Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nəSİMİ adina diLÇİLİK İnstitutu vəfa abdullayeva-nəBİyeva

Müasir Azərbaycan dilində terminoloji leksikanın inkişafı
67 
[151,s.258], [184,s.116]. Yaxud, manqo sözü Ağdam, Bərdədə 
“zökəm” [əsasən heyvanlarda] mənasında işlənir. Eyni mənada 
dialekt sözü tibbi termin kimi xüsusiləşmişdir [151,s.379], 
[176,s.191]. Cələ sözü Cəbrayıl, Daşkəsən, Goranboyda 
“boğaz xəstəliyi”, titə Borçalı, Gədəbəy, Meğri, Şəmkir, 
Şuşada “gözün qarasına düşən ağ ləkə” deməkdir [151,s.73], 
[187,s.244], [151,s.570], [187,s.202]. Hər iki söz eyni mənada 
tibb terminidir.
Nümunələrdən aydın olur ki, elmi üslubda işlənən xalq 
təbabəti terminlərinin əksər hissəsi Azərbaycan dilinin öz 
daxili imkanları-dialektlər əsasında yaranmış və for-
malaşmışdır. Həmçinin “xalq təbabətində istifadə olunan bu 
qəbildən olan terminlərdə bir ümumi cəhət diqqəti cəlb edir ki, 
bu da onların, demək olar ki, hamısının elmi ədəbiyyatda qeydə 
alınmasıdır” [18,s.29].
Bir sıra hallarda dialekt sözləri ifadə etdikləri məna ilə 
birgə terminləşmişlər. Məsələn, sudur sözü Gədəbəydə bir neçə 
mənada işlənir: xarab, çürük, irin. Eyni zamanda söz bir sıra 
məqamlarda feil kimi çıxış edir: şübhələnmək, duymaq, hiss 
etmək. Ancaq tibb sahəsində dialekt sözün yalnız “irin” mənası 
terminləşmişdir [151,s.505], [187,s.190]. Yaxud salaca sözü 
Ağdam, Gədəbəydə “tabut” deməkdir. Sözə eyni anlamda 
“Tibbi terminoloji lüğət”də də rast gəlmək mümkündür 
[151,s.470], [187,s.176].
Bəzən dilin daxili imkanlarının məhdudluğu səbəbindən 
mövcud olan sözün mənası genişlənir və söz yeni, əlavə məna 
qazanır. Məsələn, sağrı sözü Qazaxda “xəncərin qınına çəkilən 
dəri” deməkdir. Tibdə isə bu söz “yaranı bağlamaq üçün 

---

Vəfa Abdullayeva-Nəbiyeva____________________________________
 
68 
istifadə olunan vasitə” anlamını verir [151,s.468],[187,s.176]. 
DLT-da bu söz “dəri, hər şeyin dərisi” anlamında qeyd olunub. 
Buradan alınaraq “yer sağrısı” ifadəsi deyilir ki, bu da “yer 
üzü, yer qabığı” deməkdir. “Kışı sağrısı yüz= insanın dərisi 
üzüdür.” Çünki üz istiyə-soyuğa düşdüyü üçün daha sərt olur 
[64,430, I, 417-26]. Qeyd olunan sözlərdə funksiya baxımdan 
məna əlaqələrinin olması anlayış əlaqələrinə səbəb olmuşdur. 
Bu baxımdan sağrı sözünün termin mənası çoxmənalılıq 
əsasında formalaşmışdır. 
Söz funksiya baxımından oxşarlıq əsasında semantic məna 
genişlənməsi prosesi nəticəsində terminləşmişdir. Beləliklə, 
aydın olur ki, sözün əvvəlki mənasına yeni mənanın əlavə 
olunması onu məhdud dairədən kənara çıxarır və termin kimi 
formalaşmasına zəmin yaradır. Əşya və hadisəni adlandırmaq 
üçün müxtəlif üsullardan istifadə edilir ki, bunlardan biri də 
sözün yeni məna qazanaraq dildə yeni vahidə çevrilməsidir. 
A.Cəfərova yazır: “Dilin leksik fondunda olan sözlərin 
semantikasında məna dəyişikliyinə əsaslanan bu üsul termin 
yaradıcılığında da geniş yayılmışdır. Terminlərin semantik 
aspektdə öyrənilməsi, o cümlədən terminlərdə məna 
dəyişmələri, terminoloji mənaların tiplərinin müəyyənləşməsi 
sahəsində onların semantik metodla tədqiqi sahəsində son illər 
dilçilik elmində zəngin təcrübə toplanılmışdır” [18,s.45]. 
Azərbaycan dilində xalq təbabəti terminləri əksər hallarda dilin 
öz daxili imkanları hesabına yaranmışdır və bu proses indinin 
özündə də davam edir, məsələn: zahı sözü Gədəbəy, Tovuzda 
“təzə doğmuş (qırxı çıxanadək) qadın, heyvan” deməkdir. Eyni 
anlamda 
bu 
söz 
kliniki 
termin 
kimi 
işlənir 

---