Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi

K.H.İmamqulİyeva

(Dilçilik İnstitutu)
BARAMAÇILIQ TERMİNLƏRİNİN TARİXİ-DİALEKTOLOJİ

ASPEKTDƏ FONO-SEMANTİK XÜSUSİYYƏTLƏRİ

Baramaçılıq və ipəkçilik Azərbaycan xalqının məşğul olduğu ən qə­dim peşələrdəndir. Böyük İpək Yolunun Azərbaycandan keçməsi də tə­sadüfi deyil. Ən qədim dövrlərdən belə Azərbaycan ipəyi dünyada məş­hur olmuş, ticarət mərkəzi kimi tanınan Azərbaycandan bu sənət nümu­nələri böyük karvan yolları ilə dünya bazarına çıxarılmışdır. Bunu Azər­­baycan xalqının iqtisadiyyatında həyat və məişətində, adət-ənənə­sində bu gün belə görmək mümkündür. Xalqın tarixi təkcə onun maddi-mə­dəniyyət nümunələrində deyil, həm də dilində yaşamaqdadır. Azər­baycan dilinin dialekt və şivələri isə bu baxımdan ən böyük bazadır.

Barama sözü müasir Azərbaycan ədəbi dilində “ipəkqurdu tırtılının nazik ipək liflərindən hörərək içində oturduğu qapalı vuvacıq, qutu, qo­za” mənasında işlənir. “Sona xala deyirdi: ...Biz indiyə kimi barama için­də dustaq yatan ipəkqur-duna bənzəyirdik” (S.S.Axundov) (1, 220).

Bir tapmacada deyildiyi kimi:

Bir quşum var alaca,

Gedər qonar ağaca.

Özünə bir ev tikər,

Nə qapı qoyar, nə baca.

Barama sözü hərəkətlə bağlı olan, “yığılma”, “əmələgəlmə” mə­na­larını ifadə edən, hərəkət→ad istiqamətində formalaşan ba+r morfem­lərindən yaranmışdır.

Azərbaycan dilində bar sözü müxtəlif leksik mənalarda işlənsə də, hamısında bir anlam var: “yığılma”, əmələgəlmə”. Bəzi nümunələrə nə­zər salaq:

Bar sözü “meyvə, məhsul”, “kif, boyat çörək və xörəklərdə əmələ gə­lən ağ rəngli göbələkciklər”, “ərp, pas, kir” və s. mənalarda işlənir.

“Azərbaycan dilinin dialektoloji lüğəti”ndə bar sözünün bir neçə mənası verilmişdir:

“Bar I (Ağsu) – çiy südün üzü. –Sütün üzü bar tutmuşdu, yı:b ye­dim.

Bar II (Qazax) – kif. –Çörəyin üzündə bar var, onu dəsmalnan sil.

Bar III (Ağdam, Bərdə, Meğri, Şuşa) – xəstənin dilində, dodaq­la­rın­da əmələ gələn ağ ərp. –Xə:l, dilö: çıxart görüm üstündə bar var? (Meğri)” (2, 39).

M.Kaşğari bar sözünün bir çox mənalarını qeyd etmişdir:

Bar – “var, mövcud” (3, 69), “peyda olmaq”, “əmələ gəlmək” (3, 69, 84), “var, bir şeyin bir yerdə olduğunu göstərən söz” (3, 149), “bö­yük, iri” (3, 69).

Məhz iri sözünün də bar//ber sözlərinin fonetik variantı olduğunu söyləmək olar. Həmçinin kəf, çirk, kif sözlərinin leksik anlamı ilə bağlı olan irin sözü də həmin ir kök morfemi ilə bağlıdır. M.Kaşğarinin “barığ//berığ” sözlərinin “qoxmuş bir şey” mənasında işləndiyini qeyd etməsi deyilənlərə bir daha əsas verir (3, 72).

Bar sözünün “iydə”, “iri iydə”, “ensizyarpaqlı iydə” mənalarını ver­məsi də səbəbsiz deyil (3; 69). Həm zahiri görünüş, həm də “yığılma” an­lamı ilə iydə və barama bir-birinə oxşar əşyalardır.

Barak “çox tüklü köpək”, barça “bütün, hamısı”, barğan “mərsin ağa­cı meyvəsi” və s. sözlər də ba+r morfemindən yaranmışlar (3, 72).

Azərbaycan dilinin Kürdəmir, Qazax, Şəmkir, Tovuz şivələrində “çiçəyi yeni düşmüş kiçik xiyar” mənasında da barama sözü işlənir ki, bu sözün də yaranmasında barama əşyasının zahiri oxşarlığının rolu var­dır. –Barameyi turşuya qoysan, yeməli olar (Qazax). –Yelpənək hələ baramadı, gec böyyər (Kürdəmir). –Xiyarın sap balajasına barama deərix' (Tovuz). –Tağlarda yaman barama var (Şəmkir).

“Dişin dibində əmələ gələn şiş” mənasında barama sözü işlənir (2, 220).

Dilimizdə “yaranma”, “əmələgəlmə” anlamı ilə yaranan baramum (Ağdaş, Şuşa)//bərəmum (Bakı) “arı pətəyinin çərçivəsinə yığılan mum”, barata (Naxçıvan)”palçıq layı” (Barata kəsdim, vırdım dufara), bardağ (Kürdəmir) “küpə” (Bardağa şor yığırığ), barata (Cəbrayıl) //balata (Tərtər)// balatı (Ağdam, Daşkəsən, Gədəbəy, Gəncə, Qax, Qa­zax, Min­gə­çevir, Şəki, Təbriz, Ucar, Yevlax, Zaqatala) “xəmir ma­yası, xəmrə”, bə:rmax (Zəngilan) “yetişmək” (Meyvə yeməli olanda də:rıx ki, bə:rif) və s. (2, 37, 52) sözlərin ba+r morfemi ilə əlaqədar olduğunu söyləmək olar.

“Barama” və “ipək” sözlərinin yeri gələndə sinonim varian­tı kimi çı­xış etməsi də maraqlıdır: baramaqurdu//ipəkqurdu.

M.Kaşğari “barçın sözünün “ipək qumaş” mənasını qeyd etməklə, ipəyin ba+r morfemi ilə əlaqədar olduğunu bizə çatdırmış olur (3, 72).

Bütün bunları nəzərə alaraq belə qənaətə gəlmək olur ki, ba+r+a+ ma morfemləri ilə formalaşan barama sözü hərəkət→ad→hərəkət→ad kompleksinə uyğun gələn qədim türk mənşəli sözdür.

Baramaçılıqda bağlı söz və terminlərlə tanış olduqca baramanın əl­də olunma prosesi gözümüz qarşısında canlanır. Baramaqurdunun sax­la­nıl­ması, yemi, yuxusu, baramanın keyfiyyəti ilə bağlı olan terminləri, yaxud termin səciyyəsi daşımayan, məhz bu sənətlə bağlı olaraq işlə­dilən bir çox sözlər vardır ki, Azərbaycan dilinin qədim leksik qatını öy­rənməkdə tədqiqatçıya kömək edir.

Baramaqurdunun yuxusu ilə bağlı sözlərə nəzər salaq: