AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nizami adina əDƏBİyyat institutu
XIII-XVIII əsrlər Azərbaycan poeziyası
Yüklə 2,87 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Məhəmmədəli Tərbiyətin «Danişməndani-Azərbaycan» əsəri
|
2.3. XIII-XVIII əsrlər Azərbaycan poeziyası Azərbaycan xalqının ictimai və iqtisadi həyatında olduğu kimi, mədəni həyatında da ayrıca bir dövr təĢkil edən XIII-XIV əsrlərin ədəbi inkiĢafı bir neçə mərhələdən keçmiĢdir. Bu dövrün ilk mərhələsində Zülfüqar ġirvani, Hümam Təbrizi, Səfiəddin Urməvi, Fəxrəddin HinduĢah Naxçıvani, Fəzlullah RəĢidəddin, Zəkəriyyə Qəzvini kimi elmin müxtəlif sahələrində çalıĢan görkəmli alimlər yetiĢmiĢlər. Ədəbiyyat sahəsində inkiĢaf özünü daha aydın büruzə verirdi. Mahmud ġəbüstəri, Əvhədi, Əssar, Arif Ərdəbili bu dövrün yaradıcılıq keyfiyyətlərinə malik sənətkarlardır. Daha çox panteist filosof olan ġəbüstəri «GülĢəni- raz» (Sirlər gülüstanı) və baĢqa əsərləri ilə “humanist” ideyalarla çıxıĢ edir, Allahla təbiəti eyniləĢdirir, dini ayrıseçkiliyə qarĢı çıxır, insanın böyük, uca, qadir olduğunu söyləyirdi. Onun «GülĢəni - raz» əsəri insana və kainata yeni əsr ziyalısının baxıĢlarını əks etdirir. Əvhədi isə elmi dillə ifadə edilmiĢ fikirlərini daha canlı və poetik dilə çevirir, Nizamidən sonra humanist fikirləri rəngarəng boyalarla əks etdirməklə özünəməxsus yeni üsullar tapırdı. XIV əsr Azərbaycan ədəbiyyatında Nizami ənənələrini özü- nəməxsus Ģəkildə davam etdirən Arif Ərdəbili və Əssar Təbrizi isə baĢqa yolla intibah ideyalarını əks etdirirdilər. Nizami ənənələrinə sadiq qalaraq mənzum roman adlana biləcək poema janrının parlaq nümunələrini yaradırdılar. Arif Ərdəbili «Fərhadnamə»də Məhəmmədəli Tərbiyətin «Danişməndani-Azərbaycan» əsəri 85 bu qədim əfsanəyə yeni baxıĢlarla yanaĢmıĢdır. Daha çox çağdaĢ mövqelərdə duraraq qəhrəmanlarını gördüyü, tanıdığı adamlara məxsus real, həyati cizgilərlə təsvir edirdi. Gözəl astronom, panteist filosof, Ģeir nəzəriyyəçisi və xüsusən Ģair olan Əssar isə lirik Ģeirlərində və «Mehr və MüĢtəri» poemasında Nizaminin daha çox romantik meyl edən ənənələrinə sadiq qalmıĢdır. XIII əsrin axırı, XIV əsrin birinci yarısında Azərbaycan in- tibahı yeni mühüm bir keyfiyyət qazanır - ilk dəfə Azərbaycan türkcəsində poetik əsərlər yaranır. Ġzəddin Həsənoğlu, Nəsir Ba- kuvi və Qazi Bürhanəddin yaradıcılığı buna ən yaxĢı misaldır. XIV əsrin axırı və XV əsrin əvvəlləri, daha dəqiq desək, Nəsimi- nin ölümünə qədərki dövr Azərbaycan intibahının inkiĢafında ay- rıca bir mərhələ təĢkil edir. Bu dövrdə humanist ideallar hürufi Ģüarlarla irəli sürülür. Hürufilik humanizmin, intibah ruhunun əsas boyasına, təzahür formasına çevrilir [5]. «DaniĢməndani-Azərbaycan» təzkirəsində XIII-XIV əsrlər ədəbiyyatının öyrənilmə dərəcəsi müasiri olan elmi-ədəbi əsərlər- dən nisbətən yüksək olsa da, qənaətbəxĢ hesab etmək olmaz. Çün- ki bu dövrün əsas əlaməti olan Azərbaycan türkcəsində poetik əsərlərin yaranması prosesi təzkirədə öyrənilməmiĢdir. M.Tərbiyət də müasirləri kimi Ġzəddin Həsənoğlu, Qazi Bürhanəddin, Nəsimi kimi Ģairlərin adının üzərindən sükutla keçmiĢdir. Halbuki hələ XV əsr təzkirəçisi DövlətĢah Səmərqəndi Həsənoğlunun farsca və türkcə Ģeirlər yazdığını, əsərlərinin Azərbaycan və Rumda məĢhur olduğunu qeyd etmiĢdir. M.Tərbiyət DövlətĢah Səmərqəndinin «Təzkireyi-Ģüəra»sından faydalansa da, əsərindəki bir sıra digər qeydlərindən də hiss olunur ki, bu mənbəni gərəyincə öyrənmə- miĢdir. Ola bilsin ki, elə buna görə də mənbələrin haqqında xəsis- liklə danıĢdığı Həsənoğlunu nəzərdən qaçırmıĢdır. Qazi Bürha- nəddinin əsərlərinin tədqiqi və nəĢr tarixi çox da qədim deyildir. Azərbaycan və Ġran təzkirələrində onun adına təsadüf olunmadığı üçün «DaniĢməndani-Azərbaycan»dan da bu haqda məlumat ala bilmirik. Nəsimiyə gəlincə isə, onun haqqında daha çox Anadolu Könül Nəhmətova 86 təzkirələrindən bilgilər alırıq. Ġsmayıl Hikmətin Nəsimi ilə bağlı araĢdırmasını nəzərdən keçirdikdə Ģair haqqında məlumat verən bir sıra təzkirəçiləri də xatırlamaq olar: Lətifi, Kınalızadə Həsən Çələbi, Bəyani, Faiq RəĢad bəy, Məhəmməd Tahir bəy, Müəllim Naci, Rzaquluxan Hidayət [52. 172-173]. «DaniĢməndani-Azərbaycan» əsərində bu müəlliflərdən yal- nız Rzaquluxan Hidayətin «Riyazül-aĢiqin» təzkirəsinin adını gö- rürük. Belə nəticəyə gəlmək olar ki, M.Tərbiyət Nəsimini bir Ģair kimi tanımamıĢdır, çünki təzkirəsinin «Nəimi ġah Fəzlullah ibn Əbu Məhəmməd Təbrizi» məqaləsində Seyid Ġmadəddin Nəsimi adını bir cümlədə çəkərək üstündən keçmiĢ, təriqətlər haqqında isə yazmıĢdır: «ġah Fəzlullahın ölümündən sonra onun fikirləri və təriqəti bütün islam aləminə yayılmıĢdır. Əl-Əliyül-Əla, Seyid Ġmadəddin Nəsimi və baĢqaları kimi onun caniĢinləri və naibləri Anadoluya qaçmıĢ, bəktaĢilərin təkyələrinə və xanəgahlarına yol tapıb, bəktaĢi təriqətinin əvəzinə hürufi təriqətini təbliğ etməyə baĢlamıĢlar. BəktaĢilər sadəlövh, dərin bilik sahibi olmadıqlarına görə hürufilərin fikirlərini qəbul etmiĢlər. Bu yolda bir çox qanlar tökülmüĢ və faciəli hadisələr baĢ vermiĢdir. Onları burada izah et- məyə imkan yoxdur» [88. 247]. Firidun bəy Köçərli də Nəsimi haqqında məlumat toplaya bilməmiĢ, onu yanlıĢ olaraq XIX əsr ġirvan Ģairləri sırasında ver- miĢdir. ġairi «Nəsimi ġirvani» deyərək təqdim etmiĢ və özü dedi- yi kimi, «kəlamlarından yalnız bir qəzəlin yazılmasına ehtiva et- miĢdir» [50. 