş özünü dövlətin bir hissəsi hesab edir, özündə dəyişikliklər üçün qüvvə görür, güclü döv­lətin və güclü, iradəli liderin varlığına ehtiyac duyur”. Burada ifadə olunan fikirdə vətəndaş, dövlət və lider sosial-mədəni kateqoriya kimi özünü cəmiyyətin müasir reallığı konteks­tində bir-biri ilə üzvi əlaqədə və vəhdətdə olan vahid tamın və bütövün tərkib hissələri kimi təsdiq edir. Belə qarşılıqlı əlaqə və vəhdəti təmin edən sosial-mənəvi münasibətlər sisteminin inkişaf dinamikasını, perspektivlərini və prioritetlərini öyrən­mək ictimai və humanitar elmlərin üzərinə ciddi məsuliyyət qoyur. Çünki, akademikin də qeyd etdiyi kimi, “Millətin öz strateji inkişaf proqramı, milli ideyası-dövlətin və millətin mövcudluğunun mənası, inkişafın məqsədləri və prioritetləri olmalıdır”. Bunların müəyyənləş­mə­sində ictimai-humanitar elmlər, o cümlədən millətin mənəvi dünyasını öyrənən, milli ideyanın mənəvi qaynaq­larını araşdıran Folklor İnstitutu da aktiv iştirak etməlidir.

Dərin təhlillər və araşdırmalardan əldə edilən nəticə belə ifadə olunur: “Kollektiv özünüidentifikasiya forması kimi et­nik komponentin prioritet kimi müəyyən edilməsi və onun bazis komponent kimi milli ideyanın yeganə forması kimi təklif edilməsi neqativ nəticələr doğurmuşdur. Azərbaycan millətinin formalaşması təcrübəsinin vahid, bütöv sosial-siya­si orqanizm kimi onun tərkibinə daxil olan bütün etnoslar kon­tekstində öyrənilməsi humanitar elmimizin qarşısında du­ran ən mühüm vəzifədir. Biz milli prinsiplərin yeni kompo­nentləri haqda, milli mədəniyyətin kənar hücumlardan, daxili zəifləmə və dağılmadan müdafiəçisi kimi vətəndaş millətçiliyi haqda açıq danışmaqdan çəkinməməliyik. Azərbaycan milləti Azərbaycan ərazisində yaşayan bütün etnosların tarixi yolu­nun vəhdətini əks ertdirən qaynar qazan kimi formalaşmışdır. Burada güclü türk təməli ilə yanaşı İran, ərəb başlanğıcları, alban layı, digər qədim etnoslar mövcud olmuş, onlar əsrlər boyu təbii şəkildə vahid xalq kimi assimilyasiya olmuş, azərbaycanlıların milli identikliyinə xas cizgilər, kompo­nent­lər kəsb etmişlər. Qətiyyətlə demək olar ki, hər bir azərbay­canlı müasir Azərbaycanın ərazisində yaradılmış qədim döv­lətlərin varisidir. Azərbaycanlıların damarlarında bizim bu qə­dim əcdadlarımızın da qanı axır. Bu, reallıqdır”.

Azərbaycançılıq ideyasının müasir cəmiyyətimizə uğur­lu tətbiq modelinin müəllifi ümummilli lider Heydər Əliyevin azərbaycançılığa verdiyi tərif belədir: “Azərbaycançılıq öz milli mənsubiyyətini qoruyub saxlamaq, milli-mənəvi dəyər­lərini qoruyub saxlamaq, eyni zamanda onların ümumbəşəri dəyərlərlə sintezindən, inteqrasiyasından bəhrələnmək və hər bir insanın inkişafının təmin olunması deməkdir”.

Buradan belə bir nəticə çaxarılır ki, “Kim özünü azər­baycanlı kimi hiss edirsə, o, azərbaycanlı sayıla bilər” tezisi təkcə azərbaycanlılar kimi doğulanlar üçün deyil, həm də etnik bağlılığı olmadığı halda bu ölkənin vətəndaşları olanlar üçün aktualdır. Son illərdə Azərbaycan bütün azərbaycan­lı­ların Vətəninə çevrilmiş və universal dəyərlərin daşıyıcısı sta­tusu qazanmışdır”.

