Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nəSİMİ adina diLÇİLİK İnstitutu vəfa abdullayeva-nəBİyeva

Müasir Azərbaycan dilində terminoloji leksikanın inkişafı
39 
k>x; Azərbaycanın qərb, şimal və cənub dialekt və 
şivələrində çoxhecalı sözlərin axırında x səsinə üstünlük verilir. 
Məsələn, köynək> köynəx'; Köynəx' sözüAğdaş, Mingəçevir, 
Şəkidə “barama qurdunun üstündəki nazik pərdə” deməkdir 
[151,s.289]. Sözün köynək variantı isə “sazın örtüyü, donu, 
torbası” və s. mənalarını ifadə edir [168,s.58].
c>ş; C səsinin ş səsi ilə əvəzlənməsi hadisəsi, əsasən, Qərb 
və Şimal dialekt və şivələrinə aiddir. Məsələn, qirtiş sözü 
İmişlidə “ot, yaz otu”, sözün qırtıc variantı “Botanika 
terminləri 
lüğəti”ndə 
eyni 
mənada 
terminləşmişdir 
[151,s.333],[159,s.194].
c>j; Sözdə c səsinin j səsi ilə əvəzlənməsi hadisəsi, əsasən, 
Qərb dialekt və şivələrinə aiddir. Belə ki, aciqici dialekt sözü 
Cəbrayıl, Zəngilan bölgələrində “vəzəri” deməkdir. Sözün 
acıqıjı variantı eyni mənada botanika sahəsində termindir 
[151,s.1],[159,s.189]. Göründüyü kimi, sözün səs əvəzlənmiş 
forması terminləşmişdir.
ı>i; Kasnı//kasni dialekt sözü Ordubad, Şamaxı 
bölgələrində “yabanı dərman bitkilərindən birinin adı” kimi 
işləkdir. Sözün kasnı forması “Botanika terminləri lüğəti”ndə 
xalq təbabətində işlədilən “iynə yarpaqlı, mavi çiçəkli bitki” 
kimi verilmişdir [159,s.203], [151,s.269]. Kasnı ağacı isə bu 
bitkinin çiçəklərindən çəkilmiş, xalq təbabətində işlənən 
növüdür.  
i>u; Sözdə u səsinin i səsi ilə əvəzlənməsi hadisəsi, 
əsasən, Şərq dialekt və şivələrinə aid olub, sözün son hecasında 
özünü göstərir. Zopu>Zopi; Zopi sözü Ucarda “milli oyun adı, 
yallı”, zopu forması isə musiqi sahəsində “keçmiş əyyamlarda 

---

Vəfa Abdullayeva-Nəbiyeva____________________________________
 
40 
toylarda cavanların zopa ilə oynadıqları əşyanın adı” 
mənasında termindir [150,s.652],[168,s.49]. 
u>i; Sözdə i səsinin u səsi ilə əvəzlənməsi hadisəsi, 
əsasən, Şərq və Cənub dialekt və şivələrinə aiddir. Məsələn, 
gecəquşu sözü “Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti”ndə iki 
mənada- zoologiya termini kimi “yarasa, yəni gündüzlər yatıb 
gecələr ov edən, siçana oxşar geniş pərdəqanlı heyvan” və 
məcazi mənada isə “cəhalətpərəstlik, maarif düşməni simvolu” 
kimi qeyd olunur [153,s.215]. Sözün gecequşi variantı 
Cəlilabadda, gecəquşu variantı isə Cəbrayılda yarasa 
mənasında işlənir [150,s.175]. 
ə >i; Sözdə, xüsusilə, söz köklərində ə səsinin i səsi ilə 
əvəzlənməsi hadisəsinə bəzi dialekt və şivələrdə təsadüf 
olunur. Bu fonetik hadisəni Azərbaycan dili ilə tatar, başqırd və 
xakas dillərini müqayisə etdikdə də görə bilirik. Tənəkə//tənikə 
Ordubadda “alaçığın yan tərəflərini örtmək üçün qamışdan 
toxunmuş hasar” mənasında işlənir. Ancaq bu dialekt sözün 
yalnız tənəkə variantı “hasar” mənasında memarlıq sahəsi üzrə 
xüsusiləşmişdir [151,s.559], [191,s.19]. 
Azərbaycan dilinin dialekt və şivələrində ilkin uzanma çox 
zəif halda bəzi sözlərdə özünü göstərir. Məsələn, bari/ ba:ri 
Ağstafa, Gəncə, Göyçay, Qazax, Oğuz, Şuşada bari dialekt 
sözü “divar”, Ağstafa, Oğuzda isə “hasar” mənalarını ifadə 
edir. Dialekt sözün ba:ri variantına Şəki dialektində də rast 
gəlinir. Sözün həm “divar”, həm də” hasar” mənaları memarlıq 
sahəsində termin kimi işlənir [151,s.33],[191,s.19]. 
Söz ortasında samitlərin düşümünə dialekt və şivələrdə 
daha tez-tez rast gəlmək mümkündür. Belə ki, şərq dialekt və 

---