519]. Yeri gəlmiĢkən qeyd edək ki, daha bir sıra XV-XVI əsrlər Ģairlərinin adını «DaniĢməndani-Azərbaycan» təzkirəsində görmürük. Məsələn, Xəlifə Təbrizi, ġahi, Bəsiri, Hidayət, Xəlili və baĢqaları. Nə üçün M.Tərbiyət bu adlar üzərindən sükutla keç- miĢdir? - sualı üzərində düĢünərkən qarĢıya daha bir mühüm sual çıxır: Bu Ģairləri Azərbaycan ədəbiyyatından ayıran bir ortaq cəhət varmı? Əlbəttə ki, bu Ģairlərin türk dilində yazıb-yaratmaları M.Tərbiyətin onlar haqqında danıĢmasına əngəl ola bilməzdi. Məhəmmədəli Tərbiyətin «Danişməndani-Azərbaycan» əsəri 87 Çünki təzkirə fars dilində yazılmıĢ, əsərə daxil olan Ģeir nümu- nələri farsca qəzəl və qəsidələrdən seçilmiĢdirsə də, müəllif XIX əsrin yalnız türk dilində yazmıĢ olan bir sıra Ģairləri haqqında qısa da olsa, məlumat vermiĢ, əsərinə türkcə yazılmıĢ qəzəllərdən bir- iki nümunə də daxil etmiĢdir. Yuxarıda adları çəkilən Ģairlərin tərcümeyi-halına nəzər saldıqda isə məlum olur ki, onlar həyatlarının mühüm hissəsini Türkiyədə keçirmiĢlər. Müəllif bu Ģairlər haqqında məlumatı Anadolu təzkirələrindən almalı idi. «DaniĢməndani-Azərbaycan» təzkirəsinin yazılmasında isə onlardan istifadə olunmamıĢdır. Həmçinin, Xəlifə haqqında ilk məlumatı müasiri olan Bağdadlı Əhdi 1563-cü ildə bitirdiyi «GülĢənüĢ-Ģüəra» təzkirəsində vermiĢdir [7.487]. «DaniĢməndani- Azərbaycan» təzkirəsində istifadə olunan ədəbiyyatlar içərisində adı çəkilən əsəri görmürük. Ona görə də həmin Ģairlər müəllifin diqqətindən kənarda qalmıĢdır. Təzkirədə XIII-XIV əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatının digər bir mərhələsi isə geniĢ və ətraflı öyrənilmiĢdir. Əvhədi Marağalı, Arif Ərdəbili, Əssar Təbrizi, ġah Qasım Ənvar haqqında təzkirələrin verdikləri bilgilərin məcmusu «DaniĢməndani- Azərbaycan»da toplanaraq oxucularının mütaliəsinə verilmiĢdir. Tərbiyət Əvhədinin adının Rüknəddin olduğunu qeyd edir və məxəz göstərmir. Təzkirəyə görə, o, təsəvvüf təriqəti baĢçılarından olmuĢ və əsli Azərbaycanın Marağa Ģəhərindəndir. Ömrünün çox hissəsini Ġsfahanda keçirdiyi üçün onu isfahanlı bilmiĢlər [88. 119]. Tərbiyət «Sühufi-Ġbrahim» təzkirəsinə əsaslanaraq Əvhədinin təxəllüsünün əvvəllər Safi olduğunu, ġeyx Əbu Hamid Əvhədəddin Kirmani ilə (vəfatı h.q. 634/1236) yaxın olduqdan sonra isə Əvhədi təxəllüsünü götürdüyünü yazır. Tərbiyət Əvhədinin «Dəhnamə» poemasının h.q. 706 (1306) - cı ildə Xacə Nəsirəddin Tusinin adına, «Cami-cəm» məsnəvisini isə h.q. 733 (1332) - cü ildə Sultan Əbu Səid üçün nəzmə çəkdiyini söyləyir. Təzkirədə Əvhədinin 15 min beyt qəsidə, qəzəl, qitə və tərcibəndlərindən ibarət divanı olduğu da bildirilir [88. 