Müasir cəmiyyətdə gedən innovasiyalı modernləşmə Azər­baycanı dünyanın qabaqcıl ölkələri sırasına çıxarmaq­dadır. Heydər Əliyevin strateji inkişaf konsepsiyasını uğurla tətbiq edən Azərbaycan Respublikasının prezidenti İlham Əli­yev ölkəni uğurla gələcəyə doğru aparır. 

Ölkədəki inkişaf dinamikasını fəlsəfi təhlildən gəlinən nəticədə qeyd olunur ki, “Bu illər ərzində milli ideya milli müstəqillik – suveren dövlət formulunda qəti inkişaf mərhə­ləsinə çatmışdır. Bu gün azərbaycanlılar minilliklər boyu bu ərazidə mövcud olmuş bütün dövlətlərin və orada məskun­laş­mış xalqların obyektiv xələfləri və varisləri olan Azərbaycan Respublikasının vətəndaşlarıdır. Etnik müxtəliflik Azərbay­can xalqının zəngin sərvətidir. Bu sərvəti qorumaq lazımdır. Azərbaycançılıq ideologiyasının təməli olan güclü birləşdirici başlanğıc hər bir vətəndaşın öz vətəninə görə keçmiş və gələcək nəsillər qarşısında məsuliyyət daşıyıcısı olması üçün əlverişli şərait yaradır”. Prezident İlham Əliyev elə siyasət həyata keçirir ki, orada milli ideya özündə həm siyasi məka­nın demokratikləşməsini, mütərəqqi və hərtərəfli iqtisadi in­kişafı, dünya birliyinə inteqrasiyanı, həm də milli ruhu və özü­nəməxsusluğu qoruyub saxlamağı ehtiva edir. 

Akademik müsahibəsində 2004-cü ildə Prezident İlham Əliyevin söylədiyi bu fikri də diqqətə çatdırır: “İqtisadi artım və cəmiyyətin demokratikləşdirilməsi siyasətimizin əsas ele­ment­ləridir, bunların biri olmadan digəri mümkün deyildir. İqtisadi cəhətdən güclü olmaq olar, lakin əgər demokratiya, şəffaflıq yoxdursa, insan hüquqları qorunmursa, uğur gözlə­məyə dəyməz”.

Hazırda Azərbaycanda milli inkişaf strategiyası Azər­baycançılıq üzərində qurulur. Bu strategiyada müasir cəmiy­yətimizi mənəvi cəhətdən inkişaf etdirmək və milli varlığı dünyada gedən neqativ təmayüllərdən qorumaq, vahid Azər­baycan naminə bütövlüyümüzü və tamlığımızı həm sosial anlamda, həm də mənəvi kontekstdə daha da inkişaf etdirmək üçün bütün imkanları səfərbər etməyi nəzərdə tutur.

DÖVLƏTÇİLİK VƏ MƏRASİM FOLKLORU
İctimai-mədəni həyatımızın elə sahəsi yoxdur ki, orada Hey­dər Əliyevin qurucu fəaliyyətinin fundamental nəticələri ay­dın şəkildə görünməsin. Belə sahələrdən biri də ümummilli li­derin mərasim mədəniyyəti sahəsindəki quruculuq fəaliy­yə­ti­dir.

Əlbəttə, mərasim kifayət qədər geniş bir sahədir və onun praktik aspektləri ilə yanaşı nəzəri məsələləri də möv­cuddur. Bir çox mərasimlərin çox əski tarixi-mədəni kökləri vardır və zamanla bir sıra dəyişikliklərə məruz qalaraq günü­müzə qədər gəlib çatmışdır. Mərasimlərin digər bir hissəsi isə yeni dövrlə bağlıdır. Müstəqil dövlətçilik dövrünün də mə­rasim mədəniyyəti mövcuddur və bu məqam daha çox qlobal inteqrasiya prosesləri içərisində gerçəkləşməkdədir.

