Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nəSİMİ adina diLÇİLİK İnstitutu vəfa abdullayeva-nəBİyeva

Müasir Azərbaycan dilində terminoloji leksikanın inkişafı
131 
qoruyaraq və əvvəlki mənasından fərqlənərək. Ümumişlək söz 
kimi boş yer, boş sahə mənasında işlənən boşluq sözü 
xalçaçılıq sahəsi üzrə xalçanın boş toxunması anlamında 
işlənir. Eyni söz anatomiyada fərqli “bədəndə, ayrı-ayrı 
üzvlərin yerləşdiyi yer” mənada terminləşmişdir [152,s.338 ]. 
“Bir şeyə müəyyən rəng vermək, bir şeyi boyamaq, yaxud rəsm 
çəkmək üçün işlədilən rəng maddəsi” anlamında işlənən boyaq 
sözü eyni mənada xalçaçılıq sahəsində termindir. Botanika
sahəsində də bu sözə rast gəlirik. Bu sahədə boyaq sözü 
“kökündən boyayıcı maddə hasil edilən bitki” termini kimi izah 
olunur [152,s.340]. Göründüyü kimi, hər iki nümunədə söz 
əvvəlki 
mənasını 
qoruyaraq 
iki 
elm 
sahəsində 
transterminləşmişdir. 
Peşə-sənət sözləri səviyyəsində xüsusiləşən xalçaçılıq 
terminlərinə aşağıdakı sözləri misal göstərmək olar: sumax 
yarpaqlarından aşı, boyaq və dərman maddələri hasil edilən 
ağac və ya kol deməkdir. Xalçaçılıq sahəsində bu söz “yundan, 
bəzən də ipəkdən əyrilmiş iplərdən toxunan” xalı anlamında 
işlənir [155,s.161]. Yaxud da, paltarı ilməkləmək üçün (bəzən 
də yaraşıq üçün) sümükdən, metaldan və ya başqa materialdan 
qayrılan, adətən yuvarlaq şəkildə olan şey düymə sözü 
xalçaçılıqda “qıraq ipinin növbə ilə hər iki qıraq ərişlərə ayrı-
ayrılıqda çarpaz dolanması” kimi başa düşülür [152,s.730-731].
Eyni mənada xüsusiləşən peşə-sənət sözləri də xalçaçılıq 
sahəsində az deyildir. “Toxunma şeylərin (xalça, corab, parça 
və s-nin) ayrı-ayrı halqaşəkilli düyünləri” ilmə, “pambıq 
lifindən hazırlanan möhkəm, davamlı sap” iplik sözləri eyni 
anlamda xalçaçılıq sahəsi üzrə xüsusiləşmişdir [152,s.534,565], 

---

Vəfa Abdullayeva-Nəbiyeva____________________________________
 
132 
[157,s.103]. Göründüyü kimi, bu proses sadə proses deyildir. 
Belə ki, sözün qazanmış olduğu yeni məna yeni anlayışı dəqiq 
ifadə etməli, eyni zamanda anlayışı və onun mahiyyətini ifadə 
edən ən optimal vahid olmalıdır. 
Ümumişlək sözlərin bir qrupu oxşar mənada sahə üzrə 
terminləşmişsə də, digər qrupu tam fərqli mənada sahə üzrə 
terminləşmişdir. Xalçaçılıqda işlək olan naxış adları bu tip 
fərqli məna əsasında terminləşməyə nümunə ola bilərlər. 
Məsələn, “qadınların qulaqlarına taxdıqları qızıl, gümüş və s.-
dən qayrılmış müxtəlif formalı bəzək, tana” anlamında işlənən 
sırğa, “ağzından od püskürən, insan və heyvanları udan, 
qanadlı nəhəng, ya ilan şəklində təsəvvür olunan məfhum bir 
heyvan” olan əjdaha, “dənizləri, gölləri, çayları, bulaqları 
əmələ gətirən və hidrogenlə oksigenin kimyəvi birləşməsindən 
ibarət olan şəffaf rəngsiz maye” anlamında işlənən su sözləri 
xalçaçılıq sahəsində naxış elementlərinin adını bildirən 
terminlərdir [157,s.85]. 
Transterminləşmənin bir növü də peşə-sənət sözlərinin 
terminləşməsi hadisəsidir. Peşə sənət sözləri ilə terminlər 
arasında sərhəd çox kiçikdir. Müxtəlif peşələrin öz fəaliyyət 
sahələrini genişləndirməsi və ya onlara olan marağın artması 
səbəbindən aktuallaşması nəticəsində bir qrup peşə sözləri 
terminlər səviyyəsinə yüksəldi. Bir sıra peşə-sənət sözləri isə 
ümumişlək səviyyədə işləkdirlər. Onların belə işləkliyi həmin 
peşə sahələrinin cəmiyyətdə çox yayılması və aktual 
olmasından qaynaqlanır. Dənizçilik, xalçaçılıq, torpaqşünaslıq 
bu sayılan sahələrdən hesab olunur. Belə ki, milli dil əsasında 
formalaşan dənizçilik terminləri sırasında ümumişlək sözlər 

---