119.120]. «Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi»ndə Tərbiyətin Əvhədi Könül Nəhmətova 88 haqqında verdiyi məlumatlar «müfəssəl, dürüst və qiymətli» hesab olunur və qeyd olunur ki, «onun verdiyi məlumatlardan anlaĢılır ki, o, Ģairin ədəbi irsi ilə mükəmməl tanıĢ olmuĢdur» [5. 233]. Görkəmli ədəbiyyatĢünas Qulamhüseyn Beqdeli Tərbiyətin verdiyi bilgilərə münasibət bildirərək yazırdı: «Tərbiyət qısa da olsa, Ģairin haralı olması, həyat və yaradıcılığı haqqında düzgün məlumat vermiĢ, əvvəllər «Safi» təxəllüsü ilə yazıb-yaratmasını da qeyd etmiĢdir. Lakin o da keçmiĢ təzkirəçilər və tarixçilər kimi Ģairin Kirmana gedib ġeyx Əbuhamid Əvhədəddin Kirmani ilə görüĢüb ona iradət yetirməsindən və elə bu münasibətə görə özünə Əvhədi təxəllüsünü seçməsindən danıĢır. Halbu ki, Ģair əsərlərinin heç birində bu haqda bir kəlmə də olsun qeyd etməmiĢdir» [16.25]. Təzkirəçilərin və ədəbiyyatĢünasların bir çoxu Ģairin adını Əvhədəddin qeyd etmiĢlər. Lakin heç bir məxəzə istinad etmədən M.Tərbiyət, eləcə də «Ġslam ensiklopediyası», «Ġran yazıçısı Hüseyn Peyman Ģairin adının Rüknəddin olduğunu göstərirlər. Q.Beqdeliyə görə, Ģairin adının Rüknəddin yaxud da Əbu Turab Miniməddin qeyd olunması səhvdir; əslində isə Ģairin adı Əvhədəddin olmuĢdur. Çünki bir çox qədim mənbə və təzkirələrdə müəlliflər onun adını Əvhədəddin yazıblar. Digər mühüm və rəddedilməz sənəd Ģairin hazırda mövcud olub tarixi bir abidə kimi saxlanılan qəbir daĢıdır[16.35]. Tərbiyət Arif Ərdəbili haqqında qısa məlumat verərək onun Sultan Üveysin * müasiri olduğunu, ġirvanĢah Keykavusun ** dəvətilə ġirvana gəldiyini, orada Ģahın oğlunun tədris və təlimi ilə məĢğul olduğunu göstərir. Daha sonra isə əsərin giriĢ hissəsindən Fərhad və onun oğlanları tərəfindən yaradılmıĢ gözəl memarlıq əsərlərini təsvir edən parça misal gətirilir [88. 26-27]. * Təbrizdə hakim olan Cəlayiri hökmdarı Üveys Bahadır xan (1356-1374) nəzərdə tutulur. ** Kavus Keyqubad 1346-1372-ci illər arasında ġirvanda hakimiyət baĢında olmuĢdur. Məhəmmədəli Tərbiyətin «Danişməndani-Azərbaycan» əsəri 89 NüĢabə Araslıya görə, burada poemanın birinci hissəsinin bitmə tarixini bildirən aĢağıdakı sətirlər bütün əsərin qurtarma tarixi kimi göstərilir: «Hicrətdən eyn, əlif və dal keçmiĢ seĢənbə günü yayın axırı və ilin əvvəli idi». NüĢabə Araslı belə bir ehtimal irəli sürür ki, ola bilsin, Tərbiyət əsərin yalnız birinci hissəsi ilə tanıĢ olmuĢdur. Təzkirədə «Fərhadnamə» haqqında yuxarıda göstərilənlərdən əlavə heç bir qeyd olmadığından müəllifin əsər ilə nə dərəcədə tanıĢ olmasından qəti danıĢmağı çətinləĢdirir. NüĢabə Araslı «Fərhadnamə» poemasının ġirvanĢah Kavusa ithaf olunması haqqında Tərbiyətin fikrini təkzib edərək yazır ki, əslində poema Təbriz hökmdarı