Mərasim etnik-mədəni davranışın mühüm bir tərkib hissəsi olaraq milli mədəniyyətin təməllərindən birini təşkil edir. Çünki mərasim davranışı fərqli bir davranışdır və bu davranışda millət rəsmən özünü mikro dövlətçilik modelində təsdiq etmiş olur. Ona görə də mərasim mədəniyyəti dövlət anlayışı və millət davranışı üçün mühüm əhəmiyyət daşıyır. Çünki dövlət təşkil olunmuş idarəçilik, millət təşkil olunmuş xalqdır; hər ikisində mütəşəkillik mühüm prinsipdir. Mərasim insanları mütəşəkkillik mədəniyyətinə alışdırır və ictimai mə­dəniyyətin əsaslarını möhkəmləndirir.

Xüsusilə, polietnik və polikonfessional cəmiyyətlərdə mə­rasim ictimai birliyin, milli həmrəyləyin və sosial harmo­niyanın mənəvi əsaslarının möhkəmləndirilməsində aktiv işti­rak edir. Çünki sosial davranışın məzmununa mərasim mənə­vi dəyər konsepti kimi daxil olur və onu daxildən zəngin­ləşdirir, eyni zamanda tolerantlığın güclənməsini təmin edir. Burada müxtəliflik bütün formaları ilə vahid məcraya gəlir və ümumi bir axara çevrilir. Müxtəlif etnik qruplar, müxtəlif dini görüşlər vahid mərasim mədəniyyəti içində birləşir və eyni davranışın daşıyıcısına çevrilirlər.

İctimai davranış mərasimdən kənarda adiləşir və onu bir bütövə çevirən mənəvi nüvənin cazibəsindən uzaqlaşır. Ona görə də intensiv olaraq cəmiyyətin mərasimdən keçməsi, cə­miyyətdəki müxtəlif qrupları birləşdirən sakral enerji ilə zən­ginləşməsi vacib sayılır. Burada sakrallaşma arxaik ritualın tam eynisi olmasa da müasir dövrün mərasim mədəniyyəti də mənəvi dəyər konseptlərinin aktivləşdirilməsi ilə birləşdirici və ümumiləşdirici rol oynamaqdadır. Bu baxımdan müasir dövrün mərasimləri də sosiallaşma və ya sosiallaşdırma pro­sesində aktiv iştirak edir və cəmiyyətdəki müxtəlif qrupları vahid mənəvi dəyərlər ətrafında birləşdirmək üçün mühüm vəzifələri yerinə yetirir.

Mərasimin mədəniyyətdəki yerini, rolunu və dəyərini də­rindən bilən ümummilli lider Heydər Əliyev mərasim mə­dəniyyətinə xüsusi diqqət edirdi. Mərasim mədəniyyətini təş­kil edən və onun fasiləsizliyini təmin edən əsas komponentləri və prosesi ümummilli liderin ifadəsilə belə xarakterizə olu­nur:

“Hər xalqın öz adət-ənənəsi var, öz milli-mənəvi və dini dəyərləri var. Biz öz milli-mənəvi dəyərlərimizlə fəxr edirik. Bi­zim xalqımız yüz illərlə, min illərlə adət-ənənələrimizi, mil­li-mənəvi dəyərlərimizi yaradıblar və bunlar indi bizim mə­nə­viyyatımızı təşkil edən amillərdəndir”. Burada ənənəvi mədə­niyyətin, ənənənin və milli varisliyin rolu diqqətdə saxlanılır.

