Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nəSİMİ adina diLÇİLİK İnstitutu vəfa abdullayeva-nəBİyeva

Müasir Azərbaycan dilində terminoloji leksikanın inkişafı
15 
əməkdaşlıq sahəsində yeni nailiyyətlər əldə edilmiş, ordu 
quruculuğu işində mühüm addımlar atılmışdır. Müasir dövrdə 
ballistika, artilleriya, hava hücumundan müdafiə, hərbi təbabət, 
diplomatiya və s. ilə bağlı xeyli sayda terminlər işlənir. Hərbi 
terminologiyanın birinci yolu milli dil vahidlərinin 
terminləşməsidir. Azərbaycan dilində ümumişlək leksik vahid 
olan daraq, bölmə, tırtıl, məqsəd, vasitə, idarə və s. kimi sözlər 
müəyyən oxşarlıq və mahiyyətcə yaxınlıq nəticəsində hərbi 
terminoloji qata daxil olmuşdur. Hərbi terminologiyanın 
zənginləşməsi prosesində ingilis dili də fəaldır və bu dildən 
xeyli sayda dilə alınma hərbi terminlər keçmişdir. Məsələn: 
kazual, brezent, katapulta, kamuflyaj, kavitasiya, qaubitsa və s. 
İ.Qasımov yazır: “Son dövrlərdə söz birləşməsi şəklində və 
ikidən daha çox sözün birliyindən yaranan çoxkomponentli 
hərbi terminlərin yaranması daha xarakterikdir. Bu tipli hərbi 
termin-söz birləşmələrinə dəniz piyadası briqadası, alay 
təbliğatçısı, cəbhə qırıcı təyyarəsi, aviasiya alayı və s. 
terminləri misal göstərmək olar” [186,s.6].
Abreviasiya və ya sözlərin qısaldılması mövcud 
çoxkomponentli dil vahidlərinin ən qısa formalarla əvəz 
edilməsidir. Bu üsuldan hərbi terminologiyada da istifadə 
olunur. Məsələn, HHQ, HHM, HSK və s. Hərbi sahənin 
durmadan inkişafı dilin lüğət tərkibində zənginləşmə, 
yeniləşmə prosesinin baş verməsinə səbəb olur, bu baxımdan, 
hərbi sahənin tədqiqi müasir dövrdə aktual problemlərdən 
hesab olunur. 
Elm və incəsənətdə, təbiət, cəmiyyət və insan 
psixologiyasında baş verən hadisə və təzahürləri, texnoloji 

---

Vəfa Abdullayeva-Nəbiyeva____________________________________
 
16 
prosesləri dəqiq ifadə etməli olan terminlər sürətlə inkişaf edən 
sahələrdə özünü daha çox göstərir. Kino, teleradio istehsalı və 
yayım texnologiyasının inkişafı ilə bağlı xarici dillərdə yaranan 
saysız-hesabsız terminlər sürətlə Azərbaycan dilinin lüğət 
fonduna daxil olur. Tərcümə yolu ilə alınan terminlər bu 
sahədə üstünlük təşkil edir, məsələn: time-table- iş cədvəli, 
work station-işçi stansiya, light image-işıq təsviri, primary 
frame-ilkin kadr; Bu baxımdan “müasir şəraitdə televiziyanın 
cəmiyyət həyatına və insanların şüuruna təsirinin artdığı bir 
vaxtda bu elektron informasiya vasitəsinin spesifik dil 
sisteminin hərtərəfli öyrənilməsi getdikcə aktuallaşır” 
[192,s.6]. 
İqtisadi, sosial, mədəni və digər sahələrdə olduğu kimi elm 
və təhsil sahəsində də mühüm nailiyyətlər əldə edilmişdir. 
Aeronaviqasiya təminatı, meteorologiya, radiomübadilə, hava 
gəmiləri və aeroport avadanlıqları ilə bağlı xeyli sayda 
terminlər dilə daxil olmuşdur. Bu sahədə də üstünlüyü tərcümə 
yolu ilə alınan terminlər təşkil edir. Bu səbəbdən aviasiya sa-
həsində mürəkkəb söz birləşməsi şəklində terminlər çoxluq 
təşkil edir. Məsələn: hava gəmisinin mühərriki, mövqeyi 
təyinetmə vasitəsi, yardımçı hava gəmisi, orta yükləmə əmsalı, 
təsir zonasının orta radiusu; I növ təyini söz birləşməsi 
şəklində: əsas reys, şüa mərkəzi, şəffaf buz, zolaqlı filtr; II növ 
təyini söz birləşməsi şəklində: qum boranı, çarter daşıyıcısı, 
işıq üfüqü və s. III növ təyini söz birləşməsi şəklində: şüanın 
zəifləməsi, şüanın eni; Terminlərin tərcüməsi zamanı aviasiya 
terminlərinin rus, fransız və türk dillərində tərcümələri 
təcrübəsindən istifadə edilmişdir. Alınma terminlərə bütün elmi 

---