Sultan Üveysə ithaf olunmuĢdur. Görkəmli tədqiqatçı alim NüĢabə Araslı Tərbiyətin bu yanlıĢlıqlarına baxmayaraq təzkirədə verilən bilgilərin Azər- baycan ədəbiyyatında Arif Ərdəbili və onun poeması haqqında ilk məlumat verən etibarlı mənbə kimi qiymətləndirərək yazır ki, poemadan nümunə gətirilən həmin parça uzun müddət əldə olmayan «Fərhadnamə» əsəri haqqında təsəvvür yaradan yeganə nümunə kimi ədəbiyyat və həmçinin tarix üzrə tədqiqat iĢlərində istifadə edilmiĢdir». Arif Ərdəbili haqqında «Müxtəsər Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi» kitabındakı məlumatların əsasını M.Tərbiyətin əsərində yazılanlar təĢkil edir [34. 116-119]. M.Tərbiyətin verdiyi qiymətli məlumatlardan biri də «Fərhadnamə» əsərinin yeganə nüsxəsinin Ayasofiya muzeyi kitabxanasında 3335 Ģifrə altında saxlanmasıdır. Müəllif özü bu nüsxəni görmüĢ və Ģeir parçasını oradan götürmüĢdür. M.Tərbiyət Əssar Təbrizi və ġah Qasim Ənvarın Ģəxsiyyəti və yaradıcılığı haqqında da sələflərindən daha artıq dərəcədə təsəvvür yarada bilmiĢdir. Təzkirədə XIII-XIV əsrlərin görkəmli Ģairləri ilə yanaĢı bir sıra məĢhur alimlərin, ariflərin və digər sənət adamlarının da ədəbi-bədii yaradıcılığı iĢıqlandırılmıĢdır. Məsələn, Bədi, Qiyasəddin Röcəc, Qütbəddin Ətiqi, Əbdülqadir Maraği, Əbdülqahir Hərrani DiməĢqi, Əli Badamyarlı Tufarqanlı, Ətiqi Təbrizi, Nəimi Təbrizi, HinduĢah Naxçıvani, Mahmud ġəbüstəri, Könül Nəhmətova 90 ġəms Təbrizi, ġərəfəddin Rami və baĢqaları. Göründüyü kimi, təzkirə XIII-XIV əsrlər Azərbaycan ədəbi-bədii, ictimai-siyasi fikrinin bir sıra görkəmli nümayəndələri, onların əsərləri və eyni zamanda onlar haqqında bilgilər verən qiymətli məxəzləri əhatə etdiyindən bioqrafik-biblioqrafik lüğət kimi də qiymətlidir. XV əsr Azərbaycan ədəbiyyatında Bədr ġirvani, Katibi, Həqiqi, KiĢvəri, Həbibi, Qasim Ənvar, Hamidi, Marağalı ƏĢrəf və baĢqaları səmərəli fəaliyyət göstərmiĢlər. Bu dövrdən Azərbaycan ədəbiyyatı, əsasən, milli dildə inkiĢaf etməyə baĢlayır. Güney Azərbaycanda Ağqoyunlu və Səfəvilər dövlətlərinin Azərbaycan türkcəsinə xüsüsi əhəmiyyət vermələri, Səfəvilər dövlətinin bu dildən dövlət dili kimi istifadə etməsi Azərbaycan dilinin ədəbi- bədii dil olaraq sürətlə inkiĢaf etməsinə imkan yaradır. XV əsrdə, əsasən ,ġirvanĢahlar və Təbriz saraylarında mərkəzləĢən Ģeir isə yenə də fars dilində yaranırdı. ġirvan saraylarında yaĢayan Bədr ġirvani və Katibi ġirvanĢah hökmdarlarının mədhinə həsr edilmiĢ qəsidələr yazırdılar. ġahcahan (1436-1468) özü də fars dilində Həqiqi təxəllüsü ilə Ģeirlər yazır, əsərlərini farsca yaradan sənətkarlara sarayında hörmət göstərirdi. XV-XVI əsrlərdə bir çox Azərbaycan Ģair, rəssam və alimlərinin Türkiyəyə