“Milli mədəniyyətin və milli mənlik şüurunun inkişaf qanunauyğunluqlarından biri mənəvi irsin varisliyidir. Məlum olduğu kimi, mədəniyyət insanların maddi və mənəvi fəa­liyyətinin nəticələrində təcəssümünü tapmış sosial təcrübədir. Bu isə, birincisi, o deməkdir ki, burada bu və ya digər xalq, millət təmsil olunur, deməli onların dünya və ətraf mühiti dərk etməsi, xalqın ideya-psixoloji baxışları ehtiva edilir. İkincisi, mənəvi irs təkcə insanların təcrübəsi, bilikləri və fəaliyyətini deyil, həm də xalqın tarixi yaddaşını, onun dərk olunmuş mənafelərini və məqsədlərini əhatə edir. Xalqı vəh­dətdə birləşdirən bu subyektiv amillər onun milli inkişafının mühüm müqəddəm şərtləridir. Bu mənada Vətən amalından söhbət gedərkən milli mədəniyyət və milli mənlik şüuru, milli təfəkkürün mental xüsusiyyətləri nəzərə alınmalı­dır. Bu ideya Heydər Əliyevin fəlsəfəsində mühüm və gərəkli metodoloji təhlil mexanizmi kimi çıxış edir” ( 91, 110).

Milli köklərə bağlılıq milli xüsusiyyətlərin və milli adət­lərin qorunması ilə mümkün olur. “İnsan gərək heç vaxt öz mil­li kökünü, torpağını, vətənini, öz dilini unutmasın. Öz di­lini yad­­dan çıxarmasın. Öz milli-mənəvi ənənələrini unutma­sın. Özü də bir var ki, onu unutmuram, mənim xatirimdədir, hafi­zəm­dədir, bəli, bu, mənim millətimin xüsusiyyətidir, mil­ləti­min bu adəti var, bir də var ki, onu yaşatsın”. Heydər Əli­yev üçün əsas məqsədlərdən və milli mənəvi hədəflərdən ən baş­lı­ca­sı həmrəylik məsələsi olmuşdur. Ona görə də o, deyirdi ki, “azər­baycanlılar həmrəy olsunlar, bir-birinə dayaq olsun­lar, bir-biri­nə yardım etsinlər, bir-birinin dərdinə yansınlar və bi­zim milli adət-ənənələrimizi, milli dəyərlərimizi birlikdə göz­ləsinlər, mil­li bayramlarımızı qeyd etsinlər. Təkcə müstə­qillik bayramını, Novruz bayramını deyil, bütün başqa bay­ramları da qeyd etsin­lər”. Bütün bu mərasim mədəniyyətinin zənginliyi cə­miyyətdə mənəvi sağlamlıq yaradan vasitə kimi diqqətə çatdırılır.

“Mənəvi sağlamlıq çox vacibdir. Bizim xalqımızın mil­li-mənəvi ənənələri, mədəni, milli dəyərləri həmişə, əsrlər bo­yu xalqımızı yüksək mənəviyyat ruhunda tərbiyə edib, böyü­düb, yaşadıbdır. Biz fəxr edə bilərik ki, milli, dini, mənəvi ənənələrimiz, dəyərlərimiz daim ən yüksək mənəviyyatı əks etdiribdir. Biz çalışmalıyıq ki, bu mənəvi dəyərlərə həmişə sadiq olaq. Hər bir gənc öz kökünə sadiq olmalıdır, milli kö­künə, mənəvi kökünə sadiq olmalıdır. Bizim o kökümüz çox sağlam kökdür və biz onunla fəxr edə bilərik” (93, 40).

N.Cəfərov Heydər Əliyev haqqında yazdığı çoxsaylı əsərlərindən birində yazır: “Heydər Əliyev tamamilə doğru olaraq göstərir ki, Azərbaycan mədəniyyətinin tarixi özünə­məx­sus (milli!) əlamətlərlə ümumbəşəri əlamətlərin dialekti­ka­sı­nın, qarşılıqlı əlaqəsini nümayiş etdirir. Və Azərbaycan xalqının tipologiyası bizə məlum olan mədəniyyəti göstərir ki, o, içinə qapılmış, özünü dünyadan təcrid etmiş bir xalqın mədəniyyəti deyildir – Azərbaycan mədəniyyəti həmişə dün­ya­ya açıq bir xalqın mədəniyyəti olmuşdur”(91).