köçdüyünü görürük. Bunların bir hissəsi öz ölkəsində vaĢ verən siyasi hadisələrlə razılaĢa bilmədiklərindən öz vətənlərini tərk edir, bir hissəsi isə Türkiyə dövləti Azərbaycanın mühüm mədəni mərkəzlərini müvəqqəti iĢğal etdiyi zaman zorla köçməyə məcbur edilirdi. XV əsrdə Hamidi, HaĢimi, XVI əsrdə Süruri, ġahi, Bidari, Səhabi, Pənahi, Hafiz, Xəlifə, Xəzani (Əsiri), Həsiri, Mir Qədri kimi Ģairlərin Türkiyəyə köçüb, yaradıcılıqla- rının müəyyən hissəsini orada davam etdirdiklərini görürük. Hələ XV əsrdə özbək Ģairi ƏliĢir Nəvainin (1441-1503) baĢ- çılıq etdiyi ədəbi məktəbin Ģöhrəti Yaxın ġərqdə yayıldığı bir zamanda Azərbaycan Ģairlərinin müəyyən hissəsi Herat Ģəhərinə köçmüĢdü. Lakin XVI əsrdə Səfəvilər dövlətinin təĢəkkülü ilə əla- qədar olaraq Azərbaycan mədəniyyətinin Təbriz ətrafında mər- kəzləĢməsi nəticəsində Herat Ģəhərində yaĢayan, öz istedadlarına Məhəmmədəli Tərbiyətin «Danişməndani-Azərbaycan» əsəri 91 görə Hüseyn Bayqara və ƏliĢir Nəvai məclislərində təqdir olunan bir çox Ģairlər vətənlərinə dönür, Təbrizdə və baĢqa Ģəhərlərdə yaĢayıb yaradırlar. Bu Ģairlərin Nəvai irsindən, özbək mədəniyyətinin müvəffəqiyyətlərindən istifadə etmələri türk dilindən cığatay Ģivəsinin Azərbaycan ədəbiyyatında geniĢ yayılmasına səbəb olmuĢdu. Əsrin birinci yarısında Azərbaycan türkcəsində yaranan poeziya Füzuli ilə ġərq və dünya Ģeirinin ən yüksək poetik əsərləri səviyyəsinə çatdırılır [5. 293-300]. XV-XVI əsrlər ədəbi-estetik fikrin inkiĢaf tarixini izləmək üçün də məxəzlərlə zəngindir. ƏliĢir Nəvainin «Məcalisün- nəfais», Sami Sam Mirzənin «Töhfeyi-Sami», Sadiqi Kitabdarın «Məcməül-xəvas», Əhdi Bağdadinin «GülĢənüĢ-Ģüəra», Tağı KaĢaninin «Xülasətül-əĢar», Əmin Əhməd Razinin «Həft iqlim» və s. təzkirələr XV-XVI əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin öyrənilməsində ən çox istinad olunan mənbələrdir. Bu təzkirələrin «DaniĢməndani-Azərbaycan» əsərinin yazılmasında da əhəmiy- yətli rol oynadığını görürük. Təzkirənin əhatə etdiyi XV-XVI əsrlər Ģairləri aĢağıdakılar- dır: ġah Ġsmayıl Xətai, Məhəmməd Füzuli, Həbibi, Həqiqi, Həqiri, Bədr ġirvani, Katibi, Rəhməti Təbrizi, Əhdi Bakuvi, Abdulla Qazi Xoylu, Abdulla ġeyx ġəbüstərizadə, Bəzmi Ərdəbili, Vaqif Molla Nəsrulla Xalxali, Vəhidi Təbrizi, DərviĢ ƏĢrəf, Əhdi ġirvani, Əbülqasım Üskülü, Ziyai GülĢəni, Məsud Kəmaləddin ġirvani, Sadiq Ordubadi, Sadiqi ƏfĢar, Sami Sam Mirzə, Səfai Təbrizi, Səhvi, Fəzli, Fəzli ġəbüstəri, Xari və b. Təzkirədə ġah Ġsmayıl Xətainin qısa tərcümeyi-halı və yaradıcılığı verilmiĢdir. Müəllif Ģairin əsərlərinin adını çəkməklə «X (XVI) əsrin söz ustalarındandır. Ġsmayıl təxəllüsü ilə fars və türk dillərində Ģeir de- yərdi. Onun divanı və «Dəhnamə», «Behcətül-əhrar», «Nəsihətna- mə», «Mənaqibül-Əhrar» adlı əsərləri vardır» [88. 366] kimi mə- lumatlarla kifayətlənmiĢdir. Təzkirədə Ģairin farsca Ģeirindən bir parça nümunə də verilmiĢdir. Odur ki, görkəmli ədəbiyyatĢünas Salman Mümtaz da bütövlükdə o dövr təzkirəçilərinin ġah Ġsmayıl Xətai yaradıcılığına belə münasibətini ürək yanğısı ilə qarĢılayırdı: Könül Nəhmətova 92 Bizim ġah Xətaini bir anadək yad və biganə zənn etməmiz tə- biidir. Çünki Xətai haqqında məlumatı bu çağa kimi biganə mənbələrdən və yabançı məxəzlərdən alırıq. «Özgələrdən nə umalım, ġah Xətainin öz oğlu olan Sam MĠrzə «Töhfeyi-Sami» adlı yazdığı təzkirəsində öz atası ġah Xətainin tərcümeyi-halını, yəni bir türk hökmdarının, bir türk Ģairinin tərcümeyi-halını və Ģeirlərini yazarkən ən mütəəssib bir fars kimi düĢünmüĢ və ya da bir əcnəbi mühərrir kimi də qələm yürütmüĢdür» [67. 301]. Salman Mümtaz daha sonra yazırdı: «XII əsr hicrinin əvvəl- lərində yaĢamıĢ Lütfəli bəy Azərdən də zikr etmədən keçməyəcə- yəm. Bu türk oğlu türk olan Azər kəndi «AtəĢkədə»sinə nümunə üçün də olsa, bir türk Ģeiri yazmadığı kimi ġah Xətaini də bir fars Ģairi simasında meydana çıxartmııĢdır» [67. 302]. M.Tərbiyət də təzkirələrin bu laqeydliyini təkrarlayaraq Xətainin yaradıcılığının türkdilli ədəbiyyat tarixindəki yerini və əhəmiyyətini qiymətlən- dirməmiĢdir. ġah Ġsmayıl Xətai yaradıcılığını tədqiq edən Əzizağa Məmmədov Tərbiyətin Ģair haqqında bütün keçmiĢ təzkirəçilərin söylədiklərini yalnız cəmləĢdirə bildiyini deyir [56. 53]. Təzkirədə anadilli poeziyanın inkiĢafında mühüm rol oyna- mıĢ, Həbibi və Xətai kimi sənətkarlarla yanaĢı böyük Füzulinin ən ləyaqətli sələflərindən olmuĢ KiĢvəri haqqında yalnız bu cümlə qeyd olunmuĢdur: «KiĢvəri Nemətulla Dilqami - fars və türk dillə- rində Ģeirlərdən ibarət divanı vardır» [88. 184]. Həbibi haqqındakı məlumatlar isə olduğu kimi «Töhfəyi- Sami» təzkirəsindən götürülmüĢdür. Məlumatlar isə ondan ibarət- dir ki, «Həbibi Azərbaycanın Göyçay mahalında olan BərgüĢad qəsəbəsindəndir. O, əvvəllər Sultan Yaqubun, sonra isə ġah Ġsma- yılın yanında xidmət etmiĢdir. ġah Ġsmayıl ona «MəliküĢ-Ģüəra» adını vermiĢ və zarafatla onu «Gürzəddin» adı ilə çağırırdı». Bu- nun ardınca isə Həbibi haqqında məĢhur rəvayət əlavə olunur. Bəhsin sonunda Həbibinin bir bənd türkcə aĢağıdakı Ģeiri veril- miĢdir: Məhəmmədəli Tərbiyətin «Danişməndani-Azərbaycan» əsəri 93 Səndən özgə yarım olsa ey pərivəĢ simtən, Görüm olsun o qəba əynimdə pirahən kəfən. Çıxmaya sevdayi-zülfün baĢdan, ey məh, yüz il, Üstüxani-kəlləm içrə tuta əqrəblər vətən [88. 