Heydər Əliyevin ideoloji konsepsiyası biri-birini ta­mam­­layan sistemlər şəklində idi. Ölkə içində əsas milli ideo­loji xətt azərbaycançılıq seçilmişdi. Qeyd edim ki, bu ideo­lo­giyanın mükəmməl əsasları vardır. Hələ XX əsrin əvvəllə­rində Əli bəy Hüseynzadə, Məmməd Əmin Rəsulzadə, Mirzə Bala Məmmədzadə kimi böyük milli ideoloqların əsərlərində və ictimai-siyasi fəaliyyətlərində bu ideologiya mükəmməl şəkildə işlənib hazırlanmışdı. Özündə türkçülüyü, çağdaşlaş­manı və islamı birləşdirən Azərbaycan milli ideologiyası çağ­daş demokratik dəyərlərə söykənirdi. Heydər Əliyev Azər­bay­can tarixini, onun mədəniyyət və mənəviyyat resurslarını dərindən bilən bir şəxsiyyət idi. Ona görə də mənəvi quru­culuq işini mükəmməl təşkil etmək üçün vətəndaş həmrəy­liyinə aparan ən qısa yolu – azərbaycançılığı seçdi (90).

“Mədəni toplumun tarixi təsdiqi və milli özünüdərk prosesi, tarixin inkişaf stixiyasında obyektiv zərurət kimi han­sı mədəni-tarixi formada ifadə olunması və tarixin gedişatını hansı istiqamətlərdə müəyyənləşdirməsi yaranmış tarixi şə­rait­dən asılıdır. Müxtəlif zaman və məkanlarda yaranan tarixi şəraitlərdə vahid bir substansiyaya – mənəvi başlanğıca malik xalqlar yaratdıqları mədəniyyətin bətnində yaşayan azadlıq, müstəqillik idealının ən yüksək sosial-siyasi təzahürü olan mil­li dövlət quruculuğu uğrunda mübarizəyə atılır və baş ver­miş ictimai-siyasi hadisələrin axarında xalqın əsrlərdən keçib gələn intellektinin üzə çıxması və misli görünməmiş bəşəri dühaların meydana gəlməsi üçün şərait yaranır” (87, 8). Belə bir şəraitdə Heydər Əliyev Azərbaycan tarixinin müasir döv­rünə daxil olur və onun gedişatını xalqın xeyrinə olan məq­səd­yönlü bir məcraya yönəltməyə nail olur.

Ümummilli liderin müxtəlif mərasimlərdə, görüşlərdə və başqa tədbirlərdə etdiyi çıxışları, söylədiyi nitqləri, verdiyi fərmanlar və göstərişlər üzərində müşahidələrdən aydın olur ki, bu böyük şəxsiyyətin milli-mənəvi quruculuq siyasəti mükəmməl konseptual əsaslara malikdir; onun strategiyası və taktikası mövcuddur.

Müqəddəs dəyərlərin qorunmasında dini bayramların rolunu dəqiq müəyyənləşdirən Heydər Əliyev Qurban bayra­mının mənəvi dünyamızdakı yerini aydınlaşdırır: “Ulu baba­lardan, Həzrəti Məhəmməd peyğəmbərdən qalmış müqəddəs kitabımız Qurani-Kərim tərəfindən tövsiyə olunmuş Qurban bayramını azad və sərbəst şəraitdə qeyd edirik və beləliklə, Azərbaycan xalqının həm müstəqilliyini, həm milli azadlığını, həm də öz tarixi ənənələrinə sadiq olduğunu bütün dünyaya bir daha nümayiş etdiririk” (89,18).

Ulu öndərin mərasim mədəniyyətimizlə bağlı geniş və strateji xarakterli fəaliyyətinin dörd mühüm istiqamətini qeyd etmək olar:

1.