381]. Azərbaycan ədəbiyyatının ən görkəmli ədəbi simalarından olan Məhəmməd Füzuli təzkirədə layiqincə qiymətləndirilməmiĢ, Ģairin dəyərli əsərlərindən bəhs olunmamıĢ, yalnız Molla Hüseyn KaĢifinin «RövzətüĢ-Ģühəda» (ġəhidlər bağı) əsərini türk dilinə çevirərək ona «Hədiqətüs-süəda» (XoĢbəxtlər bağı) adı verdiyi qeyd olunmuĢdur [88. 354]. Doğrudur, Firidun bəy Köçərlidən fərqli olaraq * M.Tərbiyət Füzulinin milli mənsubiyyətini düzgün müəyyənləĢdirsə də, onun dahi Ģairə münasibətində M.F.Axun- dovun fikirlərinin təsiri duyulur. M.Tərbiyətin Ģairin əsərləri haqqında danıĢmadan «Füzuli Məhəmməd ibn Süleyman» bəhsinə əlavə etdikləri də fikrimizi təsdiq edə bilər: «Qeyd etmək lazımdır ki, bu kitab (Hədiqətüs-süəda» - K.N.) yazıldıqdan sonra minbərlərdə növhə oxuyanlar bu kitabda olan Ģeirlərdən oxuyurdular. Buna görə də növhə oxuyanlara rövzəxan adı verilmiĢdir. Bir müddətdən sonra bu kitabdan Ģeir oxumaq tərgidilmiĢ, lakin rövzəxan adı qalmıĢdır. Ġbn Kəsir ġamlı hicri qəməri 352 (963) -cü il hadisələrini nağıl edərkən Zəhəbinin dilindən qeyd edir ki, məhərrəm ayının ilk on günündə SeyidüĢ- Ģühədaya matəm saxlamaq, qara geymək, küçə-bazarda qara parçalar çəkmək, dükanları bağlamaq, aĢura günü xörək biĢirməyi qadağan etmək mərasimi ilk dəfə Bağdadda Müizzüdövlə F.Köçərli Füzulini haq Ģairi hesab etmiĢ, sadəcə türk Ģairlərinin ustadı olduğu üçün ona öz əsərində yer ayırmıĢ və bu barədə yazmıĢdır: Molla Məhəmməd Bağdadi türk Ģairlərinin babası hesab olunur. Ona binaən, Azərbaycan Ģüəra və üdəbasından bəhs edib də, onların sərvəti və piĢrəvi məqamında olan Füzulinin ismi Ģəriflərini zikr etməmək bir növ haqqa və əməyi itirmək kimidir. (Azərbaycan ədəbiyyatı. I cild. 1978, səh.84). Könül Nəhmətova 94 Deyləmi tərəfindən icra edilmiĢdir. Bu mərasim Toğrul Səlcuqinin Bağdadda taxta oturmasına və Deyləmilər dövlətinin süqutunadək bütün müsəlman ölkələrində keçirilirdi. Kərbəla çölünün Ģəbihini göstərmək mərasimi də I ġah Təhmasib dövründən, hicri qəməri 960 (1552) - ci ildən baĢlanmıĢdır» [88. 354-355]. Əlbəttə ki, M.Tərbiyət ən azı Sadiqi ƏfĢarın «Məcməül-xəvas» təzkirəsi ilə tanıĢ idisə, Füzuli haqqında bu qədər məlumatsız ola bilməzdi. Bu dəlil isə bizi sövq edir ki, «DaniĢməndani-Azərbaycan» əsərindəki Füzuli bəhsini müəllifinin məlumat azlığının deyil, Ģairə yanlıĢ münasibətinin nəticəsi kimi qəbul edək. Nazif Qəhrəmanlı da Tərbiyətin Füzuliyə laqeyd münasibətinin təəccüb doğurduğunu qeyd edir [37. 57]. Təzkirədə XV-XVI əsr Ģairlərinə həsr olunmuĢ məqalələri nəzərdən keçirdikcə belə nəticəyə gəlirik ki, Tərbiyət bu dövrlərin ədəbi mənzərəsini qismən yaratmağa nail olmuĢdursa da, ədəbi prosesin Azərbaycan bədii-estetik fikir tarixindəki əhəmiyyətini müəyyənləĢdirə bilməmiĢdir. Yüklə 2,87 Kb. Dostları ilə paylaş:
|